BXSR davri o`zbek muhojirligi - Tarix - Referatlar

BXSR davri o`zbek muhojirligi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz BXSR davri o`zbek muhojirligi O`zbekiston mustaqillikka erishgach, tarix fani ham muhim o`zgarishlarga yuz tutdi. Uning ko`plab yo`nalishlari yangitdan shakllandi, ko`pchiligi esa ilgari mumkin bo`lmagan va o`rganilmagan manbalarni obyektiv yoritish asosida o`zgartirildi. Sovet davri O`zbekiston tarixini shu taxlit o`rganish ilmiy izlanishlar tizimida alohida ahamiyat kasb etadi. Sovet hukumati davrida o`zbeklarning muhojirligi ommaviy tus oldi va 1917- 1924, 1925-1930, 1939-1945 yillarda bosqichma-bosqich amalga oshdi. Turkistondagi birinchi milliy-davlat uyushmasi – “Turkiston muxtoriyati” zo`ravonlik yo`li bilan yo`q qilinib, mahalliy boshqaruv tizimining to`la “bolsheviklashtirilishi”, sovet tuzumiga qarshi olib borilgan qurolli kurash (“bosmachilik”)ning mag`lub etilishi, Buxoro amirligining yemirilishi va Xiva xonligining qizil armiyachilar tomonidan tor-mor etilishi, hududda yuzaga kelgan ocharchilik va vayronagarchiliklar hamda sovet hukumati olib borgan ijtimoiy islohotlari tufayli dinga qarshi kurash va “Xujum” nomi ostida ayollarning paranjisini tashlashga yo`naltirilgan harakatlar O`rta Osiyoda, xususan O`zbekistonda murakkab va ziddiyatli vaziyatlarni yuzaga keltirdi. Jamoalashtirish, o`ziga to`q dehqonlarni “quloqlashtirish”, 1937-1938 yillardagi qatag`onlar kabi qator tadbirlar aholining deyarli barcha qatlamlariga ta`sir ko`rsatib, o`zbek millatining migratsiyasiga asosiy sabab bo`ldi. Istiqlol yillarida muhojir o`zbeklar uchun O`zbekistonga kelib, uzilib qolgan qarindoshchilik rishtalarini bog`lash va o`zaro iqtisodiy sherikchilik munosabatlarini o`rnatish imkoniyati yaratildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov o`z asarlarida, so`zlagan nutqlarida xorijdagi ko`p sonli o`zbek mmillatiga mansub vakillar bilan muloqotda, xalqaro anjuman qatnashchilariga yo`llagan o`z tabriklarida ularni vatandoshlar bilan aloqalarni mustahkamlashga, O`zbekiston bilan umummilliy manfaatlarga mos keladigan o`zaro sherikchilik qilishga chaqirdi.

www.arxiv.uz Shuningdek, bu barcha omillar nafaqat muhojirlik tarixini, balki xorijdagi o`zbek diasporasining ayni paytdagi ahvolini o`rganishning ham muhimligini ta`minlaydi. Mustaqillik yillarida bevosita muhojir o`zbeklar masalasida ayrim ilmiy maqolalar va tadqiqotlar yaratildi. Bu borada yozilgan ishlarni uch guruhga bo`lish mumkin. Birinchi guruh tadqiqotlarga respublikadagi ijtimoiy-gumanitar fan sohasidagi mutaxassislarning maqola va kitoblari kiradi. Ikkinchi guruhga xorijda istiqomat qilgan o`zbeklarning O`zbekistondagi matbuot organlarida e`lon qilingan xotira maqolalari, respublika turli nashrlarida chop etilgan bir qator asarlari kiradi. Xorijiy tarixshunoslikda dunyoning turli tillarida e`lon qilinayotgan asarlar uchinchi guruhni tashkil etadi. O`zbek muhojirligi bilan bog`liq obyektivlikka asoslangan maqola va ayrim tadqiqotlar asosan XX asrning 90-yillarida e`lon qilina boshlandi. Adabiyotshunos olimlar va publitsistlardan Sh.Turdiyev, T.Qahhor, O.Sharafiddinov kabilarni qayd qilib o`tish mumkin. SHerali Turdiyev o`z kitob va maqolalarida o`tgan XX asrning 20-yillarida Turkistondan Germaniyaga ta`lim olish uchun borganlar taqdiri, jumladan, xorijda qolib ketgan o`zbek muhojirlari haqida ma`lumot beradi. U Turkistondan 70 dan ortiq yoshlar Germaniyaga o`qish uchun yuborilib, ulardan 14-16 nafari chet ellarda qolib ketganligi va ular fan doktori, professor ilmiy martabalariga erishganligini birlamchi manbalar orqali bayon qilgan. Uztozimiz tarix fanlari doktori Sh.Hayitovning 2008 yil nashr etilgan “O`zbek muhojirligi tarixi” nomli ilmiy monografiyalarida BXSR yillarida siyosiy beqarorliklar oqibatida muhojirlikka ketgan o`zbeklar tarixi, ularning dunyo bo`ylab tarqalishi jarayoni arxiv hujjatlari va birlamchi manbalar asosida bayon qilingan. Muallif xorijdagi o`zbeklar miqdori, mashg`ulotlari, ijtimoiy tarkibini ko`rsatish bilan birga ularning O`zbekistonga munosabatini ham yoritgan. BXSR matbuot organi bo`lgan «Buxoro axbori» (1920-1923) va «Ozod Buxoro» (1923-1924) gazetalarida chop etilgan maqola va xabarlar ma`lumotlari

www.arxiv.uz ham ishning mazmunini yoritishda muhim manba sifatida xizmat qildi. Ushbu gazetalarda BXSR hukumatining o`rnatilishi jarayonida va 1920-1924 yillarda ro`y bergan muhojirliklar, ularning yo`nalishlari, sabab va oqibatlari, ushbu masalada hukumat yuritgan siyosatga oid ko`plab maqola hamda xabarlar mavjud. “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalaridagi o`rganilayotgan mavzuga oid ma`lumotlar arxiv hujjatlari hamda bu boradagi tarixiy adabiyotlar bilan qiyosiy tahlil qilindi. 1917-1920 yillarda O`rta Osiyoda kechgan siyosiy jarayonlar tufayli qochoqlar ommasi vujudga kelgan. Turkiston ASSR, BXSR, XXSR bo`ylab ko`chib va qochib yurganlar ham anchagina foizni tashkil qilib, hukumatlar qochoqlarni o`z yerlariga qaytarish chora-tadbirlarini ko`rishgan. Qochoqlarni qaytarish bilan bog`liq maxsus komissiyalar tuzilgan. 1921 yil aprelida BXSR ichki ishlar nozirligi chiqargan qarorda Turkiston ASSRda istiqomat qilayotgan Buxoro fuqarolarini qaytarish masalasi va bu masalada qabul qilingan tartiblar qayd qilinadi. Qarorda, jumladan, har haftada 60 kishini qaytarish, vataniga qaytayotgan oilalarni qat`iy meditsina ko`rigidan o`tkazish, qochqin bo`lishidan oldin qaysi mashg`ulot bilan shug`ullanganligini aniqlash, ularni uy-joy va ish bilan ta`minlash o`z aksini topgan. Buxorolik sobiq qochoqlar o`z yerlariga qaytarilayotganda qanday buyumlarni o`zlari bilan olishlari mumkinligi, nimalar esa taqiqlanganligi bilan bog`liq ko`rsatma ham ishlab chiqilgan. Qochoqlarga chorva mollari, qayiq, yig`ilmaydigan mebellar, aroba va ekipajlar bilan qaytish taqiqlangan. Turkiston ASSRdan Buxoroga qaytishni istamagan «mehnatkashlar dushmanlarining ro`yxati»ga kiritilgan oilalar esa Buxoro-Afg`oniston chegarasi tomon, ya`ni xorijga ketish maqsadida yo`l olishgan. Chegarada ular qo`riqchilar tomonidan ayovsiz o`qqa tutilgan. Chunki BXSR va RSFSR o`rtasida tuzilgan bojxona masalasidagi shartnomaning 10 bandiga ko`ra Buxoro-afg`on chegarasini yagona Turkiston fronti qo`mondonligi ostidagi RSFSR chegarachi qo`shinlari qo`riqlardi. Buxoro Respublikasida harbiy kuchlarning yetishmasligi bahonasida shartnomaning izoh qismida ayrim hollarda chegarani himoya qilishda Buxoro harbiylaridan ham foydalaniladi, - deb qayd qilinadi. 1917-1920 yillardagi ayovsiz

www.arxiv.uz qurolli to`qnashuvlar oqibatida dehqonlar qo`lidan ot-ulov, urug`lik, oziq-ovqat mahsulotlarining zo`rlik bilan tortib olinishi, urush davrida ko`p yerlarga ekin ekilmay tashlandiq holatda qolib ketishi, raqib tomonlarning g`alla va oziq-ovqat zaxiralarini yo`qotib yuborishi, Volga bo`yidagi g`allakor rayonlarda ro`y bergan qurg`oqchilik tufayli hosilning bo`lmasligi kabi sabablar 1922-1923 yillarda sovet davlatida dahshatli ocharchilikni keltirib chiqardi. Ocharchilikdan qiynalganlar soni 25 million kishiga yetgan. Volgabo`yi ochlarining (tatar, boshqird, rus) katta guruhlari Turkistonga qarab temir yo`llar bo`ylab yo`lga chiqqanlar. Turkiston ASSRga och qolgan rayonlardan 140.000 turli yoshdagi qochoqlar kirib kelgan. Qochoqlarning 11.000 tasi ota-onasiz yetim bolalar bo`lgan. Qochoq ochlarni meditsina ko`rigidan o`tkazish, oziq-ovqat bilan ta`minlash, viloyatlarga taqsimlash, kelgan joylariga qaytarib yuborish ishlari o`zi og`ir bo`lgan vaziyatni yanada mushkullashtirdi. 1922 yilning 17 noyabrida 3.500 qochoq Turkman viloyatiga, 500 kishi Samarqand viloyatiga, 1.200 kishi Sirdaryo viloyatiga joylashtirildi. 1923 yil aprel-may oyiga qadar och qochoqlarni qaytarib yuborish ishlarining majburiy muddati belgilangan edi. 1922 yil noyabr oyidagi ma`lumotda keltirilishicha, 40.000 qochoq o`z joylariga qaytarib yuborildi, 45.000 kishi o`z ixtiyori bilan jo`nab ketdi. 1922 yil 1 noyabrga kelib, Turkistonda och qochoqlardan 50.000 kishi qoldi. Ulardan 12.000 tasi yetim bolalar, 14.000 tasi ota-onasi bor bolalardir. 24.000 kishi o`smir va o`spirinlardir. Keyinchalik 35 ming qochoq Turkistonda doimiy yashash uchun qolganlar. «Buxoro axbori»da yozilishicha, BXSR viloyatlaridan Termizga 200 ta, Buxoro va Dushanbega 200 tadan, Karmana va Qarshiga 150 tadan, Shahrisabzga 100 ta, Karki va Chorjo`yga 50 tadan, jami 1050 ta yetim bolalar och qolgan rayonlardagi o`zbek oilalariga joylashtirildi. 1920 yillarda siyosiy va iqtisodiy vaziyat og`ir bo`lgan Turkiston o`lkasiga 100 minglab och qochoqlarning markaziy rayonlardan kirib kelishi mahalliy aholining shundoq ham og`ir turmush tarziga salbiy ta`sir ko`rsatdi. Natijada xorijga muhojir bo`lib ketish jarayoni muttasil davom etib turdi. Vahimaga tushgan oddiy xalq vakillari, diniy ulamolar o`zlari istiqomat qilayotgan shahar hamda qishloqlardagi hurmat-e`tiborli kishilarga

www.arxiv.uz qo`shilib, Afg`oniston, Sharqiy Turkiston (Xitoy) tomonga qochib keta boshlaganlar. Buxoroda amirlik tartibi ag`darilganidan so`ng (1920 yil sentabr) qizil askarlarni oziq-ovqat bilan ta`minlash uchun ozuqa mahsulotining (100 mln. rubl qarzdan tashqari) xalqdan majburan tortib olinishi, xususiy savdoning man qilinishi, soliqlar tartibini ishlab chiqmaslik, aholining asrlar bo`yi vujudga kelgan milliy urf-odat va an`analarini mensimaslik, xalqning dinga munosabatini hisobga olmasdan shariat sudi va eski maktablarni tugatish, mahalliy aholidan armiyaga olinishi bilan bog`liq sun`iy to`siqlar (1923 yilda Buxoro qizil armiyasida atigi 400 nafar mahalliy aholi vakillari bo`lgan) sovet hokimiyatiga nisbatan ishonchni yo`qotdi. Natijada aholining ko`p qismi Sharq mamlakatlariga, asosan, Afg`onistonga qochib keta boshladi. K.Qulmuhamedov - BXSR birinchi milliy armiyasi qo`mondoni, sovet hokimiyati siyosatidan norozi bo`lgan, «bosmachilar»ga qo`shilishni lozim ko`rmay Afg`onistonga o`tib ketgan. A.Orifov - firqa a`zosi, BXSR nozirlaridan biri bo`lgan, 1922 yilning mart oyida Anvar posho tomoniga o`tib ketgan. 1920 yillarda muhojirlikni ma`qul ko`rgan ayrim shaxslar taqdiri masala mohiyatini yanada oydinlashtiradi. Hoshim Shayx Yoqubov - Buxoro Respublikasi tashqi ishlar nozirining o`rinbosari lavozimida ishlagan. 1922 yilning 11 va 13 fevralida bo`lib o`tgan BXSR hukumati rahbarlarining kengashida Abdurahim Yusufzoda (1880-1937) o`rniga BXSRning Afg`onistondagi elchisi qilib tayinlangan. BXSR hukumati hududiga Afg`onistondan «bosmachi» to`dalari o`tayotganligi hamda o`zbek siyosiy muhojirlarini afg`on hukumati qo`llayotganligi bilan bog`liq masalani hal qilish va BXSR bilan Afg`oniston o`rtasidagi munosabatlarni aniqlashtirish uchun tashqi ishlar noziri Abdurashid Mukamilov Hoshim Shayx Yoqubovni Afg`onistonga elchi qilib yuborish zarurligini Moskvada turgan Fayzulla Xo`jayevga yetkazadi. Biroq haqiqiy ahvol bilan tanishgan, sovetlashtirish

www.arxiv.uz siyosatidan norozi bo`lib kommunistlar bilan aloqani uzgan Hoshim Shayx Yoqubov Buxorodan Afg`onistonga elchi bo`lib borgan, Afg`onistonda muhojir bo`lib yashab qoladi. U Afg`oniston hukumatida maorif vaziri vazifasida ishlaydi. «U 1935 yilda 70 yoshida vafot etdi. Uning shaxsiy kutubxonasida juda ko`p nodir kitoblar saqlanardi. U vafot etgach, qizi Nafisa kitoblarni maorif vazirligi (Afg`oniston) kutubxonasiga topshirdi». Yusufbek To`qsabo Muqimboyev Buxoro amirligida savdogar va askarlar dastasi boshlig`i lavozimida ishlagan. Qizil askarlar Buxoroni ishg`ol qilgach uni qamoqqa olishdi. Fayzulla Xo`jayev undagi iqtidor va tajribadan foydalanish maqsadida hibsdan ozod qilib, savdo ishlari bo`yicha vakolatli xodim sifatida Berlin (Germaniya)ga ishga yubordi. 1923 yil kuzida BXSR da hukumat inqirozi yuz bergach, Y.Muqimboyev vatanida yo`q qilib tashlanishini tushunib Afg`onistonga – sobiq amir Said Olimxon huzuriga kelib, muhojir bo`lib qolgandi. Yuqoridagi taqdirlar shuni ko`rsatadiki, sovet hokimiyati dastlabki davridanoq o`z davlat organlarida faoliyat ko`rsatayotgan shaxslarga ular adolat va haqiqatni talab qilganligi, shaxsiy erkinlik va millatparvarlik uchun kurash maydoniga kirganligi uchun tazyiqni kuchaytirgan. Hayotlari xavf ostida qolgan bu insonlar o`limdan ko`ra muhojirlikni afzal ko`rishga majbur bo`lganlar.

www.arxiv.uz 1920-1924 yillarda sovet hukumatining zo`ravonlik siyosatidan jabr ko`rgan va muhojirlikka mahkum etilgan o`zbeklar ikkinchi vatan sifatida avvalo Sharq mamlakatlarini tanladilar. Afg`oniston, Xitoy (Sharqiy Turkiston), Eron kabi mamlakatlar muhojir o`zbeklarning ilk yashagan davlatlari bo`lib, yer yuziga ular ushbu hududlardan tarqalganlar. O`zbek diasporasining ushbu davlatlarda vujudga kelishi quyidagi omillar bilan bog`liq: ular chegaradosh va qo`shni davlatlar bo`lib, turkiyzabon xalqlar bilan qadim zamonlardan buyon iqtisodiy, savdo-sotiq, elchilik hamda madaniy aloqalarda bo`lishgan. Afg`oniston va Sharqiy Turkistonda yashagan xalqlar o`zbeklar singari asosan islom dinining sunniy mazhabiga e`tiqod qiladilar. Ushbu xalqlarning milliy urf-odatlari va an`analari, tabiiy sharoiti bir- biriga yaqindir. Yana bir omil: Turkiston-Afg`oniston, Turkiston-Xitoy chegaralari uzoq masofalarga cho`zilganligi va o`sha paytlarda mazkur chegaralarning bo`sh qo`riqlanganligidir. Ayniqsa, turkman sahrolari va Amudaryo sohillari bo`ylab cho`zilib ketgan afg`on chegarasini o`sha davrlarda qat`iy nazorat qilish imkoni yo`q edi. Amir Olimxon 1921 yil 4 martda Sharqiy Buxoroning Ko`lob viloyati hududiga qarashli Vaxsh daryosining Chubek irmog`idan yuz minglab kishilarni Afg`onistonga o`zi bilan ergashtirib o`tgan. Amir Olimxon Rustoq, Qatag`on yo`nalishi orqali Kobulga yetib keladi. U bilan birga chegaradan o`tgan yuz minglab o`zbek, tojik, turkmanlar Afg`onistonning Balx, Mozori Sharif, Jurjon, Faryob, Samangan, Xonobod, Qunduz, Tohar, Badaxshon, Kobul, Qandahor, Hirot, Pantiyo, Nangarhor viloyatlari va shaharlari bo`ylab tarqalib ketadilar. Amir Olimxon va uning hamrohlari avval Husayn Kavt va Hoshimxon, bir yildan so`ng esa Murodbegi qal`asi bog`ida yashaydilar. Afg`oniston poytaxti Kobuldan 11 km uzoqlikda joylashgan Fatuh bog`i amirning so`nggi qarorgohi bo`lgan. 1923 yilning yozida BXSR hukumatining qarori bilan amir Said Olimxonning onalari To`raoyim, Shamsiyaoyim, To`tioyim, qizlari Xosiyatxon, Saodatoy, zavjalari Muharramoyim, Musharrafoyim, Muborakoyim, Xursandoyim, amakilari Muhammad Siddiq Muzaffarxon o`g`li, Mir Nosir Muzaffarxon o`g`li,

www.arxiv.uz Mir Abdul Azimxon Muzaffarxon o`g`li, singlisi Shohoy, tuqqan onasi Davlat Baxt va boshqa yaqin qarindoshlari o`z ixtiyorlariga ko`ra Afg`onistonga yuborildi. Amir Olimxon sovet hokimiyatining talabi bilan uy qamog`ida saqlangan, ayniqsa, Yosh afg`oniylar hukumati davrida afg`on-sovet munosabatlari va o`zaro diplomatik aloqalar yaxshi bo`lganligi uchun amir Fatuh qal`asidan chiqqan taqdirda ham Kobuldan 11 km uzoqlikdagi masofaga borishi mumkin emasdi. Yoz va qish fasllarida u Pag`mon yoki Jalolobodga bormoqchi bo`lsa, avval bu to`g`rida afg`on hukumatini ogoh qilib ruxsat olardi. Dastlab amir Olimxon afg`on hukumatidan 11 ming rupiy miqdorida nafaqa olgan. 1925 yil o`rtalarida amir Afg`oniston hukumatidan 14 ming rupiy maosh olib turardi. Amirning sovet hokimiyatiga qarshi kurashni davom ettirishi natijasiz tugadi. 1922 yilning yozidagi harbiy to`qnashuvlarda Anvar Posho (1881-1922 yillar) yengilib, Baljuvonda xalok bo`lganidan so`ng, «bosmachilar»ning ko`plari Afg`onistonga amir oldiga qochib ketdilar va undan panoh topdilar. Amir Olimxon Qurbon hayiti, Ro`za hayiti kabi diniy bayram kunlarida minglab turkistonliklarga tanga va sovg`alar ulashgan. Mahmudxon To`raning o`g`li, turkiyalik muhojir o`zbek, ishbilarmon Nasrulla To`ra 1930 yillar ikkinchi yarmida Kobulda 5 yasharlik paytida amirning tanga ulashish (hayitlik berish) marosimida qatnashganligini xotirlaydi. Amir muhojirlikda ham bir necha bor uylanib, uning xorijda 37 farzandi, jumladan, 16 nafar o`g`li va 21 ta qizi dunyoga keldi. Amir Olimxonning farzandlari Afg`onistondan tashqari Turkiya, Saudiya Arabistoni, Pokiston, Eron, Germaniya, AQSH kabi mamlakatlarda istiqomat qilishyapti. BXSRning hukumat tarkibida mas`ul vazifalarda ishlagan shaxslar ham adolatsizlik va zo`ravonlik siyosati tufayli xorijga chiqib ketdilar. U.Po`latxo`jayev (1878-1968) “Yosh buxoroliklar” partiyasi a`zosi, BXSR hukumatida dastlab moliya noziri, keyin esa BXSR Markaziy Ijroiya

www.arxiv.uz Qo`mitasining birinchi raisi lavozimida ishlagan. U.Po`latxo`jayev milliy mustaqillikni qo`lga kiritish uchun kurashgan, Buxoro Respublikasida zamonaviy milliy armiya tuzish tarafdori bo`lgan va shu maqsadda harbiy yordam so`rash uchun Afg`onistonga borgan. Usmon Xo`ja har qanday holatda ham o`z Vatanidan xorijga chiqib ketmaslik kayfiyatida bo`lgan. Oldingi bo`limda qayd qilinganidek, u qo`shni Afg`oniston davlati hududiga o`tgan paytdagi vaziyat o`ta og`ir, qaltis va murakkab bo`lgan. Hatto, bu haqda Usmon Xo`janing o`zi: «Men adashdim, hozir shunday holatdamanki, mening qismatim, taqdirim qanchalik og`ir ekanligini his etyapman» - degan1. Sovet hukumati ham BXSR davlat organlarida mas`ul vazifalarda ishlab turgan, yuksak obro` – e`tiborga ega bo`lgan Usmon Xo`janing maqsadini bilishga u xorijga o`tgan dastlabki kunlardanoq qiziqqan. 1920-1922 yillarda BXSR hukumati nomidan Afg`onistonda elchilik vazifasini bajarayotgan Abdurahim Yusufzoda (1880-1937)ni sovet Rossiyasining Afg`onistondagi elchisi F.Raskolnikov o`z huzuriga chorlab, Usmon Xo`jaga odam yuborib uning maqsadidan o`zini voqif qilishni talab qilgan. Tazyiq tufayli A.Yusufzoda Buxoro elchixonasi bosh kotibi Mirza Muhammad Sharif Xo`jani Usmon Xo`ja huzuriga yuborgan. Usmon Xo`ja uning Afg`onistonga qochib o`tishi sababi bilan bog`lik bergan savoliga: «Men o`rislar oddiy fuqarolarni qanday talayotganlarini, azoblayotganlarini ko`rdim. Ular «bosmachilar» ga qarshi kurashish bahonasida aholini taladilar, shunga o`xshash bezoriliklar ko`p bo`ldi2» deb javob bergan. 1920-yillarda Afg`onistonga ko`chib o`tgan o`zbek muhojirlaridan Qozi Hoji, Qori Abdulla, Nurqul Botir, Doniyorbeklar F.Xo`jayevga maxsus maktub yo`llab: «Buxoro mustaqilligi faqat so`zda eshitiladi, aslini olganda esa, keksa inqilobchilardan biri qahramon Usmon Xo`ja Buxoro jumhuriyati raisi bo`lishiga qaramay o`ris konsuli va sizga qarshi urush e`lon qildi. U barcha zulmga bardosh

www.arxiv.uz berolmasdan u tomonga (Afg`onistonga) o`tishni afzal ko`rdi» - deb yozgan edilar. Usmon Xo`ja bilan maslakdosh va fikrdosh bo`lgan Abdurahim Yusufzoda, Ota Xo`ja, Fayzulla Xo`jayev kabilar keyinchalik o`zlarini tergov qilish bilan bog`lik jarayonlarda Usmon Xo`janing Afg`onistonga qochib o`tishi haqida maxsus ko`rsatma olganligi (Abduqodir Muhiddinov orqali) ingliz va afg`onlardan harbiy yordam olib qizil armiyaga qarshi kurash olib borish niyatida ekanligini qayd qiladilar. Nima bo`lganda ham Usmon Xo`ja qo`shni davlat Afg`onistonga o`tib, harbiy kuch to`plab Vatan ozodligi uchun yangidan kurash maydoniga kirmoqchi edi. Uni o`z ona yurtidan uzoqlashtirgan omil esa sovetlarning buyuk davlatchilik va zo`ravonligidan iborat siyosat bo`lgandi. Ayrim ma`lumotlarda Usmon Xo`ja Afg`oniston hududiga o`tganidan so`ng, 1923 yilda uni afg`on amiri Omonullaxon (1892-1960; 1919-1929) o`z huzuriga chorlab Usmon Xo`jani e`tiborli shaxs va vatanparvar inson sifatida hurmat qilishi, lekin sovetlar tazyiqi tufayli BXSR MIK sobiq raisini 2-3 kun ichida Afg`onistondan chiqib ketishi bilan bog`liq o`z talabini qo`yadi, kabi fikrlar keltiriladi. Sovet maxsus idoralarining qat`iy nazorati ostida bo`lgan Usmon Xo`jani chegaraga yaqin mamlakat hududida yashashini sovet hukumati hech qachon istamagani tabiiy hol albatta. Nima bo`lganda ham Usmon Xo`janing Afg`onistonda qolishi uzoq muddatga cho`zilmay, u Hindiston davlati orqali Turkiya safariga chiqadi. Usmon Xo`ja bilan bir paytda Ahmad Zakiy Validiy To`g`on Afg`onistondagi Buxoro elchixonasi tomonidan berilgan «Buxoro fuqarosi» pasporti bilan Turkiyaga, undan esa Yevropaga ketish uchun yo`lga chiqqandi. 1923 yilning o`rtalaridan boshlab Turkiya davlatida Usmon Xo`janing muhojirlikdagi hayoti boshlangan. Turkiya Respublikasi hali tashkil topmagan, biroq Anqarada «Turkiya muvaqqat hukumati» faoliyat olib borayotgan, turk

www.arxiv.uz xalqining milliy qahramoni Mustafo Kamol Otaturk (1881-1938; 1923-1938) ushbu hukumat rahbari edi. Usmon Xo`janing poyqadami Turkiya hududiga tegmasidan bir yil oldin, ya`ni 1922 yil mart oyida BXSR dan Maxmud Nazar va Maxmud Rajab boshchiligidagi vakillar Anqaraga tashrif buyurganlar, ularni rasmiy kutib olgan «Muvaqqat Anqara hukumati» tashqi ishlar nozirining muovini Ziyodbek hamda xorijiy ishlar vakili Yusuf Kamolbeklar hukumat boshlig`i M.Kamol huzurida rasmiy muzokaralar olib borishini uyushtirgan edilar. Buxoro elchilari Turkiyaga o`zlari bilan sovg`a tarzida Amir Temur zamonida ko`chirilgan Qur`oni Karim nusxalaridan birini, Turkiya askarlari uchun Buxoro tasviri tushirilgan nishonlarni, buxorocha sarupo, uchta oltin dastali qilich olib borgan edilar. Oltin dastali qilichning bittasi Mustafo Kamolga, ikkinchisi Ismat poshoga, uchinchisi esa Izmirni egallashda jonbozlik ko`rsatgan turk zobiti SHerifbeyga berilgandi Qolaversa, Mustafo Kamol darbadar bo`lib Vatanidan ajralgan turkistonliklar uchun ikkinchi Vatan - Turkiya bo`lishini tabiiy hol sifatida qabul qilgan. Uning ota-bobolar yurti bo`lgan Turkistonga mehr-muhabbati ham o`zgacha edi. Keyinchalik uning qabrtoshiga: «Biz ham Turkistonning jujuqlarimiz (bolalarimiz)» - satrlari bitib qo`yilganligi ham bejiz emasdi. Kezi kelganda ta`kidlash joiz bo`lardiki, 1930-yillarda sho`ro hukumati talabi bilan Afg`onistondagi o`zbek muhojirlariga nisbatan jabr-zulm o`tkaziladi. Muhojir o`zbeklar yashash sharoiti og`ir bo`lgan, yozda o`ta issiq, garmsel esib turadigan Xelmand viloyatiga (yozda havo harorati bu viloyatda +70 gradusgacha ko`tarilgan) majburan ko`chiriladilar. Buning natijasida minglab turkistonliklar ayniqsa, keksalar va bolalar bevaqt hayotdan ko`z yumdilar. Ushbu vahshiyliklardan yaxshigina voqif bo`lgan M.Kamol Turkiyadagi afg`on elchisi Fayz Ahmadxonni o`z huzuriga chorlab: «Agar yurtingizda Turkiston musulmon muhojirlari uchun joy bo`lmasa bizga topshiring!» - deb

www.arxiv.uz qat`iy talab qo`yadi. Turkiya hukumati Turkiyaga ko`chib kelgan turkistonliklarni 5 yil barcha soliqlardan ozod etadi, ularga arzon narxlarda mol-mulk, yer va chorva mollari beradi. Shunday ekan, Mustafo Kamol o`z Vataniga boshpana izlab kelgan Usmon Xo`ja singari tarixiy shaxslarga e`tiborsiz bo`lishi mutlaqo mumkin emasdi. Usmon Xo`jani o`z mehmonidek qabul qilgan Mustafo Kamol unga endigina shakllanib kelayotgan yosh Turkiya Respublikasi hukumatida mas`ul vazifada ishlashni taklif etadi. Shaxsiy suhbatlardan birida xorijlik o`zbeklar Usmon Xo`jaga Mustafo Kamol o`z hukumatida tashqi ishlar vaziri lavozimida ishlashni taklif etgan. Respublika davriy matbuotida yozilishicha va keyingi ma`lumotlarda Usmon Xo`ja unga bundan keyin Turkiston madaniyati masalalari bilan shug`ullanish maqsadi borligini aytadi. Mustafo Kamol Usmon Xo`jaga ma`naviy va moddiy madad berishini aytib, unga Turkiya davlati miqyosidagi nafaqa belgilaydi. Usmon Xo`ja o`limiga qadar o`zi, vafotidan so`ng esa ushbu nafaqani uning xotini oladigan bo`ladi. Usmon Xo`janing chet eldagi siyosiy va madaniy faoliyati bilan bog`liq masala ustida fikr yuritishdan oldin uning Ona-Vatani bilan aloqalariga bilan bog`liq yo`nalishda fikr yuritishni lozim topdik. Usmon Xo`ja muhojirlikda yashasada, qanchalik murakkab bo`lmasin, Turkiston bilan o`zaro aloqalarini saqlab qolgan. Bu haqda istiqlol yillarida olib borilgan bir qator tarixiy tadqiqotlardan keng ma`lumot olish mumkin. Xulosa qilib yozganda, 1920 yilda Buxoro amirligi va Xiva xonliklarida monarxiya tartibining tugatilishi natijasida hukumatning bolsheviklarga qarshi chiqqan a`zolari va avvalgi boshqaruv tartibi tarafdorlari hamda ularga ergashgan ayrim oddiy xalq vakillari o`z yurtlarini tark etib, muhojirlikka ketdilar. Muhojirlar orasida Turkiston ASSR, BXSR, XXSR hukumatlari tomonidan Germaniya, Turkiya va boshqa mamlakatlarga o`qishga yuborilgan, vayronaga

www.arxiv.uz aylangan o`lkalariga qaytishni istamagan talabalar ham bor edi. Ilgari BXSR va XXSR hukumatlarida ishlagan ayrim sobiq rahbar xodimlar ham muhojirlikka ketdilar. Bu tarixiy davrda o`zbek muhojir-larining ijtimoiy-siyosiy tarkibi turli- tuman edi. Muhojirlar orasida jamiyatning turli qatlamlariga mansub kishilarni uchratish mumkin edi. har bir ijtimoiy guruh uchun eng muhimi o`zining va yaqin kishilarining hayotini saqlab qolish va oilalari uchun daromad manbaini topish edi. Muhojirlarning alohida va muhim guruhi “bosmachilik” harakati deb nomlanuvchi va qarshilik ko`rsatuvchi guruhning “qo`riqchilik” uchun ortda qolgan qismidan tarkib topgan edi. Ularning katta qismi Kobulda bo`lib, ular amir Sayid Olimxonni qo`llab-quvvatlar edilar, qolganlari esa Afg`oniston va Turkiyaning turli viloyatlariga joylashgan edilar. O`zbekiston mustaqillikka erishgach, ahvol butunlay o`zgardi. Ko`plab muhojir o`zbeklar o`z Ona Vatanlariga tashrif buyurish baxtiga muyassar bo`ldilar. Undan tashqari, ulardan ayrimlari, asosan tadbirkorlar bo`lib, savdo tijorat aloqalarini o`rnatdilar.

O'xshashlar

O`ZBEK XALQ ERTAKLARIGA TARIXIY YONDASHUV

BXSR va XXSR ning tuzilishi Respublikalarda madaniy ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy islohatlarning

Neolit davri yodgorliklari

Yuqori paleolit davri

Shayboniylar davri davlatchiligi