Dashti Qipchoqda Abulxayrxon davlati - Tarix - Referatlar

Dashti Qipchoqda Abulxayrxon davlati

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47 KB

Ko'chirib olish

Dashti Qipchoqda Abulxayrxon davlati Reja : 1. Dashti qipchoqdagi qabilalar 2. Dashti qipchoqdagi dehqonchilik 3. Oltin o`rdani barpo bo`lishi 4. Abdulxayrxon Ibn Davlat Shayx dashti qipchoqni qaytarib olishi. 5. Shayboniy yollanma qo`shin boshligidan xon darajasiga ko`tarilishi

Dashti qipchoq Dashti qipchoq umumiy nom bilan «qipchoqlar» deb atalgan ko`chmanchi turkiy tilli qabilalarning yurti bo`lgan. Yozma manbalarda bu nom XI asrdan boshlab tilga oli-nadi. Dashti qipchoq —- bu, Sirdaryoning quyi oqimi, Balxash ko`lidan to Dnepr daryosining quyi oqimigacha bo`lgan geografik hududdir. Ayni paytda Dashti qipchoq chegaralari tarixiy voqealar jarayonida o`zgarib turgan. Bu chegaralar Kavkaz tog`lari, Qora va Kaspiy dengiz-larigacha yetib borgan. Dashti qipchoq ikki qismga — Sharqiy va G`arbiy qismlarga bo`lingan. Uning Sharqiy qismi O`rol daryosi va Sirdaryoning quyi oqimidan to Balxash ko`ligacha; G`arbiy qismi esa O`rol va Volga daryolaridan to Dneprgacha bo`lgan hududlarni o`z ichiga olgan. Qipchoqlar ras solnomalarida polovetslar, Vizantiya manbalarida kumonlar deb atalgan.XIII asr oxiri va XIV—XVI asrlar tarixiy manbalari-da Dashti qipchoqning Sharqiy qismida yashagan qabi-lalar umumiy bir nom bilan o`zbeklar, yurt esa O`zbek ulusi deb Ш§а olinadi. Dashti qipchoq qabilalarining ko`pchilik qismi Oltin O`rda hukmdori O`zbekxon (1312—1341) davrida islom dinini qabul qilganlar. Dashti qipchoq aholisi asosan chorvachilik bilan shug`ullangan. Vohalarda esa qisman dehqonchilik qil ganlar. Hayvon terisidan turli buyumlar: palos, xurjun, namat tayyorlaganlar. Dashti qipchoq iqtisodiy-siyosiy va ijtimoiy jihatdan qulay hudud bo`lgan. Chunki, bu yerlar orqali Q`rta Osiyoni Sharqiy Yevropa bilan, birinchi navbatda Rus, Volgabo`yi bulg`orlari, Qozon, Astraxan va Qrim xonligi bilan bog`laydigan savdo yo`llari, shuningdek, Xitoy bilan O`rta Yer dengizini bog`lovchi Buyuk Ipak yo`li ham o`tar edi. Ayni paytda bu hudud aholisi qo`shni xalqlar bilan bevosita savdo-sotiq qilish imkoniyatiga ega edi. Abulxayrxonning davlat tuzish uchun kurashi: Oltin O`rda atamasi Botuxon hukmdorligi davridan boshlab butun Jo`chi ulusiga, XIV asrdan e`tiboran esa Oq O`rdaga nisbatan qo`Uanilgan. Chunki, XIV asrning boshlarida Jo`chi ulusi ikki qismga bo`linib ketgach, uning Sharqiy qismida Oq O`rda davlati tashkil topgan edi. Bu davrda Oq O`rda — Botuxonning ulusi (Volgabo`yi) hamda ukalari —

Berkaxon (Shimoli-shar-qiy Kavkaz), Shaybon (G`arbiy Qozog`iston va G`arbiy Sibir) hamda Noval (Qora dengiz bo`yidagi yerlar) ulus-laridan iborat bo`lgan. Shayboniylar ulusi O`rol tog`ining janubiy etaklari-dan to Tobol daryosi, Sirdaryoning quyi oqimi, Orol dengizining shimoliy sohili, shimolda esa Tumongacha bo`lgan hududlarni egallagan edi. XV asrning 20-yillaridan boshlab Shayboniylar ulusi nihoyatda kuchaygan. Shu davrdan boshlab Jo`chining beshincni o`g`li Shaybon naslidan bo`lgan Abulxayrxon ibn Davlatshayx (1412—1468) Sharqiy Dashti qipchoqni egallab o`z davlatiga asos soldi. 1446-yilda Abukayrxon Sirdaryoning o`rta oqimida joylashgan shaharlar — Sig`noq, Oqqo`rg`on, Arko`k, O`zgan va So`zoqni bosib oladi. O`z davlatining poytax-tini Turadan Sig`noqqa ko`chirdi. 1447-yilda Shohrux vafotidan xabar topgan Abulxayrxon Ulug`bekning Movarounnahrda yo`qligidan foydalanib, Samarqand atrofini talab ketadi. Movarounnahr hukmdori Ulug`bek mirzo 1449-yilda fitna qurboni bo`lgach temuriylar o`rtasida Samarqand taxti uchun kurash yanada kuchaydi. Abukayrxon fursat-ni boy bermay vaziyatdan foydalanishga harakat quadi. U 1451-yilda Samarqandga yurish qilib o`ziga xayrxoh bo`lgan temuriyzoda Abu Sa`id sultonga (1451—1469) Sa marqand taxtini egallashda yordam beradi. Abukayrxon katta o`ljalar bilan o`z yurtiga qaytadi. Minnatdorchilik tariqasida Abu Sa`id sulton Ulug`bekning qizi Robiya Sultonbegimni Abulxayrxonga xotinlikka beradi, Ammo, bu eng muhim hodisa emas edi, Eng muhim hodisa — bu, Abukayrxorming 1451-yilgi yurishi nati-jasida Movarounnahr siyosiy hayotiga Shayboniylar omilining olib kirilganligi bo`ldi. Shu davrdan boshlab ular bu yurtda o`z siyosiy mavqelariga ega bo`lib oldilar. Abukayrxon keyin ham bir necha bor Movarounnahr ishlariga aralashdi. Shu orqali u Movarounnahrda bor-gan sayin o`z nufuzining ortishiga erisha olgan. Abukayrxon tomonidan tuzilgan davlat atigi 40 yil yashadi. 1468-yilda Abukayrxon 57 yoshida vafot etishi bilanoq bu davlat inqirozga yuz tutdi. Buning

asosiy sababi qabila boshliqlarining mustaqillikka intilishlari, o`zaro urushlarning avjiga chiqqanligi edi. Natijada, Abukayrxon asos solgan davlat parchalanib ketdi. Muhammad Shayboniy Muhammad Shayboniy Abulxayrxonning farzandi Budoq sultonning o`g`li edi. Budoq sultondan ikki o`g`il qolgan: Muhammad Shayboniy : Mahmud sulton. Shayboniy 1451-yilda tug`ilgan.Shayboniyning bobosi Abukayrxon saroyida ham turkiylar odatiga ko`ra tug`ilgan go`dakka ikki ism qo`yish urf bo`lgan. Ismiaming birinchisi islomiy (arab), ikkinchisi esa turkiy bo`lgan. Tug`ilganda Muhammad deb nom olgan Shayboniy ham o`zining ikkinchi nomi bilan mashhur bo`lgan. «Boburnoma» asarida Shayboniy ning ismi Shayboqxon deb berilgan. Bu nom «kuch-qudrat egasi» degan ma`noni anglatadi. Umunian olgan-da, Muhammad Shayboniyxon faqat xon bo`lmasdan, ayni paytda ilm-ma`rifat homiysi va o`zi ham didli ijod-kor. shoir bo`lgan. Shu bois Shayboniyxon Shohbaxt, Shoyboq, Shoybek, Sheboni, Shohibek, Shayboniy ta-xailuslarda she`rlar yozgan.Budoq sulton vafot etgandan so`ng Dashti qipchoqda kuchayib ketgan o`zaro ichki to`qnashuvlar oqibatida shahzodalar turli davlatlarga qochib ketganlar.Otasi Budoq sulton va onasi Qo`zibegimdan yosh-ligida yetim qolgan Shayboniy esa otasining sodiq xk- matkori Qorachabek oilasida tarbiyalangan. Qoracha-bek bu shahzodaga otalarcha mehribonlik ko`rsatgan. Keyinchalik Shayboniyga nufuzli temuriy arnirlardan bo`lmish Muhammad Mazid tarxon homiylik qildi, U Turkiston va O`tror hukmdori edi. Shayboniy ukasi bi lan Turkistonda uzoq vaqt yashadi. Keyinchalik aka-uka Buxoroda yashab ilm o`rgandilar, she`riyat va ilmu fanga oshno bo`ldilar. Balog`atga yetgani sari Shayboniyxon ko`nglida bobosi Abukayrxon davlatini, shayboniylaraing qo`ldan ketgan shavkatini tiklash orzusi jo`sh urib bora boshladi. U Dashti qipchoqqa qaytib borib lashkar to`plashga muvaffaq bo`ladi. Ayni paytda, u buyuk davlatni tiklash yo`lidagi xatti-haraka-tini dastlab o`z qo`shini bilan temuriylarga yollamna qo`shin lashkarboshisi sifatida xizmat qilishdan boshla-gan. Dastlab Shayboniy parchalangan Amir Temur davla-tining shimoliy chegarasida noyiblik qilayotgan homiysi Mazid tarxondan uni o`z xizmatiga

olishni so`raydi. Awaliga bu taklifga rozi bo`lgan Mazid tarxon tezda Shayboniyning o`z hokimiyatiga xavf solishi mumkinligini anglab yetadi. Natijada, u Shayboniyni Buxoro hokirni Darvish Muhammad tarxon ixtiyoriga jo`natib yuborish orqali undan qutuladi. Chunki, Darvish Muhammad buriday yordam kuchiga muhtoj edi. Uning xizmatidan boshqa hukmdorlar ham foydalanganlar. Bir so`z bilan aytganda, Shayboniy o`z qo`shini bilan ham Mo`g`uliston, ham Movarounnahr, ham Xuroson hukm-dorlariga xizmat qildi. Bu hukmdorlar Shayboniy xiz matidan o`zlarining qo`shnilariga ham ichki isyonchi raqibiariga qarshi kurashda foydalanganlar. Bu kurash-larda Shayboniy o`zining mohir lashkarboshilik qobiliya-tini namoyon qiladi. Turli hukmdorlarga xizmat qilish Shayboniyga Temuriylar davlatidagi vaziyatni yaxshi bilib olishiga imkon berdi. Shayboniyning xizmatidan eng ko`p manfaat ko`rganlar Movarounnahr hukmdorlari va zodagonlari edilar. Shuning uchun ham Shayboniy Movarounnahr zodagonlari orasida mashhur bo`lib ket gan edi. Shayboniy yollanma qo`shin boshlig`idan xon dara-jasiga ko`tarilgan tarixiy shaxsdir. Shayboniy bobosi Abukayrxon vafotidan keyin parokanda bo`lib ketgan qabilalarai birlashtirdi va beayov qonli urushlar natijasi-da 1480-yilda o`zbeklar davlatini qayta tiklashga muvaf faq bo`ladi. Vaqt o`tib u XV asrning 90-yillarida Sayram, O`tror va Turkiston shaharlarini egallagan va shu tariqa Movarounnahr biqinida mustahkamlanib olgan. Sirdaryo bo`ylaridagi qo`rg`onlarni ham egallaydi. Bu qo`rg`onlar kelgusida unga Movarounnahrni istilo qilish uchun tayanch vazifasini o`tagan. Savol va topshiriqlar 1. Dashti qipchoq deganda qaysi geografik hudud tushuniladi? 2. Abulxayrxon davlati qachon vujudga keldi? 3. Abulxayrxonning temuriy hukmdorlar bilan munosabati haqi-da nima bilasiz? 4. Shayboniy qandayqilib tarix sahnasiga chiqdi? 5. Shayboniy qanday sabablarga ko`ra Movarounnahrni egalla-masdan turib ham bu yerda mashhur bo`lib ketgan edi?

Bularni takrorlab boring: — Qipchoqlar rus solnomalarida polovetslar deb, Vizantiya manbalarida esa kumonlar deb atalgan; — Dashti qipchoqning Sharqiy qismida yashagan turkiy qabi-lalar umumiy nom bilan o`zbeklar deb atalgan; — XV asrning yigirmanchi yillafida Abukayrxon Sharqiy Dashti qipchoqda o`z davlatiga asos solgan; — XV asrning 40-yillaridan boshlab Abulxayrxon Movarounnahr ichki ishlariga aralasha boshlagan va shu tariqa bu yerda o`z siyosiy nufuzming ortishiga erishgan; — Abukayrxon vafot etgach toju taxt uchun boshlangan kurash natijasida uning davlati parchalangan; — 1480-yilda Muhammad Shayboniyxon qattiq janglardan so`ng bobosi Abukayrxon asos solgan davlatni tiklashga erishgan.

O'xshashlar

Temuriylar davrida Movarounnahr va Xuroson

O’zbekiston hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari

Movarounnahr temuriylar davrida

Urartu davlati

Kushonlar davlati