BXSR va XXSR ning tuzilishi Respublikalarda madaniy ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy islohatlarning - Tarix - Referatlar

BXSR va XXSR ning tuzilishi Respublikalarda madaniy ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy islohatlarning

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.2041015625 KB

Ko'chirib olish

BXSR va XXSR ning tuzilishi Respublikalarda madaniy ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy islohatlarning Reja: 1. BXSR va XXSR ning tuzilishi. 2. Respublikalarda ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy islohatlarning amalga oshirilishi 3. Xorazm Xalq Sovet Respublikasida madaniy hayot. 4. Buxoro Xalq Sovet Respkblikasida madaniy hayot.

Dars maqsadi: Talabalarga BXSR va XXSR ning tuzilishi. Respublikalarda madaniy, ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy islohatlarning nomli mavzuning ob’yekti, predmeti va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davrlarda tadqiqotchilar tomonidan mavzuga doir berilgan ta’riflarni talabalarga tushuntirish, mavzuning dolzarb ekanligidan talabalarni boxabar etish. Dars o’tish vositalari: (Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil testlar, kompyuter, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) Dars o’tish usullari: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot o`tkazish, erkin fikrlash va so`zlashga o`rgangan holda fikr mulohazalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o`tilgan mavzular, tayanch iboralardan savol tashlanadi. O`qituvchi va talabalar o`rtasida berilgan savollarni tahlil etish. Talabalarga BXSR va XXSR ning tuzilishi.Respublikalarda madaniy, ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy islohatlarning nomli mavzuning ob’yekti, predmeti va vazifalari borasida tushuncha berish. Tarqatma testlar asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil etishga o`rgatish. Xarita bilan ishlashni talabalarga o`rgatish. Ib o r a l a rni iz o hl a sh v a ung a t a hlil berish.  Darsning xrono kartasi – 80 minut. O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi  Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati, talabalarning davomati – 2 minut  Talabalar bilim darajasini aniqlash-8 minut  Yangi mavzu bayoni – 50 minut  Mavzuni o’zlashtirish darajasi – 7 minut  sinov savollar namunasi – 10 minut  Uyga vazifa berish – 3 minut BXSR va XXSR ning tuzilishi

1920 yil 27-30 aprel kunlari Xivada Butun Xorazm xalq vakillarining birinchi qurultoyi bo’lib o’tdi. Qurultoyda Xiva xonligi tugatilganligi va endi bu mamlakat qadimiy nomi bilan – Xorazm deb atalishi e’lon qilindi. Yangidan shakllangan davlat Xorazm xalq sovet respublika deb nom oldi. Qurultoyda XXSR ning birinchi Konstitusiyasi, davlat gerb iva bayrog’i tasdiqlandi. Gerb markazida bir bog’lam oq jo’xori ustiga bir-biriga chalishtirib quyilgan o’roq va bolg’aning rasmi ham solingan edi. Gerbning yuqori qismida besh qirrali yulduz bilan yarim oy sur’ati aks ettirilgan edi. Davlat bayrog’i – qizil rangli matodan ishlangan bo’lib, uning chap burchagi yashil ranga buyalgan va fondda davlat gerbi ham aks ettirilgan edi. Konstitusiya bo’yicha 18 yoshga to’lgan barcha fuqarolarga saylash huquqi berildi, xususiy mulkchilik saqlab qolindi. Saylash huquqidan faqat xon oilasi a’zolari, yirik amaldorlar va oddiy aksilinqilobchilargina mahrum qilindi. Qurultoyda yangi hukumat tarkibi ham saylandi. XXSR nozirlar kengashining raisi lavozimiga Polvonniyoz Xoji Yusupov, rais movini qilib Mulla Jumaniyoz Sultonmurodov saylandilar. XXSR mustaqil davlat sifatida o’z konstitusiyasiga binoan ish olib bordi. Konstitusiyaga binoan 22 tumanning (Xiva xonligi davrida 20 beklik va 2 noiblik bo’lgan) hammasida tuman sho’rolari tuzilib, har biriga 5-7 kishidan iborat kengash a’zolari saylandi. Shu yili 13 sentyabrda RSFSR va XXSR bilan 24-moddadan iborat «ittifoq shartnomasi» va 15 moddadan iborat «iqtisodiy bitim» imzolandi. Bu harbiy- siyosiy va iqtisodiy bitimlarda bolsheviklar Rossiyasi tomonidan Xorazm Respublikasiga harbiy, iqtisodiy va madaniy yordam berish ko’zda tutilgandi. Lekin shu bilan birga yangi davlatning iqtisodiy taraqqiyotidagi erkinligi butunlay cheklab qo’yilgan edi. «Ahdlashuvchi tomonlar bir-birini o’zaro qo’llab-quvvatlashi qoidalariga asosan, - deyilgan edi bitim moddalaridan birida, - Xorazm Respublikasi o’zining ichki iste’moli uchun zarur bo’lganidan ortiqcha barcha hom-ashyoni Rossiya Respublikasi ixtiyoriga topshiradi». Bitimda avvalo, paxta va uning maxsulotlari,

muyna, gilam, teri, jun, urug’liklar shunday maxsulotlar jumlasiga kiritilgan edi. Shunday qilib, Xorazm Respublikasi Rossiyadan boshqa davlatlar bilan erkin savdo qilish huquqidan mahrum qilindi, uning iqtisodiyoti esa Rossiya iqtisodiy ehtiyojlariga mahkam qilib bog’lab quyildi. Ammo shartnomada ko’rsatilgan asosiy moddalar bajarilmasdan qog’ozda qolib ketdi. Chunki bolsheviklar tom ma’nodagi milliy demokratik davlatni tashkil qilishni ko’zlamagan edi. Ular avval boshdanoqbu hududlarda Markazga mutlaq buysunadigan bolsheviklar andozasidagi «mustaqil davlatlarni yuzaga keltirib, so’ngra ustamonlik bilan SSSR tarkibiga» singdirib yuborishni maqsad qilib qo’ygandi. Ana shu strategik maqsadni ko’zlab siyosat olib bordilar. Xorazm xalqining an’anaviy turmush tarziga va milliy davlatchiligiga zid bo’lgan yangi tuzumning majburan tiqishtirilishi xalq noroziligini uyg’otdi. 1920 yil 13 iyunda Xivada xon tarafdori bo’lgan Ibrohim Oxun boshchiligida ruhoniylar namoyishi ko’tarildi. Lekin RSFSRning XXSRdagi muxtor vakillari Izmaylov, Broydo, Shokirov, Safonov va boshqalar bu voqyeaga aralashib, qo’zg’alonni vaxshiylarga bostirdilar. Xiva xonligi davrida qozikalon vazifasida ishlaganIbrohim Oxun, Rafiq Oxun, Saidjon Qori va boshqa namoyish rahbarlari otib tashlanadi. Xivaning sobiq xoni Said Abdullaxon, uning oilasi hamda yaqinlari RSFSR va Turkistonning turli burchaklariga surgun qilinadi. Bu voqyealar xalqning RSFSR hukumatiga nisbatan noroziligini yanada kuchaytirdi. Undan tashqari, 1920 yil sentyabr oyida Xivada XXSR nozirlar Kengashining ikkinchi muovini Qo’shmamatxon boshchiligida turkman boshliqlari va u bilan birgalikda 100 nafar turkman askarlar qo’lga olinib, sud-so’roqsiz otib tashlandi. 1920 yil oktyabrda XXSRga RSFSRning muxtor elchisi sifatida Farg’ona fronti qo’shinlarining qo’mondoni M.Safonov yuborildi. U bilan birga 100 nafar turkman askarlari sud-so’roqsiz otib tashlandi. Safonovning Xorazmga kelishi bu yerdagi murakkab ahvolni o’zgartira olmadi, aksincha o’zidan oldingi vakillarga nisbatan ham demokratik ruhdagi mahalliy rahbarlarga qarshi siyosatni kuchaytirib yubordi. Yosh xivaliklar hukumatining ko’pchilik a’zolari demokratik qarashlarga yaqin bo’lganliklari uchun, o’z

mamlakatining mustaqil davlat sifatida milliy demokratik yo’ldan borishini yoqlab chiqdilar. Bu RSFSR hukumati rahbarlariga ma’qul kelmas edi. Shu sababdan bir tomondan, Turkkomissiya, ikkinchi tomondan RSFSRning muxtor vakili Safonov demokratik yo’ldan borayotgan yosh xivaliklar hukumatini badnom qilishiga o’rindilar. M.Safonov buyrug’i bilan 1921 yil 6 mart kuni mamlakatda yosh xivaliklar hukumatining ag’darish haqidagi qarorni mitinglarda qabul qilindi. Qurollangan harbiy qismlar hukumat uyiga bostirib kirib, hukumat rahbarlarini hibisga oladilar. Xalq nozirlar Kengashi raisi Polvonniyoz Yusupov yashirishga ulgurdi va boshqalar ham qochib qoldilar. Bu davlat tuntarishi edi va qonuniy saylangan yosh xivaliklar hukumati ag’dariladi. II Umumxorazm qurultoyi chaqirilgunga qadar, davlatni boshqarish 6 kishidan iborat tuzilgan muvaqqat inqilobiy qo’mitaga topshirildi. J.Qo’chqarov raisligidagi bu qo’mita 2 oy davomida respublikani boshqardi. 1921 yil 15-23 may Xivada xalq vakillarining II Umumxorazm qurultoyi bo’lib o’tadi. MIQ raisi qilib Muhammadrayim Olloberganov, XN Kengashi raisi qilib Qoraqolpoq Menglixo’ja Ibniyaminov saylanadi. Shuningdek, qurultoyda Respublikaning yangi Konstitusiyasi tasdiqlandi. Unga sobiq xon hukumatining tarafdorlari, din xizmatchilari «tekinxo’r unsurlar» (yollanma mehnatdan foydalangan badavlat dehqonlar va hunarmandlar) saylov huquqidan maxrum etilishi to’g’risida alohida modda kiritildi. Ruhoniylarga iqtisodiy tazyiq o’tkazish maqsadida vaqf yerlariga hujum qilindi, shu yerlarda ishlovchi dehqonlardan davlat foydasiga soliq undirish joriy etildi. Qurultoyda qabul qilingan qaror Xorazmni milliy demokratik yo’ldan emas, aksincha, jamiyatni bolsheviklar istaganidek, sinfiy tabaqalanishi yo’liga boshladi. Afsuski, yangi saylangan hokimiyatning faoliyati ham uzoqqa chuzilmadi. 1921 yil sentyabr oyida bo’lgan XXSR MIQ majlisida «o’z vazifasini bajara olmagan va ishni chalkashtirgan» degan soxta ayblar bilan M.Olloberganov o’z lavozimidan olib tashlandi va o’limga hukm qilindi. Xorazm MIQ raisi qilib Otamahsumon Muhammadrahimov tayinlandi. O. Muhammadrahimov ham o’z

o’tmishdoshlari singari Xorazm Respublikasini mustaqil davlat sifatida rivojlanishi uchun bir qancha ishlarni amalga oshirdi. U tinchlik yo’li bilan Xorazm Respublikasi hukumati bilan Junaidxon o’rtasida «Kelishuv shartnomasi»ni tuzishga muvaffaq bo’lindi. U qo’shni davlatlarda elchixonalar ochi shva mazkur davlatning elchixonalarini Xorazmda ochishga ruxsat berdi. U dinga, ruhoniylarga va vaqa yerlariga bolsheviklar chizib bergan andoza asosida yondoshmadi. II Umumxorazm qurultoyida qabul qilingan vaqa to’g’risidagi qarorni, vaqa daromadlaridan olinadigan soliqlarni bekor qildi. Xiva xonligi ag’darilgandan so’ng, Xorazmning behisob boyliklari, qimmatbaho asori – atiqalari talon-taroj qilinib, Rossiyaga olib ketilgandi. Bu hol xali davom etaverdi. Shu munosabat bilan respublikaning harbiy ishlari noziri Mirkomil Mirsharopov tashabbusi bilan 1921 yil 18 oktyabrda XXSR MIQ buyrug’i e’lon qilindi. Unga binoan, XXSR MIQ buyrug’i e’lon qilindi. Unga binoan, XXSR xududidan xalqning milliy madaniy taaluqli bo’lgan boyliklarni olib chiqib ketish ta’qiqlab qo’yilgan. Xorazm Respublikasi rahbarlarining bu «o’zboshimchaligi» bolsheviklarga yoqmadi. Markazdan hukumat tarkibini o’zgartirish to’g’risida ko’rsatma beriladi. 1921 yil 27 noyabrda qo’shma majlisda Xorazm Respublikasi MIQ raisi O. Muhammadrahimov, XN kengashini raisi M.Ibniyaminov va boshqa hukumatdagi rahbarlar - «Xorazm xalqining dushmani» deb e’lon qilindi.ular lavozimidan bo’shatilib, qamoqqa olishga qaror qilindi. Majlisga kelmagan va yashiringan ijro qo’mitasi raisi O. Muhammadrahimov otishma paytida o’ldirildi. Shu tariqa, Xorazmda uchinchi marta bolsheviklarning muxtor vakillari tomonidan davlat to’ntarishi va RSFSR ga ma’qul bo’lmagan hukumat rahbarlarini ochiqdan-ochiq badnom qilish amalga oshirildi. 1922 yil 20 iyulda III Umumxorazm qurultoyi bo’lib o’tadi. Qurultoyda XXSRning konstitusiya qayta ko’rildi va MIQ qayta saylandi. 1923 yil 18-20 oktyabrda Sovetlarning IV Umumxorazm qurultoyi bo’lib o’tadi. Qurultoy respublikaning Yangi Konstitusiyasini tasdiqladi. Yangi Konstitusiya mamlakatda amalga oshirilgan iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy

sohalardagi o’zgarishlarni hisobga olib, Xorazm Xalq Sovet Respublikasi o’zining yangi sosialistik rivojlanishi davriga kirdi deb baholadi va davlat nomini shu kundan boshlab Xorazm Sovet Sosialistik Respublikasi deb belgiladi. XSSR Konstitusiyasi 5 bo’lim, 12 bobdan iborat edi. Yangi Konstitusiyaga binoan yerning xususiy mulkligi bekor qilindi, hamda yersiz va kam yerli dehqonlarga topshirildi. Barcha vaqf yerlariga yagona qishloq xo’jalik solig’i solinadi, vaqf yerlarida o’tirgan dehqonlar esa buning uchun haq to’lashga majbur qilinmaydi. Vaqfga qarashli bo’lgan barcha mulklar nozirligi ixtiyoriga berildi. Shuningdek, yangi Konstitusiyada o’zgalar mehnatidan foydalanadigan ruhoniylar, sobiq amaldorlar, xon avlodlari, savdogarlar, boylar va boshqa tabaqalar sovetlarga saylash va saylanish huquqidan maxrum qilindilar. Qozi sudlari bekor qilinib, yangi sudlar, qishloqlarda esa sovetlar kengashi tashkil qilindi. Konstitusiyaga davlatni boshqarish masalalarida ham muhim o’zgarishlar kiritildi. Nozirlar Kengashining raisi lavozimi tugatildi va uning vazifasi MIQ raisiga yuklatildi. MIQ a’zolari esa bir vaqt o’zida nozirlik vazifalarini ham bajaradigan bo’ldi. Iqtisodiy islohotlar. Muvaqqat inqilobiy hukumat o’zining dastlabki, «Xonning mulki to’g’risidagi dekret»iga muvofiq, avval xonga, uning qarindosh-urug’lariga va vorislariga qarashli barcha kuchmas mulklar musodara qilindi va hukumat ixtiyoriga olindi. Demokratik hukumat qabul qilingan dekretlarning deyarli hammasi uchun shariat qonunlarini asos qilib olishga harakat qildi. 1921 yilda dekabrda Xiva shahrida yersiz va kam yerli dehqonlarning birinchi qurultoyi bo’ldi. Qurultoyda kambag’al dehqonlarni yer-suv, ish hayvonlari, mehnat qurollari, urug’lik, don, qarz puli bilan ta’minlash masalalari ko’rib chiqildi. Dehqonlarni doimo kredit bilan ta’minlab turish uchun qishloq xo’jaligi banki tashkil qilishga qaror qilindi. Bank shu yilning o’zida kambag’al dehqon xo’jaliklariga 1,5 mild.so’m miqdorida

qarz puli berdi. Ammo Respublika qishloq xo’jaligini tiklash uchun bu kreditlar yetarli emas edi. Rossiya bolsheviklari mamlakatning iqtisodiy mustaqilligiga ham xujum boshladilar. RKP MQ Siyosiy byurosining qaroriga binoan Turkiston, Buxoro va Xorazm Respublikalarini iqtisodiy birlashtirish uchun tayyorgarlik boshlab yuborildi. Ana shu maqsadda 1923 yil 5-9 martda Toshkentda o’tkazilgan Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalarining iqtisodiy jihatdan birlashtirishga bag’ishlangan I Iqtisodiy Konferensiya – O’rta Osiyo iqtisodiy kengashi (Sredaz EKOSO) tuzilganligini ma’lum qiladi. Shunday qilib, O’rta Osiyo respublikalarining siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy hayotiga rahbarlik qilishning asosiy vositalari Rossiya nazoratiga o’tib qoladi. Sredaz EKOSO tashkil etilgandan so’ng, RKP MQ Siyosiy byurosi uchala respublikalardagi pul muomalasini va soliq tizimini birlashtirish zarurligini iqtisodiy birlikning hal qiluvchi sharti qilib qo’ydi. Rossiya chervoni har uchala respublika pul muomalasining asosi deb topildi. Shu tariqa Xorazm va Buxoro Respublikalari armiyadan keyin, davlat mustaqilligi va suverenitetining muhim timsollaridan biri bo’lgan milliy valyutasidan ham mahrum bo’ldi. 1923 yilda Sredaz EKOSO rahbarligida va mablag’i bilan 2 ta yirik bank tashkil qilindi. Bu banklar kambag’al dehqon xo’jaliklarga uzoq muddatli ssuda berish bilan shug’ullandi. Yersiz, kam yerli dehqon xo’jaliklarini yer, ish hayvonlari, mehnat qurollari bilan ta’minlash maqsadida davlat yer fondi tashkil qilindi. Yer fondi tomonidan tortib olingan yerlar kambag’al dehqon xo’jaliklariga bo’lib berildi. Sovetlarning IV Umumxorazm qurultoyida (1923 yil 18-20 oktyabr) yerga nisbatan xususiy mulkchilikni bekor qilish haqida qaror qabul qildi. Bunga binoan, yer-suv islohotlarini bolsheviklar talabidagi sinfiy yondashuv asosida amalga oshirish boshlandi. Bunda ko’pgina tanob yer o’z egalaridan tortib olinib, kambag’al dehqonlarga bo’lib berildi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini sanoat maxsulotlari bilan ayriboshlashda kooperasiyalar muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Xorazm kooperasiyalari juda oddiy

va soda bo’lib, ular tovar ayriboshlash shirkatlari ko’rinishida edi. 1921 yilda bunday kooperativ – shirkatlar paxtachilik tumanlarida tashkil qilindi. Ular «Tong», «Qo’shchi», «Do’stlik», «Birlik» va boshqa nomlar bilan ataldi. Ular har bir 50 pud paxta evaziga 2 ketmon, 90 arshin manufaktura, 6 g’altak ip, 4 funt kerosin, 30 quti gugurt, 60 funt tuz, 6 funt arava yog’i, 3 dona ishlangan teri, 5-7 pud urug’lik don berdilar. Bunday maxsulot ayriboshlashni dehqonlar qullab- quvvatladilar, natijada dehqonlarning paxta yetishtirishga bo’lgan qiziqishi ortib bordi. Bu davrda paxta maydoni 3 ming desyatinadan (1 desyatina – 1,08 ga) 18 ming desyatinaga ko’paydi. Paxta yalpi hosili esa 1922 y ilda 250 ming pud (1 pud – 20 kg) tashkil qilgan bo’lsa, 1924 yilda 800 ming pudga yetdi. Lekin yetishtirilgan butun paxta hosili Rossiyaga olib ketildi. Respublikada sug’orish inshoatlari ham ishdan chiqqan, ta’mirlanishga muxtoj edi. Bunga yangi hukumatning mablag’i yetishmasdi. Turkiston va Buxoro Respublikalarda bo’lganidek, Xorazmda og’ir mehnat talab qilinadigan bu ishlar qishloq aholisi zimmasiga yuklandi. Masalan, 1922 yilda ana shu ishlar uchun 35 ming dehqonlar safarbar qilinib, 10 dan ortiq kanallar ta’mirlandi, 200 km masofada dambalar qayta qurildi. 1923 yilda esa qishloq aholisi kuchi bilan 24 yirik sug’orish inshootlari qayta tiklandi. Bularning barchasi dehqonlarni majburan va bepul ishlatish hisobiga amalga oshirish natijasida bo’ldi. 1920 yil sentyabr-oktyabrlarda mahalliy sanoat korxonalari (bular asosan hunarmandchilik ustaxonalari) bilan birgalikda rossiyalik kapi talistlarga qarashli bo’lgan korxonalar ham sovetlar uslubida nasionalizasiya qilinib, sanoat sohasida davlat sektori shakllantirildi. Davlat sektoriga o’tkazilgan sanoat korxonalari jumlasiga Urganch shahridagi «Yaroslavl katta manafakturasi» paxta tozalash zavodi, Toshhovuz, Mang’it, Yangi Urganch Gurlan paxta tozalash zavodlari kirardi. 1923 yilda ko’plab davlat tasarrufiga olingan korxonalar tiklanib ishga tushurildi. Bu davrda, shuningdek, mahalliy hunarmandchilik ustaxonalari ham rivojlana boshlandi. Birgina Xiva shahrida 120 ga yaqin temirchilik ustaxonasi,

131 duradgorlik ustaxonasi, 50 buyog’chilik hamda 136 terini qayta ishlash kichik korxonalar faoliyat ko’rsatib, ularda 2058 hunarmand ish bilan ta’minlangan edi. Lekin bu korxonalar Xorazm Respublikasi ehtiyojlarini qondira olmas, borlari ham faqat Rossiya korxonalari uchun xom-ashyo tayyorlab berishga ixtisoslashtirilgan edi. Respublika, ayniqsa, Rossiya bilan savdo - iqtisodiy munosabatlar 1920 yil 13 sentyabrda RSFSR va XXSR o’rtasida tuzilgan «Iqtisodiy bitim» asosida belgilangan bo’lib, unga ko’ra Xorazm Respublikasi tashqi savdoni faqat Rossiya orqali amalga oshirishi lozim edi. Xorazm Respublikasi o’zi uchun zarur tovarlar nomlari va miqdorini RSFSR dan so’rashi va buning evaziga Rossiya uchun eng zarur tovarlar bo’lgan paxta va paxta maxsulotlari, teri, gilam, jun, urug’lik berishga majbur edi. Shuningdek RSFSR bilan Xorazm Respublikasi o’rtasidagi savdo iqtisodiy aloqalar faqat Rossiya qog’oz pul asosida amalga oshirilishi kerakligi qat’iy qilib quyildi. 1922 yil 29 iyunda RSFSR bilan XXSR o’rtasida yangi «Iqtisodiy bitim» imzolandi. Bitimga binoan Xorazm Respublikasida savdoga davlat nazorati o’rnatiladi. Buni 1923 yil 19 fevralda tashkil qilingan Rossiyaning paxtachilik shirkati misolida ko’rishimiz mumkin. Uning asosiy tashabbuskori Rossiya Bosh Paxta Qo’mitasi va O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi bo’ldi. Paxta shirkatining asosiy maqsadi Xivada, Hazoraspda, Gurlanda, Toshhovuzda, Honqada (jami 6 joyda) va boshqa tumanlarda paxta punktlari va zavodlari tashkil qilib, ularda dehqonlardan paxta olish va qayta ishlashni amalga oshirish edi. Lekin Rossiya paxta shirkatlari dehqonlardan olinadigan paxta xarid narxini pasaytirib yubordi. XXSR MIQning birinchi kotibi, Xorijiya noziri, Xorazm paxta shirkatining noziri Xanif Kaniyev va XXSR savdo va sanoat noziri Muhammadrahim Nurullayev paxtaning xarid narxini ko’tarish va shu asosda dehqonlar manfaatdorligini oshirish maqsadida paxta savdosida erkin savdoni, yangi iqtisodiy siyosat asosida savdo yuritishni talab qildilar. Lekin ular «halq dushmani» deb ayblanib, o’lim jazosiga hukm qilindi.

Xorazm Respublikasi hukumati dastlab RSFSR, BXSR, Turkiston, ASSR, Fillandiya, Shvesiya, Germaniya, Turkiya, Avg’oniston, Eron kabi va boshqa xorijiy davlatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni mustaqil olib borishga harakat qildi. Lekin yangi hukumat rahbarlarining bu demokratik yo’li, bolshevik Rossiyasi rahbariyatiga ma’qul kelmadi. Sredaz EKOSO tashkil qilinishi bilan tashqi savdo – iqtisodiy kengash ruxsati bilan amalga oshiriladigan bo’ldi. Soliq tizimda ham bolsheviklarning sinfiy yondashuvi o’zini yaqqol namoyon etadi. XXSR hukumati birinchi navbatda, kambag’al dehqonlarni og’ir soliq majburiyatlaridan ozod qildi. Soliqning og’ir yuki savdogarlarga, sudxurlarga, katta yer egalariga tushdi. Bu siyosat 1920-1921 yillarda davlat xazinasiga 100 mln so’m pul tushishiga yordam berdi. Qishloq xo’jaligida yagona soliq tizimi joriy qilindi. Bunga binoan, o’ntalab yerga ega bo’lgan yuqori xosilli yerlardan 2 so’m 50 tiyin, o’rtacha xosilli yerlardan 2 so’m, kam hosil yerlardan 1 so’mu 50 tiyin soliq olinadigan bo’ldi. O’ntalabdan yerga ega bo’lganlar 2 so’mdan 3 so’mgacha soliq to’lashlari zarur edi. 1923 yil iyunda sanoat sohasidagi soliqlar ham bir tizimga solinib «Davlat sanoat solig’i» joriy qilindi. Bu ham sinfiy harakterga ega bo’lib, turli tabaqalarga moslashtirilib, soliq belgilangan edi. Respublikalarda ijtimoiy- siyosiy va iqtisodiy islohatlar Amirlik poytaxti bosib o lingandan keyin hokimiyat A.Abdusaidov boshchiligidagi muvaqqat butun Buxoro inqilobiy qo’mitasi ixtiyoriga o’tdi. Uning tarkibiga 6 ta kommunist va 3 ta yosh buxorolik kirdilar. Muvaqqat inqilobiy qo’mita darxol Turkkomissiya rahbarligida ilgaridan tayyorlab qo’yilgan manifestni e’lon qilishga shoshildi. Unda Buxoro davlati «Mustaqil Buxoro Respublikasi» deb ko’rsatilgan edi. «Buxoroda mustaqil demokratik davlat tuzishga ko’maklashish» niqobi ostida hamda qizil askarlar quroli yordamida zo’rlik bilan amalga oshirilgan. «Inqilob»ni saqlab qolish bohonasida bolsheviklar bu yerda amalga oshirilayotgan barcha

ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlarni Rossiya manfaatlari yo’liga solishga harakat qildilar. Ushbu vazifani bajarish maqsadida Turkkomissiyaning 1920 yil 10 sentyabrdagi qaroriga binoan V.Kuybishev RSFSR hukumati, shuningdek, RKP MQ – ning Buxoro xalq Respublikasidagi vakili sifatida yuborildi. 11 sentyabrda inqilobiy yoki buxoroliklar partiyasi tarqatib yuborildi, uning ko’pchilik a’zolari F.Xo’jayev boshchiligidagi BKP tarkibiga kirishdi. Shu yili ya’ni 1920 yil 14 sentyabrdagi bo’lgan Xalq nozirlar Kengashi, inqilobiy Qo’mita va Buxoro Kompartiyasi MQning umumiy yig’ilishda butun Buxuro inqilobiy qo’mitasi (raisi-Abdulqodir Muhitdinov) va respublika hukumati 11 kishidan iborat. Xalq nozirlar kengashi majlisi (raisi-Fayzulla Xo’jayev) uzil- kesil shakllandi. Mamlakatni boshqarish maqsadida tuzilgan Buxoro Xalq Nozirlar Kengashi tarkibi quyidagicha tashkil qilindi: rais va xorijiy tashqi ishlar (nozir – Fayzulla Xo’jayev) maorif (Qori Yo’ldosh Xo’jayev), doxiliya – ichki ishlar (Muxtor Saidjonov), moliya (O’smonxo’ja Pulatxo’jayev), davlat nazorati (Najib Xusainov), favqulotda komissiyasi (raisi – Yusuf Ibroximov), Adliya (Mukammil Burxonov), harbiy ishlar (Bahouddin Shixobiddinov), yer-suv ishlari, dehqonchilik (A.Muhitdinov), nozirlari. Keyinchalik nozirlar kengashi tarkibiga Mirzo Muhitdinov, Mansurov savdo va sanoat noziri qilib kiritildi. Buxoroda Respublika e’lon qilingunga qadar mavjud bo’lgan ma’muriy tizim 32 beklikni qamrab olib, fuqaro emas amir va uning yaqinlari manfaatlariga xizmat qilar edi. Shu sababli Buxoroda demokratik kuchlar hokimiyat tepasiga kelgan dastlabki kunlardayoq, ma’muriy-hududiy bo’linish o’tkazilib, viloyatlar, kentlar, tumanlar va boshqa qishloqlarga asoslangan boshqaruv tizimi shakllantirildi. Dastlabki davlarda boshqaruvning asosini inqilobiy qo’mitalar tashkil qildi. Ularga asosan islom dini vakillari – ulamolari saylandi. Buxoro shahri respublika markazi bo’lib unda respublikani boshqaruvchi barcha tashkilotlar tuplandi. Eski Buxorodagi birlashgan majlisda V.Quybeshov BXR hukumatining boshlig’i F. Xo’jayevga o’zining ishonch yorlig’ini tekshirdi. U ishonch yorlig’i topshirish paytida «RSFSRning asosiy talabi Buxoro davlati mustaqilligini hurmat qilish,

barcha rus fuqarolari va tashkilotlarning ham Buxoro mustaqilligini xurmat qilishga undashdan iborat» ekanligini qayd etdi. Buxoro jadidlari o’zlarining islohotchilik g’oyalarini yangi hukumatdagi faoliyatlari davomida amalga oshirishga intildilar. Buxoro hukumati asosan jadidlardan tashkil topgan bo’lib o’sha paytdagi eng ma’lumotli kishilar yig’ilgan hukumatlardan biri hisoblangan. Nozirlar Buxoro, Istambul, Moskva va boshqa shaharlarda ta’lim olishgan edi. Buxoro jadidlari o’zlarining islohotchilik ishlarini yangi hukumatdagi faoliyatlari davomida amalga oshirishga harakat qildilar. Lekin bundan keyingi Buxoroda kechgan tarixiy jarayonlar «Gap boshqa-yu, ish boshqa» ekanligini ko’rsatdi. Buxoro Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sohalarda amalga oshirilayotgan barcha tadbirlar V.Quybeshovning «Yo’l- yo’riqlari» va uning ochiqdan ochiq aralashuvi asosida qilinadigan bo’ldi. Yangi davlat tuzumining shakllanishi, iqtisodiy, madaniy va siyosiy jihatdan boshqaruv tizimining tashkil qilishi ham asosan sovetlar andozasida amalga oshirildi. 1920 yil 2 oktyabrda BKP MQ tomonidan qurultoy chaqirish masalasi ko’rib chiqildi, bu masala 5 oktyabrda ham qilindi. Unda Umumbuxoro qurultoyida asosan bolsheviklar Rossiyasi manfaatlarini ko’zlaydigan vakillar saylandi. Markaziy komissiya tomonidan Umumbuxoro I qurultoyda vakillarni saylash bo’yicha ko’rsatma ishlab chiqildi. Ko’rsatma bo’yicha qurultoyda amir amaldorlari, yirik yer egalari, savdogarlar va ruslashtirish siyosatiga qarshi muammolarni ko’rsatmaslik ko’rib chiqilgan edi. Markaziy komissiya tomonidan Respublika bo’yicha 1950 ta vakil saylandi; bu vakillar quyidagi Respublika shaharlardan saylanib olindi. Buxorodan 180 ta, Chorjudan 215 ta, Kermindan 174 ta, Xatirchidan 141 ta, Ziyatdindan 163 ta, Qarshidan 120 ta, Shaxrisabzdan 142 ta, Gisardan 95 ta, Qorakuldan 67 ta, Kenimexadan 62 ta, G’ijdivondan 75 ta, Vobkentdan 62 ta, Kitobdan 69 ta, Chirchiqdan 47 ta, Bagautdindan 47 ta, Yakkabogdan 45 ta, Nurotadan 41 ta, Xirkushadan 34 ta, Firmasdan 34 ta, Azizoboddan 30 ta, Shafrinadan 30 ta vakillar. 1920 yil 6-8 oktyabrda Amirning yozgi saroyi Sitorai Mohi Xosada chaqirilgan butun Buxoro Xalq vakillarining I qurultoyida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi –

BXSR tuzilganligi tantanali ravishda e’lon qilindi. Unda markaziy komissiya tomonidan saylangan 1950 ta vakillar ishtirok etdilar. Bu davlat tizimi jihatdan xalq demokrat respublikasi edi. Uning zimmasiga qisqa muddat ichida o’rta asrchilik an’nalari meros qolgan. amirlik Buxorosining demokratik davlatga aylantirishdek tarixiy vazifani bajarish tushdi. Qurultoy davlat hokimiyatining qonun chaqiruvchi oliy organi bo’lgan butun Buxoro inqilobiy qo’mitasi Buxoro xalq nozirlar kengashi – dastlabki hukumat tarkibi uzil-kesil tasdiqlandi. Ularning vakolat muddati II qurultoygacha o’zaytirildi. Qurultoyda I.Ye.Lyubinov RSFSR hukumati Buxoro Respublikasining mustaqilligini tan olganligini aytishga shoshildi. Shu tariqa oradan bir oy o’tar o’tmas Buxoro Xalq Respublikasi – Buxoro Xalq Sovet Respublikasiga (BXSRga) aylandi. Buxoro Respublikasidagi ma’muriy hududiy bo’linish ham sharoitga moslashgan ravishda ham tez-tez o’zgarib turgan. 1923 yilda BXSRning ma’muriy bo’linishga ko’zatishlar kiritilib, Buxoro Respublikasi 8 ta viloyat, 28 ta tuman va sharqiy Buxoroga ajratilgan. 1924 yil 1 oktyabrda Buxoroda yangidan ma’muriy-hududiy bo’linish amalga oshirilib, viloyatlar o’rniga 5 ta okrug tuzildi. Okruglar 15 ta viloyat, 48 ta tuman, 195 ta keng va ko’plab qishloqlarga bo’lindi. Qishloqlardagi oqsaqollar o’rniga sovetlar tuzishga kirishildi. Qizil askarlarning bosqinchiligi va Buxoro xalqining turmush tarziga yot bo’lgan bolshevistik usuldagi qayta qurishning zurlik bilan joriy etilishi aholining noroziligiga sabab bo’ldi. Buxoro jamiyatining tanazzulga olib keldi. Mamlakatni duzax oloviga tashladi, iqtisodiyotiga va xalqning turmush darajasiga xalokatli ta’sir ko’rsatdi. 1920 yilning kuzida Buxoroda ahvol yanada murakkablashdi. Milliy ozodlik harakati tobora avj olib bordi. Shu munosabat bilan 1920 yil 4 oktyabrda eski Buxoroda favqulotda holat e’lon qilindi va zudlik bilan «Xalq milisiyasi» tuzila boshladi. Moskva esa Buxoroda «tartib o’rnatish» bahonasi bilan qo’shimcha qizil armiya qismlarini yubordi. Bu kuchlarning asosiy vazifasi nafaqat Buxoroda o’rnatilgan sovet tuzumini himoya qilish, shuningdek, bu yerdagi mavjud

boyliklarni, ayniqsa Amir Olimxon xazinasini tortib olib, markazga jo’natishdan iborat edi. Buxoro amirligining saroy xazinasi «inqilobgacha» II asrga yaqin davrda daxlsiz saqlanib, faqat to’ldirib, boyitib kelgan edi. Bu boyliklar har doim ruyxatga olib borilar va qattiq nazorat qilinar edi. 1914 yil arafasi Amir xonadoniga tegishli oltin, kumush pullar va boshqa qimmatbaho zeb-ziynatlar hisobi tushurilgan maxsus daftarlar tarkining o’zi 1,5 olchin (1 olchin 70 sm ga teng) qalinlikda bo’lgan. Buxoro Amirligining son sanoqsiz boyliklari haqidagi xabar inqilobning ertasigayoq Moskvaga yetib bordi. Natijada, bu boyliklar RSFSR vakillari tomonidan zo’rlik bilan musodara qilindi. Har biri 10-13 vagondan ko’p bo’lmagan bir necha qizil harbiy eshelonlarda Moskvaga olib ketildi. Amir Olimxon avlodlari xazinasini zo’rlik bilan tortib olib, ularning haqiqiy egasi bo’lgan Buxoro haqidan so’ramasdan Moskvaga olib ketishi bolsheviklar hukumatining bu hududga qurolli xujumidan maqsadi asosan bosqinchilik va talonchilik ekanligidan dalolat edi. 1920 yil 3 noyabrda Turkkomissiya Buxoro Xalq Respublikasi «Harbiy siyosiy bitim» va «Buxorodagi sobiq rus aholisi posyolkalari haqida vaqtinchalik shartnoma» imzolandi. Bu xujjatlar 1921 yil 4 martda RSFSR bilan BXSR o’rtasida imzolangan. «Ittifoq shartnomasi» va «Iqtisodiy bitim» kabi davlatlararo xujjatlarga asos bo’lib xizmat qildi. Ushbu shartnomalar mustaqil siyosat yuritishga harakat qilayotgan yosh Buxoro davlati arboblari faoliyatini muayyan darajada cheklashga olib keldi. Ittifoq shartnomasi mustaqil Buxoro davlati hududida sovet qo’shinlari turushini qonuniy asoslab berdiki, mazkur hol BXSR ichki ishlariga Rossiyaning to’g’ridan- to’g’ri harbiy jihatdan qurolli aralashuvidan boshqa narsa emas edi. Buxorodagi yangi tuzum va uning ijobiy chora-tadbirlarini aholi maqullab kutib oldi. Biroq, yangi hokimiyat tomonidan mulkdorlar tabaqasiga nisbatan ko’rilgan qattiq choralar, ularga tegishli butun mol-mulkning musodara qilinishi, saroy ayonlari va amir amaldorlarining yoppasiga hisobga olinishi va otib

tashlanishi amir xazinasini Moskvaga olib ketishini majburiy oziq-ovqat razvetkasi va uning qattiq qullik bilan amalga oshirilishi, islom dini va ulamolarga nisbatan dushmanlik siyosati, Respublika xududida turgan qizil armiya ta’minotining aholi zimmasiga yuklatilishi, buning ustiga qizil aksarlarning bosqinchiligi va tashkilotchiligi faoliyati haqqoniy ravishda xalqning kuchli nozirligiga sabab bo’ldi. Respublikadagi iqtisodiy va siyosiy munosabatlar ham keskinlashdi. Buxoro Amir Hokimiyati ag’darib tashlangan dastlabki haftalardayoq mamlakatning G’arbiy Markazi va Sharqiy kesimlarida qizil armiyaning bosqinchilik siyosati va bolsheviklar zo’lmiga qarshi boshlangan qurollik harakat avj olib ketdi. Yosh davlat yetakchisi Fayzullaxo’jayev murakkab va og’ir sharoitda ishlashga majbur bo’ldi. Buxoro hukumati ichida siyosiy bo’linish kuchaydi. Bir tarafdan Buxoro Kompartiyasi ichidagi sul va o’ng kommunistlarga qarshi g’oyaviy jihatdan kurash olib borishga to’g’ri kelsa, ikkinchi tarafdan, RSFSR va uning favqulotda organlari bo’lgan Turkkomissiya, Turkbyuro, O’rta Osiyo byurosi, yosh «mustaqil» davlatning bosgan har bir qadamini sergaklik bilan nazorat qilib turar edi. Shunday bo’lishga qaramasdan F.Xo’jayev, U.Po’latxo’jayev, Otaulla Xo’jayev, Fitrat, Muinjon Aminov, Muxtor Saidjonov, Sattor Xo’jayev, M.Mansurov, A.Muhitdinov va boshqalar hukumatda demokratik yo’l tutib, mu’tadil mavqyeda turdilar. Ular BXSRning amalda mustaqil bo’lishi e’tiqod erkinligi islohotlar o’tkazish zarurligini yoqlab chiqdilar. BKP ning II se’zd (1921 yil dekabr) «inqilobiy jarayonlarning yanada avj olinishida sezilarli bosqich bo’ldi. Unda qabul qilingan Buxoro kommunistlari dasturida Moskvaning mafkuraviy yo’l-yo’riqlariga muvofiq Buxoro Respublikasi uchun «taraqqiyotining kopitalistik bosqichini chetlab, xo’jalik yuritishining feodal patriarxal shakllaridan sosializmga» o’tishning «sakrashsimon» strategiyasi belgilab berildi. 1921 yil 18-23 sentyabrda bo’lgan Butun Buxoro Xalq vakillarining II qurultoyda demokratik ruhdagi BXSR konstitusiyasi qabul qilindi. Bu konstitusiya o’zining mazmuni jihatidan RSFSR konstitusiyaning andozasi asosida yaratilgan edi. Lekin shunday bo’lsada, unda ba’zi demokratik tamoyillar bor edi. Buxoro

tarixidagi dastlabki konstitusiya fuqarolarning demokratik xulq va erkinliklarini qonun bilan mustahkamladi. Konstitusiyada davlatni idora etish uchun xalqning barcha tabaqa vakillarining ishtiroki ta’minlandi. Xususiy mulk va savdo-sotiq erkinliklari unda o’z ifodasini topdi. BXSR konstitusiyasi barcha fuqarolarga teng siyosiy huquq berdi. Milliy tengsizlikni yo’qotdi. BXSR Konstitusiyasining birinchi bo’limi: 1) Amir hokimiyatini ag’dargan ing’ilobiy Buxoro Xalqi uning o’rniga yangi davlat boshqaruvini tartibga soladi. Qaysikim, Sovet Respublikasi deb nomlandi. 2) Buxoro amirligining tugatilishi va davlat boshqaruvining Buxoro xalqi qo’lga o’tishi bilan oldingi Buxoro hokimligi Buxoro Xalq Sovet Respublikasi deb e’lon qilindi. BXSR Konstitusiyasi ayollarning huquqiy erkaklar huquqi bilan tenglashtirildi. Xalqning saylanish huquqini bir qadar kengaytirildi, ammo yirik yer egalari, ruhoniylar hali ham saylash huquqidan maxrum qilingan edilar. Butun Buxoro MIQ huzurida Anna Gelde Amonov boshchiligida Turkman bo’limi tuzildi. Keyinchalik shu asosda Turkman viloyati tashkil qilinib, unga milliy muxtoriyat huquqi berildi. Tojik va Turkman xalqlari uchun ularning ona tilida maktablar va boshqa madaniy-ma’rifiy muassasalar ochildi. Konstitusiyaga ko’ra BXSRning oliy organi Butun Buxoro Xalq vakillari qurultoyi bo’lib, u har 2 ming saylovchiga va bir vakil saylanadigan 350 ta a’zodan iborat edi. Qurultoy har yil bir marta chaqirilishi qayd qilindi. Unda Respublika konstitusiyasini qabul qilish va o’zgartirishlar kiritish, hukumatning hisoboti va davlat byudjetini tasdiqlash kabi muhim masalalar ko’rilar edi. Konstitusiyaga ko’ra, qurultoylar o’rtaisda qonun chaqiruvi va nazorat qiluvchi oliy organ Butun Buxoro MIK hisoblanar edi. Qurultoyda Butun Buxoro MIK raisi qilib O’smonxo’ja Po’latxo’jayev saylandi (1922 yil avgustda bo’lgan III qurultoyda bu lavozimni Porso Xo’jayev egallaydi). Konstitusiyaga muvofiq xalq nozirlar shurosi davlat hokimiyatini ijro qiluvchi va boshqaruvchi oliy organi sifatidagi o’z vazifasini saqlab qoldi. Hukumat 10 ta nozirlardan iborat bo’lishi ko’rsatib o’tildi. BXSRning Bayrog’ida yarim oy va yulduz tasviri aks ettirilgan edi.

Buxoro Respublikasining gerbi 8 qirrali katta yulduz orasida qizil fon ichidagi yarim oy va yulduz tasviridan iborat bo’lib, 8 qirrali yulduz zarxal rang bilan bo’yalgan edi. Buxoro Respublikasining milliy valyutasi dastlab metaldan ishlangan pul tanga bo’lib, u 1920 yil sentyabrdan boshlab muomalaga chaqirilgan. Oradan ko’p o’tmay qog’oz so’mlar qo’lda tayyorlangan 50, 100, 3000, 5000, 10.000 so’mliklar paydo bo’lgan. biroq Buxoroda tilla va qizil tangalar keyinchalik ham muomalada bo’lgan. Buxoroning qog’oz pullari Xorazm valyutasiga nisbatan ancha barqaror edi. Pulning to’lov qurbi (xarid qobiliyati) yuqori bo’lishiga hukumat boshlig’i F.Xo’jayev alohida e’tibor qaratgan. 1922 yilda pul almashtiriladi. Endi pullar qo’lda emas,balki matbaa usulida chiqarila boshlandi. Ularning eski pullarga nisbati 1:10.000 edi. Yangi pullar 1, 5, 10, 25, 100, 1000, 2500, 5000, 20.000 so’m qiymatida chiqarildi. 1922 yil oxirida bu pullar ham qadrsizlandi. Hukumat 100:1 nisbatida pul almashtirishni lozim topdi. 1923 yil mart oyida Buxoro pullari RSFSR emas, SSSR pullariga 1: 35 nisbatida almashtirildi. Buxoro Respublikasida milliy qo’shin tashkil qilishga kirishildi. 1920 yil 5 sentyabrda otliqlar diviziyasi va piyodalar brigadasi tuzish haqida farmon qabul qilingan bo’lsa ham, bu jarayon murakkab kechdi. BXSR hukumati 30 dekabrdan 2000 kishini Buxoro qizil armiyasi safiga chaqirish uchun buyruq chiqardi. 1921 yil fevral oyida harbiy nozir F.Xo’jayev bo’yrug’i bilan faqat Buxoro hududida yashovchi 20-26 yoshli yigitlardan 1,5 kishi Buxoro qizil milliy armiyasi tarkibiga chaqirildi. Biroq mahalliy aholining ko’pchiligi armiya va milisiya safiga kirishni xohlamadi. Natijada RSFSR va Turkiston ASSR bilan Turkfront ixtiyoridan qizil armiyaning ikkita polki botalyonlari va artilleriya botalyonlari olinib, Buxoro harbiy nozirligi ixtiyoriga berildi. Bundan tashqari, qizil armiyaning 40 ming kishilik muntazam qismlari Buxoro Respublikasi hududida doimiy saqlandi va ular milliy muxolifat kuchlari – istiqlolchilik harakatiga qarshi kurashdilar. Buxoro Respublikasi qo’shni davlatlar bilan diplomatik munosabatlar o’rnatishga alohida e’tibor qaratgan. Buxoro mustaqilligini Rossiyadan keyin ikkinchi bo’lib 1920 yil 26 oktyabrda Avg’oniston e’tirof qiladi. 17 dekabrda

BXSR hukumati boshlig’i va tashqi ishlar noziri Fayzulla Xo’jayev bilan Avg’oniston tashqi ishlar vaziri Mahmud Tarziy har ikki mamlakat o’rtasida diplomatik munosabatlar o’rnatganligi to’g’risida yorliqni o’zaro almashtirishdi. Avg’oniston davlati Buxoroga Abdulxodixon boshchiligidagi yangi elchilarni yubordi. 1921 yil 11 yanvarda Buxoro Respublikasi o’z navbatida qabulga Abdurahim Yusufzoda rahbarligidagi elchilarni jo’natdi. 1922 yil Buxoroning Avg’onistondagi yangi elchisi Xoshim Shoiq tayinlandi. O’sha yilning oxirida u BXSR hukumati mamlakat hududidan qizil armiya chaqirib yuborilishiga rozi ekanligi haqidagi maxfiy bitimni Avg’oniston bilan imzolaydi. Bu bitim oshkor bo’lgach, xalqaro miqyosda katta shov-shuvga sabab bo’ldi. Rossiyaning tazyiqi bilan 1923 yil 18 iyunda qabuldagi Buxoro elchiligi tugatilib, endilikda Buxoroning Avg’onistondagi manfaatlarini SSSR vakili «himoya» qiladigan bo’ldi. Fayzulla Xo’jayev Eron, Turkiya, Xitoy, Yaponiya kabi Sharg’ davlatlardan tashqari G’arb mamlakatlaridan Germaniya bilan diplomatik aloqalar o’rnatishga katta kuch g’ayrat sarfladi. Buxoro bilan Germaniya o’rtasida madaniy va iqtisodiy hamkorlik yo’lga qo’yilib, savdo-sotiq avj oldirilgan. Germaniyaga ko’plab talabalar o’qishga yuborilgan. F.Xo’jayev 1922 yil kuzida Germaniyada bo’lib, turli banklar va kompaniyalar bilan shartnomalar tuzgan. 1922 yil boshlarida Turkiyaga (Avg’oniston orqali) Butun Buxoro MIK raisi U.Po’latxo’jayev tashrif buyurib, Buxoro Respublikasining moddiy yordamini yangi jamiyat qurayotgan Mustafo Kamol Otaturk (1881-1938) hukumatga topshirilgan edi. Buxoro Respublikasining F.Xo’jayev boshliq demokratik ruhdagi hukumati tomonidan mustaqil ravishda «o’zboshimchalik» bilan amalga oshirilayotgan ijobiy ishlar markazning shovunistik yo’lboshchilariga mutlaqo ma’qul kelmas edi. Ular uchun Buxoroda «labbay» deb quloq soladigan hukumat kerak edi. Buxoroda sodir bo’layotgan o’zgarishlarni nazorat qilish va Respublikani jadal sur’atlar bilan «sosializm» yo’lga solish maqsadida RKP MQ o’zining emisarlarini Buxoroga tez- tez yuborib turdi.

1922 yil 14 martda RKP markaziy taftish komissiyasi a’zosi Ya.Peters keladi. Uning ketidan 20 aprelda RKP MQning S.Orjanikidze va Sh.Iliavadan iborat komissiyasi tashrif buyurdi. Markaz komissiyalari Buxoro Respublikasi bilan tanishish baxonasida hukumat rahbarlarini yaqindan o’rganish, ularning maqsadlarini aniqlash va hukumatdagi milliy demokratik ruhdagi rahbarlarini imkon darajasida ishdan chetlatishga harakat qildilar. Chunonchi, S.Orjanikidze Buxoro kompartiyasining mas’ul xodimlari kengashida so’zga chiqib, biz hukumatni qarindoshchilik alomatlaridan tozalashimiz kerak, nozirlar albatta Buxorolik bo’lishi shart emas. U rus yoki gruzin bo’lgani ma’qul deb markaziy hukumat maqsadini ochib bergan edi. Markaz komissiyasining taftish materiallari asosida RKP MQ 1922 yil 18 mayda «Turkiston, Buxoro ishlari haqida» qaror qabul qildi. Bu qarorda barcha O’rta Osiyo Respublikalari kommunistlariga joylarda jadallik bilan sovet tuzumini mustahkamlash haqida ko’rsatma berilgan edi. 1923 yil 3 iyundan Buxoroga SSSR qurolli kuchlarning bosh qumondoni S.S.Komenov turk front inqilobiy harbiy kengashi raisi A.I.Kork RKP MQ O’rta Osiyo byurosi Mixaylov va boshqalar kelishdi. Ular Buxoro hukumati faoliyatidan qoniqmayotganliklarini ochiq-oydin aytib, sosialistik o’zgarishlarni jadallashtirish kerakligini ta’kidlashdi. Oradan ko’p o’tmay 12 iyunda RKP MQ siyosiy byurosi maxsus qaror qabul qilinib, Buxoro hukumatini sovetlashtirish chora-tadbirlarini belgilab berdi. Sovet hukumati o’z buyruqlarini tez va qarshiliksiz amalga oshirish uchun RKP MQ kotibi Ya.E.Rudzudakni Buxoroga jo’natdi. 23 iyunda BKP MQ yopiq pleniumida Rudzutak ishtirok qilib, Buxoro hukumati rahbarlari va mahalliy kommunistlar oldiga qat’iy talablarini qo’ydi. Fayzulla Xo’jayevning eng yaqin safdoshlari bo’lgan sobiq yosh buxorolik jadidlar Otaulla Xo’jayev (tashqi ishlar noziri), Fitrat (maorif noziri), Sattor Xo’jayev (moliya noziri), Muinjon Aminov (Buxoro EKOSO raisi) lavozimlaridan chetlashtirilib, Buxoro davlati xududidan chiqarib yuborildi. Buxoro hukumati Moskva va Toshkentning kommunistcha sabog’ini olgan xodimlar bilan tuldirildi.

Buxoro hukumatida Turkistonga yuborilgan emissarlarning ta’siri tobora kuchayib bordi. Kommunistik unsurlar bu bilan cheklanib qolmasdan 14 avgustda bulgan Buxoro MIK favqulotda sessiyada Kostitusiya matniga o’zgartirish kiritishga ham muvaffaq bo’ldilar. 1923 yil 11-17 oktyabrda bo’lgan Butun Buxoro xalq vakillarining IV qurultoyi Konstitusiya matniga o’zgartirish kiritish to’g’risida qarorni tasdiqladi. Unga binoan barcha savdogar, mulkdor va sobiq amaldorlar saylovda ovoz berish huquqidan maxrum qilindi. Ammo ishchi va kosiblarning huquqi kengaytirildi. Shuningdek, qurultoy jamiyatda ijtimoiy beqarorlikni kuchaytiradigan «Sovet qurulishi» to’g’risida nomli maxsus qaror qabul qildi. Jamiyat tobora siyosiylashib bordi. Buxoroda o’tkaziladigan demokratik islohotlarning taqdiri xavf ostida qoldi. Markazning talabi bilan mamlakatda sun’iy ravishda sosiolistik qayta qurilishlarning amalga oshirishga kirishildi. Respublikadagi bu keskin vaziyat qurolli muxolifat harakatining kuchayishida ham o’z ifodasini topdi. 1924 yil 18-20 sentyabrda bo’lib o’tgan Butun Buxoro xalq vakillarining V qurultoyi BXSR Buxoro Sovet Sosialistik Respublikasiga aylantirildi. BSSRning tuzilishi yuqoridan turib sun’iy tarzda amalga oshirilgan xodisa edi. Natijada taraqqiyotning demokratik yo’li inkor qilinib, sosialistik yo’nalishi tanlandi. BXSRDA IQTISODIY ISLOHOTLAR Bolsheviklarning Buxoro xalqiga nisbatan zo’ravonligi davlatning urush girdobiga tortilishi natijasida xalqning iqtisodiy ahvoli yomonlashdi. Bolsheviklar zulmidan qutilish uchun ko’plab buxoroliklar o’z vatanini tark etishga majbur bo’ldilar, minglab vatanparvarlar o’z Vatanining ozodligi uchun jonlarini fido qildilar, anchagina aholi ochlik va kasallikdan nobud bo’ldi. Natijada, BXSRning aholisi 1918 yilga nisbatan 1922 yilga kelib 26,1% ga kamaydi. Xalq xo’jaligining ahvoli ham juda og’ir edi. Ekonzorlarning vayron bo’lishi, iqtisodiy agrar sohadagi ishlab chiqarishini 1922 yilda 1918 yilga nisbatan 40%ga pasaytirildi. Chorvachilik ham xatar muammolarga duch keldi. 1914 yilda Buxoro

amirligidagi barcha chorva mollari soni 6.077.290 boshni tashkil etardi. 1922 yilga kelib butun respublika bo’yicha 2276,2 ming bosh chorva qolgan edi, xolos, bu 1914 yilgi darajaning 37,4% ga teng kelar edi. Ayniqsa, otlar soni 62%ga, qorako’l qo’ylar soni 71%ga kamaydi. Buxoro chorvachiligining bunchalik tang ahvolga kelishiga harbiy harakatlar, qizil armiya ehtiyojlari uchun ko’plab musodara qilish, iqtisodiy siquvlar natijasida ko’pchilik chorvadorlar o’z chorvasini saqlash uchun ularni tog’larga, cho’llarga yoki qo’shni mamlakatga olib ketishlari sabab bo’lgan edi. Bularning hammasi Buxoro chorvachiligining va ularning boy an’analarini tanazzulga olib keldi. Chorvachilik Buxoro xalqi xo’jaliginig eng asosiy tarmog’i hisoblanar edi. BXSRning 35% eksporti qorako’l ter iva mo’ynalaridan iborat edi. Chorvachilikni, ayniqsa qorako’lchilikni tiklash uchun (Markaz O’rta Osiyo paxtasi kabi, uning qorako’liga ham qiziqar edi) Rossiya va Buxoro hamkorlikda 2 mln. so’m asosiy mablag’ga ega bo’lgan «Eksport bo’yicha II shirkat» tashkil etildi. Bundan tashqari, davlat savdosi 400 ming so’mlik qo’shimcha tovar ajratdi. Bular BXSR da qorako’lchilikni tiklashda ijobiy ahamiyatga ega bo’ldi. Chorvachilikni yuksaltirish maqsadida YuKP MQ 1924 yil 30 martda chorva mollari egalarini barcha soliq va yig’imlardan ozod qilishga qaror qildi. Shu bilan birga qorako’l terilarining ichki yig’imi ham bekor qilindi. BKM MQ asosiy e’tiborini qishloq xo’jaligini shu bilan birga chorvachilikni ham tiklashda, savdoni rivojlantirishga qaratilgan edi. Buxoro qishloq xo’jaligi va chorvachiligi tiklanib borgan sari sovet Rossiyasining bir yerdan olib ketadigan qimmatbaho qishloq xo’jalik ham ashyosi miqdori ham ko’payib bordi. Chunonchi, 1924 yilda RSFSR ning markaziy mintaqalariga jo’natilgan paxta 1923 yilga nisbatan ikki yuarovar ortdi va paxta tolasining o’zi 885 ming pudga yetkazildi. Qorako’l teri tashib ketish 1921 yilga nisbatan 10 barobar ko’paydi va 1 mln. lonaga yetkazildi. 1923 - 1924 yillarda Buxoro Respublikasiga keltirilgan tovar mahsulotlari 7,5 mln so’mni tashkil qilgan bo’lsa, Markazga olib ketilgan tovar mahsulotlari 70,5 mln. so’mni tashkil etdi, ya’ni qaryib 10 barovar ortiq miqdorga boylik Buxorodan olib ketildi. Sovet hokimiyati Buxoro Respublikasida o’z ta’sirini mustahkamlash maqsadida BXSR iqtisodiy barqarorlik strategiyasini ishlab chiqarishga alohida

e’tibor berdi. Bu strategiyani amalga oshirish, bir tomondan milliy iqtisodiyotni va siyosiy barqarorlikni tiklashga yordam bersa, ikkinchi tomondan, sovetlar Rossiyasi bilan BXSR o’rtasida imperiyacha iqtisodiy munosabatlar tizimini mustahkamlashga imkon berishi mumkin edi. Sovet Rossiyasi faqat BXSR bilan iqtisodiy munosabatlar tizimini mustahkamlashga cheklanmay balki butun Markaziy Osiyoni iqtisodiy birlashib, O’rta Osiyo Respublikalarini barpo etilayotgan kommunistik imperiya doirasida integrasiyalash ko’zda tutilgan edi. Bu jarayonga rahbarlik qilish uchun RKP MQ ko’rsatmasi bilan 1922 yilda Moskvaning nazorati ostida bo’ladigan yagona iqtisodiy markaz O’rta Osiyo iqtisodiy kengashi (Sredaz EKOSO) ni tashkil etishga qaror qilindi. O’rta Osiyo Respublikalarini iqtisodiy jihatdan birlashtirish imperiya kuchlari bilan Buxoro va Xorazm respublikalari milliy rahbarlarining keskin kurashlari sharoitida o’tdi, ular obyektiv jihatdan olganda, iqtisodiy integrasiya tarafdori edilar, lekin shu bilan birga Moskva tomonidan Sovet Rossiyasi homiyligidagi, birlashtirish shaklining yashirin xavf-xatarini ham sezib turardilar. Haqiqatdan ham bu variant aslida BXSR va XXSR davlat mustaqilligidan maxrum etishga qaratilgan edi. Faqat bir kecha bor amalga oshirilgan siquvlardan, partiyaviy kuch ishlatish, tazyiqlardan (u milliy suverinitetni hurmat qilish haqidagi balandparvoz so’zlar va faol moddiy moliyaviy yordam ko’rsatish bilan birga qo’shib olib borilgan edi) keyingina yagona iqtisodiy markaz O’rta Osiyo iqtisodiy kengashi tashkil qilindi. Bu voqyea 1923 yil 5 martda bo’lib o’tdi. Unda chaqirilgan Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalarining I Iqtisodiy Konferensiyasi O’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashining (Sredaz EKOSO) tashkil etilganligi e’lon qilindi. 1923 yil 30 martda esa BXSR hukumati respublika Mehnat va Mudofaa kengashini - Buxoro Iqtisodiy Kengashiga aylantirish to’g’risida qaror qabul qildi. Uning vazifasiga Sredaz EKOSO qarorlarini boshqaruvchilari qurilish xo’jaligi ishchilar va iqtisodiy nozirlar faoliyati ostidagi roziligi bilan respublikaning hayotda yagona xo’jalik va moliyaviy rejalarini ko’rib chiqish va olib borish yuklatilgan edi.

F.Xo’jayev O’rta Osiyoning iqtisodiy jihatdan birlashuvi to’g’risidagi fikrini boshida qo’llab-quvvatlaydi. Chunki u iqtisodiy – siyosatni ishlab chiqish, xatto mintaqa xalq xo’jaligi istiqbollari to’g’risida qaror qabul qilishgacha bo’lgan barcha ishlar markaz qo’liga o’tayotganligini eng avvalo sezgan va bu siyosatning mash’i oqibatlarini chuqur tushungan arbob edi. O’zi kuchli iqtisodiyotchi bo’lgan. F.Xo’jayev Buxoro tomonidan Rossiya va Turkistonga yetkazib beriladigan mollarga aniq va tovar ekvivalenti belgilash zarurligi to’g’risida ayniqsa tashvishlanib gapirar edi. Buxoro xududida joylashgan Rossiya qo’shnilari Buxoro davlatining oziq-ovqati va yem-xashagi bilan ta’minlanar edi. Hukumat boshlig’i F.Xo’jayev Rossiya qo’shinlari sonini 15 ming kishigacha qisqartirish to’g’risidagi masalani Moskva oldiga bir necha marotaba keskin qilib qo’ydi. Shu vaqtdan boshlab markazning O’rta Osiyoni «jilovlash» uchun tashkil qilgan turkkossiya, turkbyuro O’rta Osiyo byurosi bilan birgalikda Sredaz EKOSO ham uchta respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy mafkuraviy jarayonlarni Moskva andozasi asosida yo’naltirishga kirishdi. Bu esa O’rta Osiyoni sovetlashtirish va «Sovet Sharqida» «Sosialistik xo’jalik yo’ritish» «Kommunistik mafkura» tayanch tuzilmalarini qaror toptirishdan iborat strategik manfaatlariga mos kelar edi. Markaziy hukumat BXSR rahbariyatini ayniqsa, mahalliy kommunistlarni qishloq xo’jaligida keskin tub islohotlar o’tkazish yo’li bilan Buxoro dehqonlarini sovet hokimiyati tomoniga og’dirib olish yo’lidan borishga undadi. Agar islohotlar zarurati Buxoro respublikasining sosial-iqtisodiy ahvolidan kelib chiqsa, mamlakat aholisini 9/10 qismi qishloq ahli edi. Qishloq xo’jaligini isloh qilishni yosh buxoroliklar ham istar edilar. Lekin ular qishloqlardagi agrar va iqtisodiy munosabatlarni qayta qurmasdan milliy iqtisodiy bozorga moslashtirish va jamiyatni demokratik asosda yangilashni xohlar edilar. Bularning bari mamlakatlarni rivojlantirish borasida nazariy-uslubiy yondashuvlar bir xil emasligini ko’rsatdi. Natijada, yangi agrar siyosatning dasturi qoidalarini ishlab chiqishda keskin qarama-qarshiliklar yuzaga keldi. Bu ayniqsa

BKP MQ bilan demokratik kayfiyatdagi BXSRning bir guruh hukumat rahbarlari o’rtasidagi munosabatlarida yaqqol ko’zga tashlandi. «So’llar» yerni yoppasiga nasionalizasiya qilish va qishloqni sosialistik asosda jadal qayta qurishni yoqlab chiqdilar. Yosh buxoroliklar muta’dil islohotlar o’tkazish yo’lini taklif qildilar. Ular odilona fikrlardiki, ya’ia nasionalizasiya qiliigan barcha yerlar, shu jumladan vaqa va boylarning yerlarini musodara qilish halokatli ijtimoiy portlashga Buxoro jamiyatni sinfiy jihatdan parchalanishga, oxir- oqibatda esa tanazzulga olib kelishi mumkin edi. Milliy demokratlar birinchi bosqichda faqat amir, uning oila a’zolari, amaldorlari yerlarini musodara qilish kerak deb hisoblardilar. Siyosiy kurash voqyealari o’sha davrda yuzaga kelgan yer qonunchiligida ham aks etdi. 1920 yil 21 noyabrda inqilobiy qo’mita raisi A.Muhitdinov tomonidan imzolangan Buxoro Respublikasining yer to’g’risidagi qonuni amirga tegishli barcha mol-mulklar, yerlarni xalq mulki deb e’lon qilishni, ularni musodara qilib, yersiz va kam yerli dehqonlar o’rtasida qayta taqsimlashni nazarda tutgan edi. Bo’lib berilgan yerni sotish va olish, garovga berish, in’om etish va vasiyat qilib qoldirish ta’qiqlanadi. Ayni vaqtda dekretga muvofiq jin maydonlaridan olinadigan barcha soliqlar va ulponlar bekor qilindi. Agrar islohotlar asta-sekin moddiy va psixologik sharoit hisobi olingan holda tayyorlanib olib borildi. Biroq yer to’g’risidagi masalani hal etish strategiyasiga bu qaror muta’dil yondashish BKP MQ ning rodikal fikrlovchi rahbarlari tomonidan keskin tanqid qilinishiga sabab bo’ldi. Antifeodal xarakterga ega bo’lgan yer masalasini hal etishdagi oltinchi qadam sovet hokimiyatini o’rnatishdan bir oy o’tgandan keyin qo’yilgan edi. 1921 yil yanvar oyida Buxoro va Chorju viloyatlaridagi amir va beklarning 10 ming tanop (qaryib 2,5 disyatina) yerlari musodara qilindi. 1921 yil 5 yanvarda Umumbuxoro revkomi BKP MQ roziligi bilan «yer haqida deklorasiya» qabul qilindi. «So’l» kommunistlar tazyiqi bilan Markaziy inqilobiy Qo’mita 1921 yil 2 fevralda yer haqida ikkinchi dekret qabul qilindi. Bu yangi dekret keng inqilobiy o’zgarishlarni

tantanali ravishda e’lon qildi. Bu esa o’z navbatida barcha mol-mulkni, yerlarni musodara qilishni taqqozo qilar edi. Hamma yerlar, suvlar, o’rmonlar, Buxoroning hamma tabiiy boyligi umumxalq mulki deb e’lon qilindi. Amir, beklar va shuningdek vaqf yerlari nasionalizasiya qilindi. Bu yerlar tirik jonzoti bilan birga dehqonlarga berildi. Bu yerlarga ega bo’lgan kishi yerni sotishi yoki ijaraga berishi taqiqlangan edi. Dekretda amir rejimidagi to’lovlar bekor qilinishi aytib o’tilgan edi. 1921 yil o’rtalaridan boshlab Buxoro, Chorjuy va Kerkin viloyatlaridagi amir yordamchilarining yerlari musodara qilindi va qariyb 7000 tanopga yaqin yerlar kambag’al dehqonlar orasida taqsimlandi. Lekin yosh buxoroliklar hukumatining demokratik yo’l tutish natijasida BXSR da mo’ljallangan islohotlar sekinlik va ehtiyotkorlik bilan o’tkazildi, belgilangan ishlarning ko’plari qog’ozda qolib ketdi. Bu islohotlarni mo’ljaldagicha amalga oshirish uchun «so’llarda» siyosiy kuch va imkoniyatlar yetishmadi. Bu esa Buxoroda sovet hokimiyati tuzilmalarining holi zaifligini bildirar edi. Agrar siyosatning olib borilishi kambag’al dehqonlar tomonidan qo’llab- quvvatlandi, ammo Buxoroda asosiy o’rin egallagan ruhoniylar tabaqasida norozilik keltirib chiqardi. BKP ning II syezdi (1921 yil dekabr) «inqilobiy» jarayonlarning yanada avj olinishida sezilarli bosqich bo’ldi. Unda qabul qilingan Buxoro kommunistlari dasturida Moskvaning mafkuraviy yo’l-yo’riqlariga muvofiq Buxoro Respublikasi uchun «taraqqiyotning kapitalistik bosqichini chetlab, xo’jalik yuritishning feodal – patriarxal bosqichlaridan sosializmga» o’tishning sakrashsimon strategiyasi belgilab berildi. Ayni vaqtda taktik jihatdan sosialistik Rossiyadan andoza olib yangi iqtisodiy – siyosat yo’li e’lon qilindi. Shunga muvofiq iqtisodiy – siyosat sohasida zavod va fabrikalarni nasionalizasiya qilish vazifasi birinchi galdagi vazifalar sifatida ilgari surilmadi. Aksincha, sanoat sohasida ham, savdo-sotiqdagi kabi xususiy xo’jalik tashabbusini rag’batlantirish taklif etildi. Sovetlarning II Umumbuxoro qurultoyi (1921 yil sentyabr) yer masalasidagi islohotlarni hal etishda sezilarli qadam bo’ldi. Unda «xalq demokratik prinsiplariga» asoslanib agrar siyosatiga tuzatishlar kiritish to’g’risida qaror qabul

qilindi. Inqilobiy qo’mita raisi A.Muxitdinovning qurultoyda so’zlagan nutqi e’tiborga sazovordir. U quyidagilarni ta’kidlab o’tdi: «Shariatga binoan, musulmonning hyech qanday mulki uning roziligisiz tortib olinishi mumkin emas. Men yer egalarining qo’lida mavjud bo’lgan yerlarini avvalgi holida qoldirilishini yoqlab fikr bildiraman. Hukumatning yer masalasi bo’yicha taklifi qurultoy delegatlari tomonidan yakdillik bilan qabul qilindi. Bu taklif qishloqda asosiy siymo hisoblangan o’rtahol dehqon manfaatlariga, yerdan foydalanishning azaliy an’analariga mos kelardi». 1921 yil dekabrda qabul qilingan Konstitusiyaga binoan BXSR yerga bo’lgan xususiy mulkni tasarruf qilish va undan foydalanishda cheklanmagan huquqlarga ega bo’lishni tan oldi. Shunga qaramasdan, kommunistik rahbariyat agrar islohotlarni qat’iylashtirishni qattiq turib talab qildi. Shu asosda Buxoro Respublikasidagi agrar islohotlar dastlabki kundanoq siyosiy tusga ega bo’lgan, Turkistondagi islohotlardan farqli uraloq konseptual yondashuv natijasida madaniyatliroq amalga oshirildi. 1922 yil avgustida yer masalasi sovetlarning Umumbuxoro III qurultoyida yana ko’rib chiqildi. Qurultoy yaroqsiz yerlar hisobiga yaqin ekiladigan maydonlarni ko’paytirish yuzasidan bir qator tadbirlar belgilandi. Amudaryodan kanal qazishga qaror qilindi. Dehqonchilikda serhosil navlarni, chorvachilikda sermahsul zotlarni joriy qilish, dehqonchilik usullarini takomillashtirish va yangi ish qurollarini joriy etish, dehqonlar uchun maxsus maktablar ochish va asalarichilikni rivojlantirish nazarda tutildi. BKP MQning 1922 yil noyabr oyidagi III-syezdi Buxoro qishloqlarida «agrar inqilob» asta-sekin amalga oshirilayotganligi aytib o’tildi, ya’ni kambag’al dehqonlar haligacha va’da qilingan yerlarga ega emasligi, qishloqda avvalgidek «feodal ekspluatatorlar» hukmron ekanligi ko’rib chiqildi. Buxoro Respublikasida amalga oshirilayotgan «agrar inqilob» sur’atlari va uning yo’nalishi moskvalik rahbarlarni qoniqtirmas edi. Chunki, Buxoro sovetlarining III-qurultoyida qabul qilingan amaliy harakatlar dasturida, haqiqatda «ezuvchi qatlamlar» tilga olinmagandi. Ayniqsa, F.Xo’jayev boshliq Buxoro

«inqilobiy demokratik» hukumatning real mustaqilligini qo’lga kiritishi Kremlni yanada ko’proq tashvishga solib qo’ydi va ularni keskin chora ko’rishga majbur qildi. Hatto buxorolik «so’l» kommunistlardan yangi hukumatni shakllantirish masalasi o’rtaga qo’yildi. Lekin pirovard natija BXSR ustidan siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiy nazoratni kuchaytirish yo’li bilan tanlandi, bu yo’l Buxoro Respublikasini sovet davlatiga jadal integrasiya qilishdan iborat edi. Sovetlarning IV-syezdi (1923 yil oktyabr) BXSR ning «xalq demokratik bosqichidan» «sosialistik bosqichiga» o’tishni rasmiy ravishda e’lon qilish, yangi yer kodeksini tasdiqladi. Bunga ko’ra «barcha yerlar, ulardan kim foydalanishidan qat’iy nazar, ishchi-dehqon davlatining mulki» deb e’lon qilindi. Yerga kim ishlov bersa, unga egalik qilish huquqi o’shanga berildi. Bita xo’jalikka mo’ljallangan cheklangan yer normasi (7,5 desyatina) qilib belgilandi. Bu davrda BXSRning umumiy maydoni 22 mln. desyatina yerdan iborat bo’lib, ulardan 2250 ming desyatinasi o’zlashtirilgan yerlar edi. Respublikadagi 425 ming xo’jalikning har biriga o’rta hisobga 4,8 tanop yer to’g’ri kelar edi. 1924 yilga kelib paxta yetishtiriladigan umumiy maydoni 4400 desyatinaga yetdi, bu esa 1920 yilga nisbatan 3 barovar ko’p edi. Yangi yer kodeksi Buxoroda agrar masalani hal qilishda sinfiy kurashni chuqurlashishga «ekspluatatorlik» tamoyillarini cheklashga va badavlat qatlamlar iqtisodiy qudratini sindirishga qaratilgan edi. Qurultoyda vaqa to’g’risida siyosat birmuncha yumshatildi. Shuni alohida aytish joizki, vaqf masalasi Buxoroda muhim va keskin bo’lib, bu yerdagi vaqf yerlari, ya’ni machitlar, maktablar, madrasalar, diniy va madaniy oqartuv muassasalariga tegishli bo’lgan yerlar mutlaq mavqyega ega edi. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda 1921 yil 1 avgustda faqat Buxoro shahrining o’zida 200 vaqf muassasalari ro’yxatga olindi, 208 ta machit va 215 ta madrasalarga bu muassasalar tegishli edi. 1923 yilda BXSRda 278,5 mingga qariyb desyatina vaqf yerlari mavjud edi. Bundan tashqari, diniy muassasalar ixtiyorida 2110 ta savdo do’koni, 134 ta mol-mulk, 210 ta uy-joy, 28 ta tegirmon, 50 ta bozor joylari bor edi. Vaqf yerlaridan olinadigan daromad 267,8 ming

so’mni, xo’jalik tuzilmalaridan olinadigan daromad esa 118, 2 ming so’mni tashkil etardi. Bu daromad diniy, madaniy-ma’rifiy muassasalarning ehtiyojlariga, ularni rivojlantirishga, ruhoniylarni ta’minlashga sarflanardi. «So’llar» butun vaqf yerlarini musodara qilish bilan bu masalani hal qilishga intilar edilar. Shuning uchun ham respublika sovetlarini IV-qurultoyida vaqf masalasi asosiy masalalardan biri sifatida qo’yildi. Qurultoy ilgari musodara qilingan yerlarning bir qismini qaytarib berishni, vaqf yerlarini ijaraga olgan dehqonlar to’laydigan soliq miqdorini hosilning 40% ni o’rniga, hosilning 1/10 qismi to’lashi kerak edi. Vaqf yerlaridan olinadigan daromad fag’at, yangi ko’rinishdagi maktablarni ta’mirlashda, madrasa, kutubxonalar, qiroatxonalar, maorif xodimlarini ta’minlashga qat’iy xarajat qilinishi kerak edi. Boshqacha aytganda, sovetlarning dindorlar ta’sirini cheklashga va cherkovning iqtisodiy asoslarga putur yetkazishga qaratilgan yo’li saqlab qolindi. Bu esa «sosialistik» qurilish mantig’iga mos kelar edi. Keng xalq ommasining qarshilik ko’rsatishi tufayli, BXSR da yangi yer kodeksi asosida rejadagi bu islohotlarni o’tkazishga muvofiq bo’linmadi. «Hozirgi vaqtdagi Buxoro sharoitida – deb e’tirof etgan edi BKP MQ ning partiya IV-syezddagi (1924 yil, yanvar) hisobida, bu tadbirni o’tkazish siyosiy jihatdan foydali emas». Bahor faslining kirib kelishi munosabati bilan paxta yetishtirishni qulaylashtirishga qaratilgan chora ko’rila boshlandi. Chunonchi paxtakorlarga ishtiyoqli narxlarda don maxsulotlari va kerosin sotildi. Natijada paxta ekiladigan maydonlari qulaydi va 25 ming tanobga yetkaziladi. Bundan tashqari dehqonlarning o’zlari qariyib 40 ming tanop maydonga paxta ekdilar. Moskva Buxoro Respublikasida paxta yetishtirishni rag’batlantirishi maqsadida RSFSR hukumati 1922 yil 19 iyunda BXSR bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq Buxoroga sovet puli bilan 50 mlrd. so’m miqdorida qarz berdi. Navbatdagi qadam Rossiyaning Buxoro Respublikasi paxtachiligidagi o’z mavqyeini kuchaytirish maqsadida, 1923 yil Ruc-Buxoro davlat paxta shirkatining (Buxpaxta) tashkil etilishi bo’ldi. Buxpaxtaning asosiy vazifasi Buxoroda paxta

yetishtirishni va paxta sanoatini tiklash, Buxoro paxtasini «xususiy» va yakka tartibdagi olib sotuvchilikdan himoya qilish edi. Sovetlarning ustamonlik bilan amalga oshirilgan chora-tadbirlari natijasida 1923 yildayoq chigit ekiladigan umumiy maydoni 80 ming tanobga yetdi, undan 1,6 mln. put paxta hosili olindi. Foydalanadigan yerlarning umumiy maydoni ham izchillik bilan qayta tiklanib bordi. Agar 1915 yilda bunday maydon 800330 desyatinani tashkil etgan bo’lsa, 1924 yilga kelib, 704320 desyatina yerda dehqonchilik qilindi. Qizil imperiya bosqinidan keyin ikki yil mobaynida Buxoroda yer solig’i (xiroj) va u bilan birga boshqa soliqlar ham xalqdan undirib olinmaydi. 1922 yilda davlatning umumiy daromadi 1 mln. so’mni tashkil qilar edi, o’sha davrda davlatning qo’shinlarga, kishilarga va davlat apparatlari uchun xarajatlar olingan hisobi 15 mln. so’mni tashkil qilar edi. Respublikaning qiyin iqtisodiy ahvolini inobatga olib, 1922 yil 1 yanvarda Umumbuxoro MIQ davlat foydasiga quyidagi ko’rinishda soliqlarni joriy etdi: 1) Ushr – dehqonlardan 1/10 ulushida olinadigan soliq, 2) Zakot – chorvadan har qirq boshdan bir bosh olinadigan soliq; 3) Hunarmandchilikdan - sarmoyaning 1/40 ulushini oladigan soliq; 4) Suvning har bir tanob sug’oriladigan yerdan bir tanga (10 tiyin) olinadigan soliq; 5) Kommuna lyoki shahar solig’i – mol-mulkdan 1/40 ulushi olinadigan soliq. 1922 yilda davlatning turli tuzumlaridan olingan daromad 1 mln. so’mni, 1923 3 mln. so’mni tashkil etdi, bu amirlik davrida olinadigan soliq miqdorining 10% ni tashkil qilar edi. Shuni aytib o’tish zarurki BKP MQ ning IV – syezdi hisobotida «Soliq kompaniyasining noto’g’ri yo’naltirishda olib borilayotganligi va soliq apparati tomonidan suiste’mol qilish holatlari mavjudligi qayd qilindi. Bundan ayniqsa aholining kambag’al qatlamlari aziyat chekayotgan edi. Shuning uchun, 1923 yil 12 dekabrdar RKM MQ BXSR da sovetlarning mahalliy xalq orasida obro’sini oshirish maqsadida soliqlarni kama ytirishni talab qilidi. Bu talabga binoan BXSR hukumati dehqonlaridan olinadigan ushr solig’i miqdorini 2860 mingdan 1900 ming so’mga kamaytirildi.

Sovet hokimiyatining qurolli bosqini shunday ham kuchsiz bo’lgan sanoatni izdan chiqardi. 1921 yil 1 iyunda YuXSR da 4 ta yog’ zavodi, 9 ta g’isht zavodi, 5 ta teri zavodi, 3 ta ichak, sopol, qizilmiya ildizi zavodlari, 4 ta un tegirmoni, 2 ta qog’oz fabrikasi, mexanika ustaxonasi, elektrostansiya va ohak korxonasi mavjud bo’lib, ularda 5 mingga yaqin ishchilar ishlardi. 1922 yil RKP MQ Siyosiy byurosining qaroriga binoan, RSFSR Oliy Xalq Xo’jalik Kengashi BXSR ga to’qimachilik, qog’oz va sovun fabrikalari uchun asbob-uskunalar yubordi. 1923 yilda Zaraysk to’quv yigiruv fabrikasi Buxoro Respublikasi ixtiyoriga o’tkazildi, bu fabrika «Buxoro davlati sanoat to’quv yigiruv manifakturasi» «Qizil Sharq birlashmasi» deb qayta nomlandi. Ayni vaqtda buxorolik yigit va qizlardan 66 nafari Venyukovsk to’quv va chitga gul bosish fibrikasida to’qish ishlarini o’rgana boshladi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida sanoat ishlab chiqarishda bir- muncha jonlanish yuz bergan bo’lsada, biroq Buxoro xalq xo’jaligining bu tarmog’ida umumiy ahvol 1924 yilda murakkabligicha qolgan edi. 1921 yil iyun oyidan boshlab Buxoro va Moskva o’rtasida tovar ayriboshlash boshlandi. Ikki yil mobaynida Qarshi va Karmana shaharlaridan Moskvaga 45 vagon bug’doy yetkazildi. Uning o’rniga rus poytaxtidan manufakturalar olindi. Tiklanayotgan Buxoro –Rossiya aloqalarining dastlabki bosqichida ma’lum darajada teng bo’lgan amaliy sheriklik vujudga keldi. Biroq vaqt o’tishi bilan bu sheriklikka Sovet Rossiyasi tomonidan tobora yaqqolroq siyosiy tus berildi va imperiyaparastlik yo’nalishiga ega bo’lib bordi. Bu xoll BXSR hukumatining keskin noroziligiga sabab bo’ldi. Hukumat raisi F.Xo’jayev Rossiya rahbariyati oldida Buxoro yetkazib berilayotgan tovarlarga teng tovar ekvivalentlari belgilash zarurligi haqidagi talabini bir necha bor qo’ygan edi. Yosh Buxoro Respublikasi milliy davlat qo’shilishiga kirishar ekan, hukumatning demokratik ruhdagi rahbarlar mustaqil tashqi va ichki siyosatni amalga oshirishga, mustaqil savdo aloqalari o’rnatishga intilardi. Bu borada, faqat an’anaviy sheriklar Afg’oniston, Turkiya, Hindiston, Xitoy, Musulmon Sharqi va boshqalar bilan teng huquqli hamkorlikni yo’lga qo’yishga ahamiyat berilmasdan,

balki rivojlangan va yirik investisiya imkoniyatlariga, zamonaviy texnologiyalarga ega bo’lgan G’arb davlatlari bilan ham hamkorlik qilishga e’tibor qaratildi. Moskvalik rahbarlar esa, O’rta Osiyo bozoriga inglizlarning kirib kelishidan va Buxoro Respublikasining «Islom Sharq» bilan yaqinlashishdan cho’chir edilar. RSFSR tashqi ishlar xalq komissari G.Chigerin Buxoroni Buyuk Britaniya «qo’llab-quvvatlashi» va «Buxoro panislomizmi «Rossiya uchun ham eng real xavf» bo’lib qolishi mumkinligini ta’kidlagan edi. Bolsheviklar rahbariyatining buboradagi yo’l-yo’riqlari RSFSR bilan BXSR o’rtasida 1921 yil 4 martda tuzilgan «Ittifoq shartnomasida» o’zining aniq ifodasini topgan edi.shartnomaga ko’ra Buxoro Respublikasi tashqi savdoni faqat Rossiya orqali amalga oshirishi, Buxoroning davlat chegaralarini Rossiya qo’shinlari tomonidan quriqlanishi belgilab berildi. 1922 9 avgustda RSFSR va BXSR o’rtasida «Iqtisodiy shartnoma» imzolandi. Bu shartnomaga binoan, Buxoro tashqi iqtisodiy aloqalarini Rossiyaning roziligi bilan olib borilishi kerak edi. Bu shartnoma yuqorida aytib o’tilgan «ittifoq shartnomasini» mustahkamladi. Shunday bo’lsada, Buxoro Respublikasi hukumati Rossiyaga ko’p yillik an’anaviy aloqa vositasi bo’lgan tovar ayriboshlashni taklif qildi. Erishilgan bitim natijasida Buxoro bilan Rossiya federasiyasi o’rtasidagi dastlabki iqtisodiy aloqalar ko’proq molga-mol ayriboshlash asosida amalga oshirildi. Xorazm Xalq Sovet Respublikasida madaniy hayot. XXSR hukumati madaniy-ma’rifiy ishlarga ham keng e’tibor berishga harakat qildi. 1920 yil bahorida yangi hukumat tarkibida mulla Bekchon Rahmonov boshchiligidamaorif va madaniyat nozirligi tashkil etildi. Lekin yangi hukumat qo’lida hali yetarli mablag’, maktablar uchun binolar, muallimlar, eng muhimi tajriba yetishmas edi. Respublikadagi yangi tipdagi maktablar 1920 yil bahorida tashkil qilana boshlandi. Dastlabki boshlang’ich umumta’lim maktablari Xiva, Yangi Urganch, Kat, Darg’on ota shaharlarida paydo bo’ldi. Bu maktablarda darslar o’zbek va turkman tillarida olib borildi. Muallimlar yetishmasligi sababli

eski maktab xodimlaridan foydalanildi. 1921 yilda anna shu muallimlardan 16 nafari sovet maktablarida ishlashga o’tgan edilar. Shu bilan birga maorif nozirligining maxsus topshirig’i bilan Xorazmdagi mavjud 1,5 mingga yaqin eski maktablar va 130 madrasalarning o’quv dasturiga qisman o’zgarishlar qilindi, diniy bilimlar bilan bir qatorda tarix, jug’rofiya, arifmetika, o’zbek tili va boshqa dunyoviy fanlarni o’qitish haqida ko’rsatma berildi. 1923 yil yoziga kelib XXSR dagi yangi tipdagi boshlang’ich maktablar soni 29 taga yetdi. Shuningdek 9 ta maktab, internet va 3 ta ixtisoslashgan namuna maktablari faoliyat ko’rsatdi. Ularda jami 1600 nafardan ortiq o’quvchi-yoshlar bilim oldilar. Respublika xalq maorifi katta yoshdagi aholi o’rtasida savodsizlikni tugatish masalasiga ham alohida e’tibor berdi. Savodsizlikni tugatish maktablarga 17 yoshdan 35 yoshgacha jalb qilindi. Shahar va qishloqlarda savodsizlikni tugatish kurslari va maktablari ochildi. Ushbu maktabda 1921 yilning o’zida 410 kishi o’qish va yozishni o’rgandi. 1923 yilga kelib katta yoshdagilar uchun 20 ta savodsizlikni tugatish maktablari ochilib, ularga 767 kishi jalb qilindi. Porsu, Xujayli, Qurg’irot va Alieli tumanlarida qozoq va turkman tillarida ham ana shunday maktablar tashkil qilindi. Umuman respublika bo’yicha 1920-1924 yillar davomida 1800 dan ortiq aholi savodsizligini tugatgan edi. XXSR hukumati xalq maorifini qo’llab quvvatlash maqsadida imkon darajada mablag’ni yildan-yilga oshirib bordi. Agar 1922 yilda shu maqsad uchun ajratilgan mablag’ 42,2 ming so’mni tashkil qilgan bo’lsa, 1924 yilga kelib 253 ming so’mga (oltin hisobida) yetdi. Shuningdek, respublikada maorif uchun xayriya jamg’armalari to’plash ham yo’lga qo’yildi. Lekin respublika maorif tizimida malakali kadrlar yetishmadi. Bu muammoni hal qilish uchun RSFSR va Turkiston ASSRda bo’lganidek XXSR da ham qisqa kurslar va maxsus o’quv yurtlari ko’plab tashkil etildi. 1920 yil Xivada tashkil qilingan muallimlar tayyorlash 3 oylik kursini 40 kishi tamomladi. 1921 yilda 100 kishi, 1222 yilda 92 kishi bitirib, maktablarga yo’llanma oldilar. Biroq qisqa

kurslarni bitirib chiqqan bu muallimlar o’quvchilarni faqat o’qishga va yozishgagina o’rgata olrdilar xolos. Chuqur bilim berishga ularning malakasi yetishmasdi. Buning uchun esa oliy ta’limni tashkil etish va uni rivojlantirish zarur edi. 1921 yil sentyabrda Xivada ochilgan Xalq universiteti respublika madaniy xayotida katta voqyea bo’ldi. Xalq xo’jaligining turli sohalarga kadrlar tayyorlash uchun tashkil etilgan bu universitetda o’qish 3 yilga muljallangan bo’lib, dastlabki yilda unga 83 nafar mahalliy yoshlar qabul qilindi. 1922 boshlab Xivada qisqa muddatli kurslar o’rniga 3 yillik muallimlik seminariyasi ochildi. 1923 yilga kelib bular pedagogika texnikumiga aylantirildi. 1923 yilda RSFSR dan Xorazmga mahalliy tilni biladigan 23 o’quvchi yuborildi. Ular Orenburg shahrida mahalliy o’quv yurtini tamomlagan mutaxassislar edi. Yana 16 nafar o’quvchi shartnoma asosida ishlash uchun Xorazmga keldi. Shu bilan birga Xorazm Respublikasining bir qator o’quvchi – yoshlari O’rta Osiyo va Rossiyaning markaziy shaharlariga o’qishga yuborildilar. Chunonchi, 1923 yilda Toshkent, Moskva, Qozon, Orenberg va boshqa shaharlariga Xorazmdan 70 nafar, 1924 yilda esa 150 dan ortiq yigit va qizlar turli ixtisosliklar bo’yicha o’qishga yuborilgan edi. Yangi uslubdagi sovet maktablarini o’zining qadimiy o’qish va o’qitish an’analariga ega bo’lgan Xorazm xalqiga birdaniga joriy qilinishi xalq ayniqsa, ruhoniylar orasida noroziliklarga sabab bo’ldi. Masalan, 1920 yil 8-9 iyulda Xiva shahrida bo’lgan ko’p kishilik namoyishda, 1923 yilda yangi Urganchda Abduniyoz Oxun boshchiligida 300 ga yaqin kishi qatnashgan namoyishda yangi tipdagi sovet maktablari shariat qoidalariga to’g’ri kelmasligi aytilib bolalarni bu maktablarga bermaslikka chaqirdilar. Aks holda musulmonlar narigi dunyoda Olloh g’azabiga duchor bo’ladilar deb xitob qildilar. 1924 yil avgustda Amudaryo orqali kema markaziy shaharlarga o’qishga ketayotgan 22 nafar xorazmlik yigit va qizlar ma’rifat dushmanlari tomonidan xalok qilindilar.

20 yillarning boshlarida Xorazm Respublikasida bir qator ilmiy-tadqiqot ishlari olib borildi. Bu ishlar asosan sovetlar Rossiyasi tashabbusi va rus olimlari tomonidan amalga oshirilgandi. Chunki uzoqdan ko’zlab qilingan bu tadqiqotlardan Xorazm bilan bir qatorda va ko’proq Rossiya manfaatdor edi. 1923 yilda I.N.Shastal, G.N.Cherdansev, S.K.Malyukin kabi iqtisodchi olimlar ishtirok etgan maxsus ilmiy ekspedisiya Xorazm Respublikasining iqtisodiy ahvoli va uning rivojlanish imkoniyatlarini o’rgandi. Ekspedisiya tadqiqotlarning yakuniy xujjatlari O’rta Osiyoni milliy chegaralashda keng foydalanildi. Shu yillarda qo’yi Amudaryo etaklarida tekshirish ishlarini o’tkazgan B.M.Gergiyevskiy boshqa ekspedisiya Xorazmni geologik va gidrogeologik jihatdan o’rgandi. 1921-1924 yillarda mashxur olim, injener, iligator F.P.Margunenkov boshchiligidagi ekspedisiya Xorazmning sug’orish tarmoqlarini, yer, suv resurslarini o’rganish ishlarini olib bordi. Ekspedisiyada ishtirok etgan olimlar tomonidan to’plangan qimmatli materiallar va ilmiy xulosalar keyinchalik Janubiy Xorazm suv xo’jaligini ilmiy asosda tubdan qayta qurish uchun asos bo’ldi va Xorazmda paxtachilikni rivojlantirishda katta xizmat qildi. Shuningdek Xorazm Respublikasida tarix ilmiga ham alohida e’tibor berildi. Xalq maorifi nozirligida ishlayotgan tarixchi olim Muhammad Yusuf Bayoniy (1870-1925) hukumat topshirig’iga binoan «Xorazm tarixi» asarini yozdi. Bayoniy o’zining 1920 yildagi bolsheviklar bosqinchidan oldin tayyorlagan «Shajarai Xorazmshoxi» asarini qayta ishlab, Xorazmning haqqoniy tarixini yaratdi. «Xorazm tarixi» asari 16 bobdan iborat bo’lib, bizgacha 8 bobi yetib kelgan, xolos. O’sha yilda yaratilgan «Xorazm musiqa tarixi» nomli tadqiqot ham muhim tarixiy asarlar sirasidan joy oldi. Bu asar 1925 yilda Moskvada chop etilgan edi. Respublikada madaniy Oqartuv muassasalarini tashkil etishga, ular asosida aholini «Yangicha madaniyat», «Yangicha ma’naviyat» va sosializm ruhida tarbiyalashga alohida e’tibor berildi. Xalq xukumati va jamoat tashkilotlari tashabbusi bilan respublikaning shahar va qishloqlarida klublar, kutubxonalar, qizil choyxonalar tashkil etildi. Dastlabki klub va kutubxona Xiva shahrida 1920 yil yozida sobiq xon saroyi binosida tashkil qilindi. 1921 yil 11 aprelda Xivada xonning tosh xovli

binosida xalq muzeyi ochildi. Muzeyga Xorazm tarixi, madaniyati va etnografiyasiga oid qimmatbaho ma’lumotlar qo’yildi. Shuningdek, klub va kububxonalar Yangi Urganch, toshxovuz, Xo’jaeli, Qung’irot va boshqa shaharlarda ham barpo etildi. 1923 yilga kelib Xorazm Respublikasida 8 ta klub va madaniyat uylari, 5 ommaviy kutubxonalar, 4 qizil choyxona va kinoteatrlar aholiga madaniy-ma’rifiy xizmatlar ko’rsatdi. Xorazm Respublikasi madaniy hayotida Xudoybergan Devonovning (1870- 1940) o’rni salmoqli bo’ldi. U birinchi o’zbek fotosur’atchisi va kinochilaridan bo’lib, butun umrini Xorazmning arxitektura yodgorliklarini xorazmliklarning turmush tarzini, diyor tabiatini, respublika hayotida sodir bo’lgan muhim ijtimoiy, siyosiy, madaniy voqyealarini fotosur’atga va kinotasvirga tushirishga bag’ishladi. X.Devonov Xorazm xalqi uchun muhim tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan bir mingga yaqin fotosur’at, 10 ga yaqin kinolavxalarni madaniy meros sifatida qoldirdi. XXSRda musiqa va teatr san’atini zamonaviylashtirishga alohida e’tibor qaratildi. Bu borada Hamza Hakimzoda Niyoziy (1921-1924 yillarda Xamza Xorazm Respublikasida yashagan edi)ning xizmatlari katta bo’ldi. Xivaga taniqli bastakorlar, xofizlar, raqqosalar, qiziqchi-masxarabozlar to’planib, ular ishtirokida badiiy tuguraklar, konsert gruppalari, maqomchilar ansambllari tashkil etildi. 1920 yil o’rtalarida Xivada dastlabki sahna teatriga asos solindi. 1922 yil Hamza Xakimzoda Niyoziy Xivada bir necha drama teatrini tashkil etdi. Teatrda Xamzaning «Tuhmatchilar jazosi», «Boy ila xizmatchi», «Farg’ona fojeasi» kabi «Inqilob» ni ulug’lovchi asarlari qo’yildi. 20 yillarning dastlabki oylarida Xorazm hayotida sodir bo’lgan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va amalga oshirilayotgan tub o’zgarishda adabiy jarayonga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Xorazm badiiy adabiyoti tashkil qilingan yosh Xorazm Xalq Respublikasini qo’llab-quvvatladi. Unga ozodlik, demokratik tuzum timsoli sifatida qaradi. Bayoniy, Safo Mug’aniy, Devoniy, Soib Nazariy va boshqalar o’zlarining «Yaxshi davron», «Xurriyat», «Inqilobga», «Bizlarga bayram» kabi va

boshqa she’r va g’azallarida yangi xalq respublikasiga umid bilan qaradilar va uni olqishladilar. XXSRda xotin-qizlar ozodligi, ularni yangi hayot qurishga jalb qilish borasida ham muhim ishlar qilindi. XXSRning birinchi konstitusiyasida fuqarolarning millati va jinsidan qat’iy nazar teng huquqga ega ekanligi qayd etiladi. Xivada Markaziy hukumat tarkibida maxsus xotin-qizlar bo’limining tashkil etilganligi bu sohadagi dastlabki qadamlardan biri bo’ldi. Bu bo’limga Bibijon Idrisova boshchilik qildi. Bunday bo’limlar respublikaning boshqa viloyatlarida ham tashkil etildi. Xotin-qizlar bo’limi mahalliy ayollar o’rtasida tashviqot, targ’ibot ishlarini olib bordi. Ularni o’qishga va jamoat ishlariga jalb qildi. Xotin-qizlarga nisbatan boy feodallarcha munosabatlarga qarshi keskin kurash olib bordi. Hukumatning maxsus qonunlar bilan yosh qizlarni bevaqt erga beri shva qalin olish qat’iy taqiqlandi. XXSR hukumati matbuot ishlarini yo’lga qo’yishga alohida e’tibor berdi. 1920 yil mart oyidan boshlab respublikada birinchi «Inqilob qo’yoshi» nomi bilan o’zbek va turkman tillarida gazeta nashr qilina boshlandi. 1921-1922 yillarda RSFSR Xorazmga ikki zamonaviy bosmaxona uskunalari va ularni ishga tushura oladigan bir guruh mutaxassislar yuborildi. Bu xorazmda mabtuotni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. 1921-1924 yillarda yana «Xorazm xabarlari», «Qizil yoshlar ovozi», «Ishchilar tovushi» o’zbek va turkman tillarida, «So’nggi axborot», «Oq yo’l» gazetalari qozoq tilida, «Dong yulduzi» turkman tilida, «Najot» fors tilida nashr qilindi. Shuningdek, 1922 yildan boshlab «Qizil Xorazm», «Maorif» va Xajviy «Qopqon» jurnallarini chop etish boshlandi. O’sha davrda Xivada bosmaxona ishini tashkil qilishda Otajon Abdalovning alohida xizmati bor. U kishi Xivaning savodxon ilg’or demokratik g’oyalari bilan sug’orilgan ziyolilardan edi. Petro Aleksandrovsk shahrida rus tuzem maktibini mavaffaqiyatli tamomlab, rus tilini puxta o’rgangan. Obdalov ham Xiva inqilobidan ancha ilgari monografiya (tosh bosma) ni tashkil etish hamda unda kitob bosishni yo’lga qo’yishda alohida jonbozlik ko’rsatdi. 1923-1924 yillarda

Xiva bosmaxonasida dastlabki asarlar «Yugurma» to’plami va «Otalar nasixati» nomli xalq maqollari to’plam shaklida o’zbek tiliga bosilib chiqdi. Xorazm Xalq Respublikasida ijtimoiy masalalarga, ayniqsa, xalq salomatligini yaxshilashga qaratilgan bir qator ishlar amalga oshirildi. Bu borada Turkiston Respublikasi va RSFSR malakali vrachlar, feldsherlar, dori-darmonlar hamda kasalxona va ambulatoriyalar uchun zarur anjomlar bilan yordam berdi. 1923 yilda Xivada 100 o’rinli kasalxona qurib bitkazildi. Kasalxonada 3 nafar yuqori malakali vrachlar va bir necha feldsherlar aholiga tibbiy xizmat ko’rsatdi. Kasalxona qoshida ochilgan poliklenikada har kuni 150 yaqin bemorlarga tibbiy yordam qilindi. Respublikaning boshqa shaharlarida ham bir qator feldsherlik davolash punktlari ishga tushurildi. Xorazmda bolalar orasida chechak kasali ko’payganligi sababli, unga qarshi kurashda yordam berish uchun 1923 yilda Toshkentdan taniqli epidemiolog Minkeviy boshchiligida bir guruh tibbiyot hodimlar yuborildi. Respublika hukumati xalq xo’jaligini rivojlantirishning 1923-1924 yilga muljallangan rejasida aholiga tibbiy yordam ko’rsatishni yanada kengaytirish vazifasini belgiladi. Natijada, 1924 yilga kelib Xorazmda stasional kasalxona, tish davolash punktlari, bezgakka qarshi emlash stansiyasi, 4 dorixona hamda 16 ta ambulatoriya-feldsherlik punktlari ishga tushurildi va ularda 74 nafar medisina xodimlari faoliyat ko’rnsatdi. Ular bir kunda 500 dan ortiq bemorlarga tibbiy yordam ko’rsata boshladi. Bu tadbirlar xalq salomatligini yaxshilash, tibbiy yordam ko’rsatishni tashkil qilish borasida qo’yilgan dastlabki qadam edi. Biroq respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yaxshilashga qaratilgan bu tadbirlar mamlakatdagi siyosiy vaziyatni tubdan o’zgartira olmadi. Siyosiy ahvol murakkabligicha qolaverdi. O’rta Osiyoning boshqa respublikalarida bo’lganidek, Xorazmda ham xalqning tinimsiz qarshiligi o’z davlatchiligini turmush-tarzi, dini, milliy qadriyatlarini o’zgarmasligini himoya qilish yo’lidagi keng miqyosli ozodlik harakatiga aylanib ketdi. Shu bilan birga asrlar davomida shakllangan bu davlatlarning mavjudligi balsheviklarning O’rta Osiyo yuzasidan muljallagan maqsadlarini ro’yobga chiqishiga tusqinlik qilar eji. Lekin qizil armiya qismlarining qudratli kuchi ham bu xalqning ozodlik uchun kurashlarini tuxtata

olmas edi. Buni yaxshi tushungan Rossiya Bolsheviklari rahbariyati bu davlatlarga butunlay chek qo’yish maqsadida O’rta Osiyoda milliy-xududiy chegaralash g’oyasini o’rtaga tashladi va uni zudlik bilan amalga oshirishga kirishdi. Buxoro Xalq Sovet Respkblikasida madaniy hayot. BXSR da ham ma’orif va madaniyat sohasida ham keng islohatlar amalga oshirildi. Bu borada, Buxoro hukumati tarkibida tashkil qilingan ma’orif nozirligi va uning birinchi noziri Abdurauf Fitrat faollik ko’rsatdi. 1920 yil sentyabr voqyealaridan ko’p o’tmay Fitrat Buxoroga keldi. Ehtimol bunda Fayzulla Xo’jayevning xizmati bordir. Chunki ularning bir-birlariga xurmati va ixlosi juda baland bo’lgan. Fitrat Fayzulla Xo’jayevning did va siyosatini, siyosatchilik iqtisodiyotini yuksak qadrlar, u ham o’z navbatida adibning noyob iste’dodli baland tutar edi. Xulas Fitrat 1920 yilning oxirlarida Fayzulla Xo’jayev bosh Buxoro hukumatining a’zosi edi. Partiyaga esa 1919 yil Toshkentdaligida o’tgan. O’sha yili iyunda bo’lib o’tgan BKP I-syezdida MQ da a’zo bo’lgan, so’ngroq Buxoroda payti BKP MQ siyosiy byurosi a’zosi qilib saylandi. 1921 yildan xalq Maorifi noziri, yana bir yil o’tgach koriniya noziri, xalq xo’jaligi yig’ilishining raisi, jumxuriyat MIK o’rinbosari, xalq nozirlari sho’rosining muovini, hukumat plan va smeta tashkiliy hay’atining raisi, BXShJ Mehnat Kengashining Prezidium a’zosi vazifalarini olib bordi. Jumxuriyat ijtimoiy- madaniy hayotning hamma masalalarida faol ishtirok etdi. Fitrat va Fayzulla Xo’jayev tashabbusi bilan zamonaviy kadrlar tayyorlash yo’lga qo’yiladi. Fitrat bosh xalq maorifi nozirligi 1920 yilning 30 oktyabrida Buxoro inqilobi tarixini yopish to’g’risida qaror qabul qiladi. 60 ortiq yosh buxoroliklar Germaniyaga o’qishga yuboriladi. 1922 yil 14 sentyabrda esa Jumxuriyat Markaziy Ijroya Qo’mitasi Buxoroda dorilfunun ochish haqidagi tarixiy qarorni e’lon qiladi, Buxoro ilmiy jamiyati tuziladi. Fan, madaniyat tarixiga oid nodir qo’lyozmalar to’plana boshladi. Tadqiqot ishlari yo’l ochildi. Jamiyatning «Anjumani tarix» sho’basi qisqa muddat ichida «Buxoro arki tarixi» qo’lyozmasini tayyorladi. 1921

yil martdan Buxoro jumxuriyati turk (o’zbek) tili davlat tili deb e’lon qilindi. Davlat teatri tuzildi (1921). Toshkentdan Mannon Uyg’un, Cho’lpon taklif qilindi. Vaqf ishlarini boshqarishga esa Munavvarqori Abdurashidxonov jalb etildi. Yosh jumxuriyat juda qisqa muddatda Turkiya, Eron, Afg’oniston bilan do’stlik, hamkorlik munosabatlarini yo’lga qo’ydi. Germaniya va Ozarbayzon o’z vakolatlarini ochdi. Bu ishlarning barchasi o’z navbatida Fitratning va uning safdoshi Fayzulla Xo’jayevning aqli va g’ayrati bilan boshlangan edi. Biroq jumxuriyatning erkinlik, mustaqillik yo’lidagi bu harakatlari markazning Turkistondagi noibi Turkkomissiyaga yoqmadi. Buxoro jumxuriyatida hokimiyatga boylar, savdogarlar tortildi. Birorta ham dehqon yo’q, uning ustiga hammayoq qarindoshchilik degan ayb qo’yildi. Shu yil 23 iyunda RKA(b) MQ kotibi L.Ye.Rudziton ishtirokida BKAMQ ning Pleniumi o’tkazildi. Buxoro hukumatining 5 a’zos – Aminov, Otaxo’jayev, Sattorxo’jayev, Yoqubzodalar qatorida Fitrat ham partiyadan o’chirilib, ishdan olindi. 24 iyunda o’tgan Buxoro Jumxuriyati MIKning II sessiyasi esa Fitratni «Buxorodan chiqarmoqqa» qaror berdi. 1923-1924 yillarda Fitrat Moskvadagi sobiq Lazizov nomidagi jonli Sharq tillar (1921 yildan Sharqshunoslik ilmiy tadqiqot) institutida ishladi, ilmiy ish bilan shug’ullandi. Sankt-Peterburg davlat universitetining Sharg’ fakultetida Sharq xalqlari tili, adabiyoti, madaniyatiyatidan ma’ruzalar o’qidi, professorlikka saylandi. Ayni paytda, «Abulfayzxon» (M-1924), «Shaytonning tangriga isyoni» (T-1924), «Bedil» (M-1923, T-1924) ilmiy ommaviy ocherkli kabi darslik va qo’llanmalari bosildi. Abdurauf Abdurahim o’g’lining adabiy taxallusi fitrat bo’lib, bu so’z «to’g’ma tabiat, tabiatning qayta yaratilishi» ma’nolarini anglatadi. Talabalik yillarida yozilgan Forsiy g’azallarida Mijmar (cho’g’dan xo’shbuy narsalar solib tutiladigan idish) taxallusini qo’llagani haqida Sadriddin Ayniy o’zining «Buxoro inqilobi tarixi» kitobida ma’lumot beradi. Fitratning otasi Abduraxim dindor, ilohiyot ilmidan chuqur xabardor bo’lib, savdogarlik bilan shug’ullangan. Fitratning onasi Mustafbibi (oilada uni Bibijon deb atashgan) noziktabiat, savodli ayol bo’lib, farzandlarining ta’lim-tarbiyasi bila

nasosan shu kishi shug’ullangan. Onasining uzchil ta’sirida Abduraufda juda yoshligidanoq she’r zavqi uyg’ongan, badiyat dunyosida yo’l topgan. Abdulqodir Muhitdinov (1892-1934) Buxorodagi jadidchilik harakatining taniqli namoyondasi, davlat arbobi. Abdulqodir Muhitdinov 1892 Buxoro shahridagi yirik savdogar Muhitdin Mansurov oilasida tug’ilgan. Ayrim manbalarga qaraganda u Istanbul madrasasida o’qigan. Otasi – Muhitdin Mansurov Buxorodagi ilk jadid gozetasi – «Buxoroi sharif»ni moddiy jihatdan ta’riflab turgan jadid maktablariga xomiylik qilgan. Shuningdek, Muhitdin Mansurov 1917 yil Buxorodagi aprel voqyealaridan keyin yosh buxoroliklar partiyasi Markaziy qo’mitasining raisi vazifasini qisqa muddat bajargan. Ma’rifatli otaning farzandi bo’lgan Abdulqodir Muhitdinov jadidlar harakatida faol ishtirok etadi. 1910 yilda Orenburgdagi «Bont» gazetasida uning dastlabki maqolasi chop etiladi. 1918-1920 yillarda Abdulqodir Muhitdinov Buxoro jadidlarining faol a’zosi sifatida Samarqand, Toshkent va Moskva muxojirlikda yashashga majbur bo’ladi. U Turkiston Musulmonlar byurosining a’zosi (1919-1920) edi. Buxoroda amirlik qizil askarlar kuchi bilan ag’darilgach Abduqodir Muhitdinov Umumbuxoro inqilobiy qo’mitasi raisi (1920 yil sentyabrdan 1921 yil sentyabr) BXSRdehqonchilik noziri (1920 yil sentyabrdan) kabi mas’ul lavozimlarda ishladi. Abduqodir Muhitdinov BXSRning xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqa o’rnatish tarafdori Buxoro Respublikasi hududidan bosqinchi qizil askar qismlarini olib qochib ketishni va Buxoroda xalq milisiyasi singari milliy armiya tuzishni qat’iy talab qilgan rahbar edi. Shuning uchun ham Markazning Turkistondagi tayanchi bo’lgan Turkkomissiya tomonidan Abduqodir Muhitdinov va uning tarafdorlari «o’ng og’machilik»da ayblandi va lavozimidan bo’shatildi. Lekin, shunga qaramasdan u 1921-1924 yillarda BXSR savdo va sanoat noziri, mehnat kengashi raisi, BXSR Nozirlar kengashi raisining ikkinchi muovini lavozimlarida ishladi va Buxoro Respublikasining mustaqilligi, e’tiqod erkinligi, demokratik islohotlarni yoqlab chiqdi. Abduqodir Muhitdinov bilan Fayzulla Xo’jayev o’rtasida ayrim

masalalarda kelishmovchiliklar bo’lganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Shunday bo’lsada, ular Buxoroda demokratik tuzumni qaror tortirish uchun birgalikda faoliyat ko’rsatishdi. Usmonxo’ja Po’latxo’jayev (1878-1968) Buxorodagi jadidchilik harakatining yirik namoyondasi, taniqli davlat va jamoat arbobi. Usmonxo’ja 1878 yil Buxoro shahrida tug’ilgan. Otasi Qori Po’latxo’ja buxorolik savdogar bo’lgan. U dastlabki taxsilni Buxorodagi madrasada oldi va ilk jadid maktablaridan birini ochdi. 1908 yil do’sti Hamdxo’ja Mehriy bilan Turkiyada-Istanbulda taxsil oladi. 1913 yil Usmonxo’ja Buxoroga qaytadi va yana jadid maktabi ochadi. U 1910 yil tuzilgan «Tarbiyai atfol» maxfiy tashkilotning faol a’zolaridan biri. Usmonxo’ja va uning ukasi Otaxo’ja (Otaulla Xo’jayev 1894-1938) yosh buxoroliklar partiyasining yirik namoyondalaridan edi. Kolesovning Buxoroga bosqinidan so’ng (1918 yil mart) Usmon Xo’ja Sovet Turkistonga muxojirlikka ketishga majbur bo’ladi. 1918 yil aprelda u Toshkentda yosh buxoroliklarni so’l SSRlar guruhini tuzadi. 1920 yil fevralda Usmonxo’ja inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasi byurosining a’zosi bo’lib saylanadi. Usmonxo’ja BXSR tuzilgach, moliya noziri (1920), davlat nazorati noziri (1921). BXSR MIK ning birinchi raisi (1921 yil avgust, dekabr) kabi lavozimlarda ishladi. U Buxoro Xalq Respublikasidan bosqinchi qzil askar qo’shinlarini olib ketishini, Buxoroning haqiqiy mustaqilligi uchun kurashdi. 1921 yil dekabrda Usmonxo’ja Sharqiy Buxoroda (Dushanbe atrofida) istiqlolchilar safiga o’tadi va 1922 yil Afg’onistonga o’tib, Buxoro Respublikasining mustaqil milliy armiyasi uchun zamonaviy qirollar sotib olishga harakat qiladi. BXSR hukumati inqilobiy qo’mitaning 1920 yil 20 oktyabrdagi qarorida respublika hududidagi barcha eski maktablar va madrasalarni isloh qilish va ulardan dunyoviy bilimlarni kengroq o’qitilishi joriy qilish ko’zda tutildi. Shu bilan bir qatorda yangi tipdagi maktablar tashkil qilish, aholi o’rtasida savodsizlikni tugatish ishlari ham boshlab yuborildi. 1923 yilga kelib, Buxoro Respublikasidagi yangi tipdagi maktablar soni 40 ta bo’lgan bo’lsa, 1929 yilda 69

ta umumta’lim, 4 ta mustaqil, 3 hunar maktablari, 13 ta internat faoliyat ko’rsatdi. Ularda jami 5604 o’quvchi ta’lim oldi. Biroq bu raqam maktab yoshidagi bolalarning faqat 3,1% ini tashkil qilar edi, xolos. Buxoroda xotin-qizlar ta’limida ham kata e’tibor berildi. Ular uchun maxsus maktablar tashkil etildi. 1923-1924 o’quv yilida respublikada anna shunday maktablardan 5 tasi mavjud bo’lib, ularda 306 xotin-qiz o’qigan edi. Umumiy ta’lim maktablarini darsliklar va boshqa adabiyotlar bilan ta’minlash va hukumat tomonidan xalq maorifi saylashga ajratilayotgan mablag’ xajmi ham ortib bordi. Masalan 1922-1923 o’quv yilida davlat byudjetining 5,6% miqdorida mablag’ ajratilgan bo’lsa, bu raqam 1923- 1924 o’quv yiliga kelib 21%ni tashkil etdi. Buxoro Respublikasida maorif va madaniyatni rivojlantirishda Abdurauf Fitratning xizmatlari katta bo’ldi. Uning tashabbusi bilan 1922 yil 14 sentyabrda BXSR MIK Buxoro dorilfununini tashkil etish haqida qaror qabul qilindi. Shuningdek bu davrda Buxoroda 2 ta o’qituvchilar instituti ham faoliyat ko’rsatgan edi. Buxoro hukumati milliy yoshlarni ilg’or xorijiy davlatlarda o’qib zamonaviy bilimlar olishga katta e’tibor berdi. 1921 yil A.Burxonov va Abdurauf Fitratning tashubbusi bilan 50 nafar yoshlar Germaniyaga o’qishga yuborildi. Buxoro hukumati ularning har biri uchun 9-10 yilga yetadigan mablag’ni Germaniya bankiga o’tkazdi. RSFSR hukumati esa buxorolik yoshlarni xorijda o’qishlariga qarshilik ko’rsatishga harakat qildi. Xatto B.Qo’ybeshev, Fayzulla Xo’jayev va Muinjon Aminovdan Germaniyada ta’lim olayotgan buxorolik yoshlarni chaqirib olishni talab qildi. Uning talabi qondirilmadi, lekin milliy chegaralanish amalga oshirilishi natijasida Buxoro Xalq Respublikasi tugatilganidan so’ng Moskva Buxoro hukumatining Germaniyada o’qiyotgan talabalar uchun yuborilgan mablag’larini qaytarib oldi. U yerda ta’lim olgan buxorolik yoshlarni keyingi taqdiri esa – fojeali yakunlanadi. Buxorodagi tarixiy va madaniy yodgorliklarni o’rganish va ularni muxofaza qilish maqsadida 1920 yil oxirida xalq maorifi nozirligi xuzurida tarixiy yodgorliklarni muxofaza qilish uchun maxsus sho’ba tashkil etildi. Ushbu sho’ba

ichida ayniqsa. A.Yusufzoda fidoiylik bilan faoliyat ko’rsatdi. Uning tashabbusi bilan 1924 yil 1 avgustda Moskvada Buxorodagi mavjud tarix va madaniyat obidalarini ta’mirlash bo’yicha shartnoma tuzildi. Shuningdek Buxoro hukumati mamlakatda madaniyatiy oqartiv muassasalari tashkil qilish va ular faoliyatini yaxshilashga ham e’tibor qaratdi. 1924 yilga kelib Buxoroda 14 kutubxona, drama teatri, muzey va klublar alohida xizmat ko’rsatdi. Yangi gazeta, jurnallar va boshqa adabiyotlar chop etish ham yo’lga qo’yildi. Aholi salomatligini muhofaza qilishga doir keskin muammolarni hal etishda muayyan qadamlar qo’yildi. Masalan, 1922 -1923 yillarda BXSR bezgak kasalini tarqalishiga qarshi dori-darmonlar harid qilishga, kasalxonalar va profilaktika muassasalarini qurilishiga bir mln. oltin so’mdan ortiq mablag’ sarflandi. Xalq maorifi masalasi garchi uzil-kesil hal yetilmagan bo’lsada (xal etilishi mumkin ham emas edi) ancha oldinga siljidi. Sovet hukumati xalq maorifiga anchagina mablag’ sarfladi. Bu sohada olib borilayotgan yo’l shundan iborat bo’ldiki, butun mamlakatda yangi sovet maktablarini barpo etish va bolalarni eski usul maktablariga borib o’qish zaruratidan xolos qilmoq uchun mumkin qadar ko’proq bolalarni yangi maktablarga tortish kerak edi. Bu sohada juda ko’p hollarda ish shu darajaga borib yetdiki, hukumat o’qib turgan bolalarning ota- onalari uchun bir qancha imtiyozlar berishga majbur bo’ldi. Masalan, 1920 yilning ma’lum davri davomida sovet maktablarida bolalarni uzluksiz o’qit turgan ota- onalar har xil imtiyozlar olib turdilar. Pedagogik kadrlar tayyorlash masalalari ham Maorif Xalq Nozirligining ishida katta o’rin oldi, chunki pedagogik va madaniy kadrlar bo’lmasa, maktablarni ko’paytirish va kengaytirish ham 95-96% savodsiz aholini loaqal asta-sekin bo’lsa ham o’qitish vazifalarini mutlaqo amalga oshirib bo’lmas edi. Hukumat tomonidan tashkil etilgan maktab va urslarda sovet va xo’jalik apparatlarining hodimlari tayyorlandi. Buxoroning turli joylaridan ko’pgina kishilar o’qishga yuborildi. 1923 yilning boshida maorif nozirlarining 69 ta maktabi va kurslarida o’qib turgan o’qituvchilar soni 4000 ga yaqinlashib qoldi. Shularda 120 kishi studentlar edi. Respublikada 19 ta madaniy oqartiv

muassasalari, shu jumladan 17 ta kutubxona va qiroatxona, bir mizey, 2 ta drama truppasi, bir teatr va 4 kinoteatr ishlab turdi. 1924 yil 2 yanvarda eski Buxoroda 60 kishilik klub ochildi. Buxoro va Chorjo’yjagi muallimlar tayyorlash institutlarida o’qiyotganlarning yarmisi tojiklar va turkmanlar edi. Mahalliy millatlardan muallim kadrlar tayyorlamoq uchun pedagogika kurslarida o’qitilayotgan studentlar soni 400 kishiga yetkazildi hamda Eski Buxoro va Dushanbeda tojik muallimlar tayyorlamoq uchun har biri 150 kishilik qo’ishimcha kurslar ochildi. 1923 yilda pedagogika kurslarini 70 nafar o’quvchi bitirib chiqdi, shulardan o’zbeklar 43 kishi, tojiklar 15 kishi, turkmanlar 7 kishi va totarlar 5 kishi edi. Moskvada Sharq mehnatkashlari kommunistik institutida 1923 yilda Buxoro kommunistlaridan 30 kishi, Toshkentdagi O’rta Osiyo universitetida 80 kishi, va O’rta Osiyo Kommunistik universitetida (SAKU)ning ishchilari fakultetida 30 kishi o’qidi. 1923 yil 27 martda SSSR Xalq kommissarlari sovetining qarori bilan Moskvada Buxoro Xalq Sovet Respublikasining bolalari uchun Buxoro bilim yurti ochildi, bu yerda 220 nafar yigit va qizlar o’qib turdi. 1923 yilda respublikada 240 o’rinli 5 ta Xalq kasalxonasi, 2 ambulatoriya va uning xuzurida 15 o’rinli tug’ruqxona, 6 ta vrachlik punktlari, 8 ta feltsherlik punkti Buxoro shahrida kurash markaziy stansiyasi ishlab turdi. 1924 yil 1 yanvarda esa doktor L.M.Isayev tashabbusi bilan tashkil etgan tropik institut ishga tushdi. F. Xo’jayev va A.Fitrat tashabbusi bilan RSFSR maorif xalq komissari A.V.Aunagorskiyga quyidagi ma’noda xat yo’llashdi: -Buxoro Xalq Sovet Respublikasining maorif xalq nozirligi RSFSRdagi turli maktablarda maxsus fanlar bo’yicha ilm olish uchun turli yoshdagi 11 bolani Moskvaga yuborayotir. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining xalq nozirligi sho’rosi bulajak shogirdlarning shaxsiy ro’yxatini yuborilb, bu ishda yordam berishingizni: bolalarni o’z xohishiga binoan Moskva o’quv yurtlariga joylashtirib qo’yishingizni, ularni uy-joy bilan, o’quv-qurollari va kiyim-kechaklari bilan

ta’minlashingizni va ularga oziq-ovqat berib turishingizni surab sizga murojaat qilaman. Qilinadigan harakatlarni Buxoro Respublikasi o’z zimmasiga oladi. Iltimosimiz to’g’risidagi qarorimizni Buxoro Xalq Sovet Respublikasi Xalq Nozirlari sho’rosiga va maorif nozirligiga ma’lum qilib qo’yishingizni o’tinaman. 1922 yil Turksiton ASSR Buxoro va Xorazm xalq respublikalaridan Turkiyaga Xolid Said Xo’jayev, Eson Musayev, Miyon Buzruk Solixov, Mulla Bekjon Rahmonov, Germaniyaga Abduvahob Murodiy, Saidali Xo’ja Usmoniy, Shamsulbanod Ashirot qizi Sattor Jabbor, Ahmadjon Ibrohimov, Mayram Sultonmurodova kabi bir qancha o’zbek yigit va qizlari xorijdagi ilm – fan yutuqlarini egallash uchun o’qishga yuborildilar. Ular Turkiyaning Istanbul, Izmir, Anqara, Germaniyaning Berlin, Xaydelberg, Drezden, Shtutgort kabi shaharlaridagi turli universitet va oliy texnika o’quv yurtlariga muhandislik, kimyo, medisina, ziroat, falsafa va pedagogika sohalari bo’yicha o’qishga joylashadilar. Bu yoshlarni Germaniyaga va Turkiyaga o’qishga yuborish va ularni moddiy jihatdan ta’minlash va ma’naviy qo’llab-quvvatlashda Turkiston ASSR rahbarlaridan Turor Risqulov, A.Rahimboyev, S.Qosimxo’jayev Buxoro Xalq Respublikasi hukumatining raisi Fayzulla Xo’jayev, maorif nozirlari Abdulvohid Burxonov va Abdurauf Fitrat katta rol uynadilar. 1922 yil oxirlarida Fayzulla Xo’jayev 1923 yil kuz oylarida Turor Risqulov 1926-1928 yillarda O’zbekiston SSR rahbarlaridan Abdulla Rahimboyev, maorif va matbuot rahbarlaridan Majid Qodiriy, Holmuxammad Oxundiy va boshqalar Germaniyada bo’lib qaytdilar. Ular Germaniyada bo’lgan vaqtlarda O’zbekistondan kelib ta’lim olayotgan talabalarning iqtisodiy va madaniy hayotlari, o’qish sharoitlari va ahvollari, ehtiyojlari bilan yaqindash tanishdilar. Berlindagi qator o’quv yurtlari klub, kutubxona va ilmiy muassasalarida bo’lardilar. Jumladan, 1923 yil sentyabr oyida Germaniyaga bir oy bo’lib qaytgan Turor Rizqulov bu xaqda shunday deb yozadi: «Germaniyada Turkiston o’quvchilari 11, Buxoro o’quvchilari 47 kishidir. Turkistonliklarning 7 tasi o’zbek, 4 tasi qozoqdir. Turkiston o’quvchilari o’z vazifalarini yaxshi tushunadilar. Keyin

yurtlariga qaytib o’z xalqi va hukumatiga foyda keltirishi harakati bor: 4 o’zbek texnicheskiy akademiyada (bu maktab Germaniyada atoqli bo’lib, 4 yil nazariya va 1 yil amaliy ish qilinadi), 2 qirg’iz qishloq xo’jaligi akademiyasida (2 yil o’qish 1 yilamaliy mashg’ulot), 2 o’zbek (biri qiz) gimnaziyada (1 yil o’qish 2 yil tajriba) va bir o’zbek dorilfununda (Tib sho’basida, 5 yil o’qish va bir yil tajriba oladilar. Buxoro o’quvichlari! Berlin dorilfununida buxoroliklardan 7 kishi bo’lib, har qaysisi turli fakultetlarga bo’lingan: tib, falsafa, siyosiy iqtisod oliy texnikasi maktabining binokorlik sho’basida… Buxoroliklardan o’zbeklar 35, totar 8 (bularning 4 tasi qiz), turkmanlar 5, yaxudiylar 7 kishi… Nemis tilini tezroq o’rganish uchun butun o’quvchilar oilalarga joylashganlar. Xorijda ta’lim olayotgan talabalarga moddiy jihatdan yordam berish maqsadda bir qator tadbirlar uyushtirildi. Jumladan, 1921 yil boshlarida Toshkentda Sayidali Xo’ja Usmonxo’jayev raisligida tashkil bo’lgan «Numon» uyushmasi ham bu ishda ularga yaqindan yordam ko’rsatdi. Mazkur uyushma o’sha yillarda Turkistondagi turli adabiy kechalar, teatr va sport o’yinlaridan tushgan pullardan muayyan qismlarini Turkiya va Germaniyada o’qiyotgan talabalarimizga kechiktirmay yuborib turdilar. Bundan tashqari bu davrda ilg’or o’zbek ziyolilardan Munavvar Qori Abdurashidxonov, Saidnosir Mirjalilov, Salimxon Tillaxonov, Abdulxamid Sulaymon (Cho’lpon) va boshqalar ham shaxsiy jamg’armalaridan xorijda o’qiyotgan o’zbek yoshlariga yuborib turdilar. Turkistonda xorijga tobora ko’proq yoshlarni o’qishga yuborish yurtimizning kelgusi istiqboli uchun muhim ahamiyatga ega ekanligini targ’ib va tashviq qilib bordilar. Manbalarda turkistonlik va buxorolik talabalar haqida bir qator muhim ma’lumotlar uchraydi: Jumladan «Buxoro axbori» gazetasining 1923 yil 17 mart sonida bosilgan «Germaniyada Buxoro talabasi» maqolasida berilgan ma’lumotga ko’ra 1922-1923 yillarda Buxoro Xalq Respublikasidan Berlinga talabalar olib borish ularni u yerdagi turli oliy o’rta maxsus o’quv yurtlariga joylashtirish mashxur totar ziyolisi Olimjon Idrisov Buxoro XSR markaziy ijrokum a’zosi Burxonov va RSFSR vakolatxonasining sobiq xodimi Keminisskiylardan iborat

komissiyaga topshirilgan. Buxoro talabalari Germaniyaga borib yetganda dastlab til o’rgana boshlaganlar. Ular orasida tezda nemis tilini yaxshi o’zlashtirib imtixon topshiruvchilar ham bo’lgan. Arxiv xujjatlarining dalolat berishicha 1923 yil 19 fevralda bo’lgan Buxoro Xalq Sovet Respublikasining MIQ va xalq nozirlari Kengashining birlashgan majlisda «Germaniyadagi maorif vakolati» ning tarixiy xati o’qib beriladi. Xattadigi tijorat va maorif xujjatiga «Mardi Shayon» ya’ni o’z tashakkurlarini ma’lum etganlar. Tijorat va maorif xay’ati yordamida Germaniyadagi Turkistonlik va Buxorolik talablalar yaxshi o’qishlari bilan birga madaniy ma’rifiy ishlarda ham faol qatnashganlar. 1923 yilda ular Berlinda o’zlarining ilmiy ma’rifiy jurnallari «Numon»ning birinchi sonini chiqardilar. 20- yillarning boshlarida Germaniyaga o’qishga borgan mazkur talabalarning hammasi ham u yerda o’z vatanlarining umid va ishonchlarini oqlashga, Ovrupada dunyoning turli burchaklaridan kelgan talabalar va nemis yoshlari bilan aralashib, nemislarning tili,urf-odati vatarixi, madaniyati, fan-texnika va ma’orif sohasida erishgan yutuqlarini chuqur o’rganish bilan birga o’z milliy madaniyati va sa’nati, adabiyotini ham tarqatishga harakat qildilar. Ular nemislar o’rtasida turli sharq kechalari o’tkazib, milliy konsert va qo’shiqlarimizni ham tar ђ ib va tashviq qilib bordilar. Talabalarimiz Berlindagi «Ozod Sharq» nashriyotida Abdurauf Fitratning «Hind istilochilari»(1923) drammasibilan Sadriddin Ayniy «Qiz bola yoki Xolida» (1924) o’quv kitoblarini, shuningdek o’zlarini «Ko’mak» (1923) nomli birinchi ilmiy, adabiy va ijtimoiy ruhdagi jurnalini ham nashr qildilar. Uning sahifalarida bu yerda o’qiyotgan talabalarimizdan S.Usmonnning «Osiyoning oq o’ ђ li», Ahmad Shukriyning «Turk adabiyotida ilealixm va realizm», «Cho’lpon- Cho’lpondir» kabi maqolalari bosldi. Buxoro ilmiy jamiyati BXSRda tashkil etilgan jamiyat (1921 yil) o’lkadagi qadimiy obidalarni muxofaza qilish, xalq amaliy san’atini rivojlantirish, fan tarixiga oid qo’lyozmalarni yig’ish, arxeologik ashyolar va xalq og’zaki ijodi namunalarini to’plab tadqiq etish kabi ishlar bilan shug’ullangan. Olim, yozuvchi va ma’rifatparvarlardan Abdurauf Fitrat, Otajon Toirov Sulaymoniy, Abdulvohid Burxonov (Munzim), Sadriddin Ayniy, Salimbek Salimiy, Sharifjon Mahdum

(Sadr Ziyo), Ahmadxon Xaidiy, Musajon Saidjonov, Yo’ldoshqori Po’latov, Siddiqjon (Xashmat) (1885-1910 yillarda Buxoro amiri bo’lgan Amir Abdulahadningn ukasi) jamiyat a’zolari bo’lishgan. Buxoro ilmiy jamiyati ekspedisiyalar tashkil etishgan. Buxorodagi 3 shaxsiy kutubxonada saqlangan sharqshunoslik, tarix, adabiyotga oid qo’lyozma kitoblarni to’plagan. Birgina Sharifjon Mahdum kutubxonasidan 300 jildga yaqin fors-tojik va turkiy tillardagi noyob qo’lyozma asarlar ro’yxatga olingan. Jamiyat to’plagan qo’lyozma asarlar orasida tarixchi Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» (Buxoro tarixi), Ahmad Donishning «Navodir ul-vaqoyi» (nodir voqyealar) asarlari bor. Jamiyatning «Anjumani tarix» bo’limi «Buxoro arki tarixining qo’lyozmasi» kitobini tayyorlagan. BIJ to’plagan materiallar O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanadi. Abdurauf Fitrat 1922 yilda taxsil ko’rish uchun Moskvaga jo’naydi. U Moskvada ham o’qiydi, ham ishlaydi. «Qiyomat» (1923), «Bedil» (1923), «Abdulfayzxon» (1924) singari asarlari Moskvadagi Sharq markaziy nashriyotida nashr etildi. «Bedil» nomli falsafiy ocherkida Bedil ijodiga yangicha talqin berilgan. Ular shoir ijodining xalqchilligi, uning dunyoqarashidagi insonparvarlik, mazmun bizning zamonamiz bilan yaqinlashtiradigan qarashlar chuqur tahlil etib berilgan. «Chin sevish» drammasi Hindistonga bag’ishlab yozilgan. Lekin asardagi voqyealar, bevosita, Buxoro va umuman Turkistonga tegishlidir. «Abdulfayzxon» drammasi esa «Shoh asari» deb tan olingandir. Asarda XVIII asrda hukmronlik qilgan Abdulfayzxon davlatining ashtarxoniylardan qulashi va Buxoro amirligining vujudga kelishi tarixini aks ettiruvchi murakkab mavzudagi asardir. Fitrat Istanbuldalik chog’ida «Buxoro ta’limi maorif jamiyati» nomi bilan rasmiy va ochiq jamiyat tuzgan bo’lib, bu jamiyat o’zining nomiga muvofiq Buxoro va Turkiston maorifining olg’a siljishiga doir muhim ishlarni amalga oshirgan. U Buxoroda maorif nozirligi ishlariga jalb etilgan ekan, yoshlarni xorijda (Istanbul, Berlin, Moskva) o’qishi uchun sharoit xozirlaydi. Moskvadagi kommunistik universitetiga Buxorodan yiliga 20 talaba yuborish haqida kelishib

olindi. Nashrlik va matbaa ishlarini kengaytirib ko’plab darslik hamda qo’llanmalar nashr qilinishiga erishdi. Shaxsan Fitratning aralashuvi bilan «Buxoro axbori»ga muxarrirlik qilish uchun taniqli shoir Cho’lpon chaqirtirib olingan. Shoirning Buxoro inqilobi bir yilligiga bag’ishlangan mashxur «Xalq» she’ri «Buxoro axbori»ning 7 sentyabr sonida e’lon qilindi. Buxoro teatri. Sadriddin Ayniy nomidagi davlat musiqali drama va komediya teatri – to’ng’ich o’zbek professional teatrlaridan. 1921 yil Fayzulla Xo’jayev tashabbusi bilan xavaskorlar guruhi asosida tashkil qilinib, 1922 yil «Tuxmatchilar jazosi» (Xamza) spektakli bilan ochilgan. Ikkinchi spektakli «Turkiston tabibi» (Mannon Uyg’ur 1923). Tashkilotchisi va badiiy rahbari – Mannon Uyg’ur, X.Latipov, L.Nazrullayev, N.Rahmonov, L.Latipov, S.Tabibullayev, N.G’aniyev va boshqalarning ijodkorligi bilan teatr o’zining taraqqiyot darajasiga ko’tarildi. 1924 yilda teatrning bir qismi guruh aktyorlari Moskvadagi o’zbek drammasiga o’qishga yuborildi. «Buxoro axbori» BXSR hukumati gazetasi 1920 yil 9 sentyabrdan 1923 yil iyulgacha o’zbek tilida chiqqan. Adadi 3000. Gazeta Buxoro jadidlarining minbari bo’lib, milliy mustaqillikka erishish, mamlakatda burjua demokratik o’zgarishlarni amalga oshirishni targ’i qilgan. «Buxoro axbori»da Buxoroda vijdon erkinligini ta’minlash, milliy hukumat va milliy qurolli kuchlarga tayanish, rus qizil qo’shinlarini Buxoro xududidan olib chiqib ketish va boshqa siyosiy ham da iqtisodiy masalalar ko’tarilgan. Gazeta 1923 yil iyulda Sho’ro hokimiyati tomonidan ta’qiqlangan. Gazetaga Fitrat, Cho’lpon, Said Ahroriy, Ziyo Usmoniy, Qori Yo’ldosh va boshqalar muxarrirlik qilgan. 1923 yil sentyabrdan «Ozod Buxoro» nomi bilan chiqa boshlagan (yana qisqacha «Buxoronoma»). Sayid Ahroriy (Muhammad Said Ahrorov) yosh buxoroliklarning aktiv ishtirokchisi. 1920 yilda revolyusiya g’alaba qilganidan keyin Buxoro Kommunistik partiyasi sifatiga kirdi, Buxoro XSR Davlat nashriyotining birinchi direktorii bo’lib ishladi. Shuningdek «Buxoro axbori» gazetasining muxarriri BXSR hukumatining Ozorboyjondagi doimiy vakili bo’lib turdi, keyin Xalq Nozirlari Sho’rosi

apparatida ishladi.1917-1924 yillar oralig’ida taraqqiyot bosqichi bo’lib, bu davrda dramaturgiya umuman o’zbek adabiyotining yetakchi janri bo’lib qoldi va uning eng sara namunalari maydonga keldi. Fitrat, Cho’lpon, Namza, G’ulom Jafariy, Xurshid, A.Badriy, Xoji Mo’in, A.Avloniy, G’ozi Yunus kabi drmmaturglarning badiiy mumtoz, g’oyaviy o’tkir, janr e’tiboriga ko’ra g’oyat muvaffaqiyatli sahna asarlari shu darsda yaratildi va sahnalashtirildi. Bu dars o’ta qizg’in teatrchilik tajribalari bilan ham harakterlanadigan haqiqiy yuksalish yillari bo’lib, o’zbek tayetri tarixiga kirishga haqli.Abdurauf Fitrat hyech qachon, shu jumladan, Buxoro Xalq Respublikasi maorif noziri bo’lib ishlagan davrida ham o’zi drammaturglikka, asari esa zamonaviylikka da’vo qilmagan. Fitrat musiqamiz tarixini yaratish «Shoshmaqom»ni to’plash va notaga tushirish ishlarini O’zbekistonda birinchilardan bo’lib boshladi. U yangi sharq musiqa maktabini tashkil etishga tashabbus ko’rsatdi. Buxoro hukumatining farmoni bilan 1921 yilning 10 avgustida Fitrat Sharq musiqa maktabini birinchi boshlig’i (direktori) qilib tayinlandi. Sharq musiqa maktabiga adib o’z xovlisini xadya etgan (Buxoroning Dzerjinskiy ko’chasidagi 8 xovli, shu kunlarda shahar kommunal xo’jaligi yotoqxonasi). Maskur musiqa maktabiga domla Xalim Ibodov ilmiy bo’lim mudiri, «Shoshmaqom» bilimdonlaridan Shoxnazar Shaxobov, Boboqul Fayzullayev o’qituvchi bo’lib keladilar. 101 yoshli Jaloliddin ota Kamolxonovning aytishlaricha Fitrat Buxoroning barcha nohiyalaridan iste’dodli yoshlarni atrofiga to’plagan. Uspenskiyga o’z yonidan haq tulab «Shoshmaqomni» notaga tushurishdek xayrli ishni bajaradi. Biz shu kungacha buxorolik mashxurxofiz va bastakorlar Levigo Xafiz, Gofriil Potonlarning na hayotini, na ijodini bilamiz. Bu zotlar «Bozori shob»da har kuni xonish qilishgan. Fitrat afandi ular bilan bevosita aloqada bo’lgan.

O'xshashlar

Amir Temur va Temuriylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot

V-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi va ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayot

Amir Tеmur va tеmuriylar davrida o'zbеk davlatchiligi. Ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot

Turkistonda boshqaruv tizimining shakllanishi va ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi o‘zgarishlar va madaniy hayot

BXSR davri o`zbek muhojirligi