Буюк Британия 60-70 йилларда технократик давр - Tarix - Referatlar

Буюк Британия 60-70 йилларда технократик давр

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103 KB

Ko'chirib olish

Буюк Британия 60-70 йилларда технократик давр Режа: 1. Горольд Вильсоннинг технократик инқилоби. 2. Лейбористлар партиясининг сўл қаноти 50-йилларда одатий бўлмаган “консерваторлар” 3. 1963 йилда бўлиб ўтган лейбористик партия конференцияси “лейбористлар ва фан инқилоби” 4. Жаҳон молиявий-валюта бозорининг тубдан янгиланиши

Горольд Вильсоннинг технократик инқилоби. Лейбористлар мухолифотда бўлган даврда лейборизмнинг ғоявий асосини тубдан янгилашга уринишлар уларга хос бўлди. Бу жараённи кескин фракциялараро курашлар мураккаблаштирди. 1951 йилдаги сайловдаги мағлубиятдан кейин сал ўтмасдан лейбористлар етакчиси К.Эттли ва партия раиси Г.Ласки ўртасида келишмовчилик юзага келди. Ласки партиянинг ички ҳаётини демократиялаштириш, ягона марказ тамойилидан воз кечишни таъкидларди. Эттли эса қатъий равишда етакчининг дахлсиз ҳуқуқларга эга бўлиши кераклиги тарафдори эди. Унинг бу фикрини 1955 йилда партия етакчиси лавозимига сайланган Хью Гейткелл маъқуллади. Янги раҳбар “жамоавий партия” (ижроия қўмитаси ва партиянинг “қуйи” ташкилотлари) фаолларининг “парламентар партия” (парламент қуйи палатасидаги лейбористлар депутатлар)га (нисбатан) ўз таъсирини ўтказишга бўлган ҳар қандай ўринишларни қатъий бартараф этарди. Х.Гейтскел лейбористик доктринани янгилашнинг ташаббускори бўлиб, партиянинг ўнг қаноти вакили эди. 1950-1951 йиллардаги муваффақиятсиз сайлов компаниялари даврида бошланган баҳс- мунозараларнинг биринчи даври 1952 йилда “янги фабиан очерклар” номли мақолалар тўплашининг нашр қилиниши билан якунланди. Унинг муаллифлари социал-демократик ислоҳотчилик анъаналаридан “фаравон давлат” замонавий моделини шакллантиришга қаратилган умуммиллий сиёсатга ўтишга даъват қилишарди. Гейтскелл лейбористларнинг урушдан кейинги дастури асосий тезиси, яъни иқтисодиётнинг қудратли давлат секторини яратиш мақбуллигини ҳам қайта кўриб чиқишга уринди. Унинг фикрича бозор муҳитига ўзининг табиий рақобат қонунлари билан бирга давлатнинг фаол кириб бориши самаралироқ бўларди.

Лейбористлар партиясининг сўл қаноти 50-йилларда одатий бўлмаган “консерваторлар” ролида бўлишди. Унинг етакчиси Э.Бивен ишчилар ҳаракатининг классик тамойилларини сақлаб қолиш тарафдори эди. Лейбористик партиянинг консолидациясида 1957 йилдаги конференция муҳим қадам бўлди. Унинг давомида Х.Гейтскелл ва Э.Бивен гуруҳлари партия доктринасининг барча принципиал масалалари бўйича ягона мавқега келишга муваффақ бўлишди. Сўл томонга ён босиш иқтисодиётнинг режавий асосларни кучайтиришнинг муҳимлигини, бошқарувчилар (менежерлар) фаолияти устидан “демократик назорат” ўрнатишни, солиқ сиёсат ва ижтимоий сиёсат ёрдамида даромад ва мулк соҳасидаги тенгсизликни аста-секин камайтириш муҳимлигини тан олишдан иборат бўлди. 1959 йил сайловларидаги мағлубиятдан сўнг лейбористлар партиясида баҳс-мунозаралар янада кучайди. 1960 йилда Скарборода бўлиб ўтган партия конференцияси партиянинг энг муҳим хужжати “Вехи 60-х гг”нинг қабул қилиниши билан якунланди. Унинг муаллифларига институционализм назариясининг таъсири яққол эди. Бу йўналиш намояндалари ИТИ (илмий техникавий инқилоб) даврини саноат тизимининг эксплуатацион моҳиятининг камайиши ва ижтимоий тараққиётнинг технократик моделининг шаклланиши, “ижтимоий назорат”нинг фаоллашуви, жамиятнинг марказлаштирувчи институтлари мавқеининг ошиши билан боғлиқ бўлган саноат тизимининг янги сифат даражаси деб қарашарди. 1962 йилдаги Х.Гейтскеллнинг вафоти партия раҳбариятидаги курашни кескинлаштирди. Раҳбар лавозимига Жорж Браун даъвогарлик қиларди. У лейборист парламентлари орасида мустаҳкам мавқега эга бўлган ва “парламент партия”нинг тимсоли бўлган ўнг қанот вакили эди. Сўл марказлашган доиралар Жеймс Каллагэнни қўллаб-қувватлашга моил эдилар. У лейборизмнинг классик тамойиллари тарафдори эмас эди, аммо “жамоавий партия” ва касабаб уюшмалари ҳаракати билан бўлган

алоқалари туфайли сўлларга мақбул эди. “Центрист” (марказни қўллаб- қувватловчи) Баральу Вильсонни эса, “ўнглар” ва “сўллар”нинг мафкуравий мунозараларида ўтмишни қадрлашни кўрувчи ва кейинчалик технократик, мафкурадан холи этилган дастурларнинг ишлаб чиқилишига умид боғлаган сиёсатчилар қўллаб-қувватлашди. “янги фабианчилар”нинг технократик ғоялари билан боғлиқ йўналишни танлагани ва энг янги сиёсий технологиялар Вильсонга 1963 йилдаги партия ичидаги сайловларда ишончли ғалаба эришишга имкон беришди. 1963 йилда бўлиб ўтган лейбористик партия конференцияси “лейбористлар ва фан инқилоби” номли дастурномани қабул қилди. Унинг асосий жиҳатларини асослаш мақсадида сўзга чиққан Вильсон таъкидлади: “Бу конференцияда ўзимизнинг келгусидаги барча режаларимизда биз фан инқилоби шароити ва талабларига мос равишда социализмни қандай тушунишимизни қайта аниқлаймиз ва конкретлаштирамиз. Вильсон фанни иқтисодий режалаштириш билан бирлаштириш” тарафдори эди. У буни нафақат Британия иқтисодиётини соғломлаштириш гарови, балки социализмнинг ҳақиқий идеаллари тантанасига элтувчи энг тўғри йўл деб ҳисобларди. 1964 йилдаги парламент сайловлари арафасида лейбористларнинг “технократик инқилоб”нинг асосий ғояларини бирлаштирувчи дастурий манифести эълон қилинган эди. Унда давлат “саноатнинг иккала томони” (тадбиркорлар ва треу-юнионлар) билан ҳамкорликда моддий ресурсларни жамлаш ва тўғри қайта тақсимлашга қодир бўлган фан-техника инқилобини асосий юритувчи куч сифатида тасвирланган Британия саноатини ҳар томонлама замонавийлаштириш, молия-бюджет тизимини кучайтириш зарурати таъкидланди. Мафкуравий концепциянинг янги жиҳати ёлланма ишчиларнинг ишлаб чиқаришни бошқариш ва даромадни тақсимлашди “қатнашуви” муаммосини атрофлича таҳлил қилишдан иборат бўлди. Бу “технократик” сайлов компаниясида оммавий ахборот воситаларидан унумли фойдаланилди.

15 октябрь 1964 йилдаги сайлов пайтида овозлар етакчи партиялар ўртасида тенг бўлинди. Лейбористлар овозларнинг 44 % ини, консерваторлар 43 % ини олишди. Аммо мажоритар (кўпчиликни қўллашга қаратилган) сайлов тизимининг ўзига хослиги туфайли лейбористларнинг сал кўпроқ овозга эга бўлиши “кўпчиликдан иборат ҳукумат” тузиш учун етарли бўлди. Уларнинг парламентдаги фракцияси бундан буён 3,7 депутатдан иборат бўлди, консерватор эса атиги 30 %, либераллар - 9 мандатга эга бўлишди. Ҳукумат асосини Эттли маҳкамасида энг муҳим лавозимларни эгаллаган лейбористик партиянинг эски аъзолари ташкил қилишди. Аммо партиянинг сиёсий қиёфаси анча ўзгарди. Вильсон ҳадеб ҳукумат иқтисодий тараққиёт масалалари билан шуғулламоқчи “реал сиёсат” юритмоқчи эканлигини таъкидларди. У тобора кўпроқ лейбористларга хос бўлган социалистик иборалардан воз кечиб “мафкура тугаши эраси”ни эълон қилди. Вильсон ҳукумати дуч келган энг мураккаб муаммо тўлов балансидаги турғун танқислик ва ўсиб бораётган инфляция жараёнлари эди. “Тўхта ҳаракат қил” схемаси бўйича рағбатлантирувчи ва чеклаб қўювчи сиёсатнинг алмашиб келиши тобора камроқ самара берарди. Объектив тарзда кейинчалик тутиладиган иккита йўл бор эди: миллий валютани девальвация қилиш билан боғлиқ бўлган сиёсат ва тадбиркорлик фаолияти ва пул алмашиши кўламларини чеклашга асосланган қатъий дефляцион сиёсат. Аввалига Вильсон ҳукумати иккинчи вариантни қабул қилди. Дефляцион сиёсат доирасида 1964 йил ноябрида молия вазирлиги суғурта ва бензинга божхона тўловларини оширишни кўзда тутувчи “кризис бюджети”ни тақдим этди. 1965 йилнинг баҳорида фойда солиғини ошириш режалаштирилаётганди. Корпарация типидаги корхоналарга катта солиқлар солинди. 1964 йил декабрида ҳукумат треу-юнион ва тадбиркорлик доиралар вакиллари томонидан имзоланган самарадорлик, нарх ва фойдани режалаштиришга кўра қўшма қарор қабул қилинди.

Ойлик маошнинг тез кўтарилишига боғлиқ бўлган турли норозилик намойишлари ва бошқа хатти-ҳаракатдан воз кечишди. Тадбиркорлар ойлик маошни керакли даражада сақлаб туриш жавобгарлигини ўз зиммаларига олишди ва асоссиз равишда маҳсулот нархини кўтаришни рад этишарди. Ойлик маошнинг йиллик ўсишининг чегараси 3,5%, нархлар ўсиши чегараси эса 4 % деб белгиланди. Аввалига даромад ва нархлар ўсишини чеклаш тизимида тред-юнион ва тадбиркорларнинг қатнашуви кўнгилли характерга эга бўлди. Инфляцияни тўхтатиш ва мувозанатлаштирилган тўлов балансини таъминлаш вазифаси фақатгина давлат бюджетининг харажат қисмини қисқартирганда самарали ҳал этилиши мумкин эди. Аммо лейбористларга ўзларининг “барқарор” сайловчилари кайфиятини ҳисобга олиш ва ҳали унчалик мустаҳкам бўлмаган сиёсий афзалликни кучайтириш ҳақида ғамхўрлик қилишга тўғри келди. Бундай шароитда Вильсон ҳукумати нафақат бюджет харажатларини қисқартиришга ботина олмади, балки ижтимоий сиёсатнинг кўпгина йўналишларини ҳам фаоллаштирди. 1964 йилнинг охиридаёқ нафақалар оширилди ва тиббий рецептларга қўйилган солиқ бекор қилинди. Уй-жой қурилиши вазирлиги ижара тўлови тўғрисидаги қонун лойиҳасини тайёрладики. У квартира олувчиларнинг имтиёзлари кўламини оширди. Шаҳар уй-жой қурилиши кенг миқёсда бошлаб юборилди. 1965 йил бюджетида ижтимоий таъминотдаги нафақаларининг суммасини доимий равишда ошириб туриш кўзда тутилган эди. Дефляцион сиёсат ва фаол ҳамда ижтимоий мўлжалланган бюджет элементларининг қарама-қарши бирлашмаси тўлов танқислигининг янгидан кескинлашуви билан таҳдид соларди. Вильсон иқтисодий ўсишнинг жадаллашуви ва иқтисодиётда режавий асосларни янада мустаҳкамлаш бу хавфни бартараф қилишга умид қиларди. Иқтисодий ривожланиш бўйича Миллий кенгаш тузилди. 1965 йилгача у беш йиллик “Миллий иқтисодий режани” тузиб бўлди. Илк бор бундай хужжат

қонуний кучга кирди. Унда ишлаб чиқаришнинг йиллик 4-5%га ўсиши кўзда тутилган эди. Ишсизликнинг паст кўрсаткичларини сақлаб қолишга катта эътибор бериларди. Ҳукумат ишбилармонларнинг ишлаб-чиқариш техник-технологик базасини янгилашларини рағбатлантириш учун амартизацион имтиёзларни қўллашни назарда тутган эди. Бандликни таъминлаш учун махсус танланма солиқ тури ҳам жорий қилинган эди. Уни барча иш берувчи ташкилотлар тўларди, аммо истиқболли соҳаларда у қайтариларди. Бу эса моҳиятан инвестицион воситаларнинг қайта тақсимланишини билдирарди. Ҳукумат фаоллиги бутун 1965 йил давомида қулай инвестицион шароитни сақлаб қолиш ва асосий макроиқтисодий кўрсаткичларини яхшилашга имкон берди. Бундай шароитда 1966 йил 28 февралда Вильсон ўз ҳуқуқидан фойдаланиб қироличадан парламентни тарқатиб юбориш ва янги сайловларни ўтказишни белгилашни сўради. Бунинг учун ниҳоятда қулай вазият танланган эди. Сайловлар 31-мартда ўтказилди . Сайловчиларга касбий маҳорат ва ишбилармонлик устиворлигига асосланган ҳукумат қиёфаси таъсир кўрсатди. Лейбористларнинг “ҳал этишлар вақти” номли манифести иқтисодий ўсишни ошириш, режалаштиришни рационаллаштириш, транспорт инфратузилмаси ва уй- жой фонди, таълим тизими ҳамда соғлиқни сақлаш соҳаларини ривожлантириш бўйича ҳукуматнинг ҳаракатлари янада кучайтирилишини ваъда қиларди. Консерваторлар партияси эса чуқур ташкилий ва мафкуравий қайта қуриш даврини бошидан кечираётган эди. Сайловда лейбористларни сайловчиларнинг 48,1%и (364 мандат), консерваторларни -41,9%и (253 мандат), либералларни-8,5%и (12 мандат) қўллаб- қувватлашди. 60-йилларнинг охирига келиб қўлга киритилган молиявий барқарорлик яна хавф остида қолди. Бунинг сабаби пассив савдо сальдосидан ташқари турғун инфляция бўлди. Ғарбнинг бошқа мамлакатларидагидек, Буюк Британияда ҳам тартибга солишнинг Кейнсча

усули, яъни бюджет танқислигига асосланган сиёсат, ортиқча кредит пулларини ҳосил қилиш (аҳолининг реал даромадларидан кўп бўлган кредитни ривожлантириш) йўли билан бутун талаб ва таклифни қўллаб- қувватлаш усулининг салбий оқибатлари намоён бўла бошлади. Фаол бюджет сиёсати сурункали бюджет танқислигига олиб келди. Европа мамлакатлари ичида фақат Швеция бюджетнинг ижобий сальдосини турғун сақлашга эришаётган эди. Аммо Буюк Бриатнияда бу кўрсаткич хатарли қийматга яқинлашаётган эди. Вильсон ҳукумати ҳар қандай йўллар билан инфляциянинг олдини олиш ва фунт стерлинг курсининг пасайишига йўл қўймасликка уринарди. 1966 йилнинг иккинчи ярми давомида мутахассисликлар томонидан “Буюк Британияда 1949 йилдан бери ўтказилган энг қаттиқ дефляция” деб баҳоланган бир қатор чоралар амалга оширилди. Ижара ҳақи, автомобиллар нархи (40%га) ва спиртли ичимликлар, нефть ва бензинга иккинчи солиқлар, почта хизмати нархи (10% га) оширилди. Саноатнинг миллийлаштирилган соҳаларига инвестициялар камайтирилди. Халқаро валюта операциялари қаттиқлаштирилди. Ҳамдўстлик мамлакатларидаги ҳарбий ва фуқаролик харажатлари камайтирилди. 1967 йилда Инглий Банкининг ҳисоб қўйилмаларини ошириш жорий қилинди (“қиммат кредит” сиёсати), ойлик маош ва нархларни оширишда янги чеклашлар жорий қилинди (улар ихтиёрий бўлмай қолди), кўпгина бюджет тўловлари қисқартирилди, кечиктирилган тўлов орқали сотиб олишди ва капитални четга олиб чиқишга бир қатор чеклашлар жорий қилинди. қаттиқ дефляцион сиёсат ўтказилишидан ташқари ҳукумат экспортни фаоллаштириш орқали мамлакатнинг тўлов балансини яхшилашга уринарди. Бунда Буюк Британиянинг Европа Иқтисодий Ҳамжамиятлари “Умумий бозори”га қўшилиши ҳал қилувчи роль ўйнаши мумкин эди. 1967 йилнинг май ойида ҳукумат Дания ва Норвегия билан биргаликда Европа Иқтисодий Ҳамжамиятига аъзо бўлиш ҳақидаги аризани тайёрлади. Аммо Франция яна муросасиз позицияни эгаллади ва 1967 йил ноябрида Буюк

Британияга бу ариза рад этилгани ҳақида расман хабар берилди. ЕИҲга қўшилишга яна бир ҳаракатнинг беҳуда кетиши халқаро вазиятнинг кескинлашуви вақтига тўғри келган эди. 1967 йил июнидаги Исроил ва Мисрнинг “Олти кунлик уруши” жаҳон бозорининг барқарорлигини бузди. Араб мамлакатлари томонидан бир неча ой давомида Буюк Британия нефт экспорт қилишга эмбарго жорий қилинган эди. Сувайш каналининг ёпилиши (Буюк Британия учун) ва Лондон ҳамда Ливерпуль шаҳарларидаги докерлар қўзғолони ҳам Британия ташқи савдосига салбий таъсир кўрсатди. Бундай вазиятда Вильсон ҳукумати миллий валютани девальвация қилишга мажбур бўлди. 1967 йил 18 ноябрида фунт стерлинг курсининг 14,3%га пасайганлиги ҳақида эълон қилинди. Кейинги бир ярим йил давомида бу қадам “стерлинг минтақасидаги” 25 та мамлакатда занжир реакциясини ва валюта инқирозини келтириб чиқарди. 1969 йилда эса Француз франкининг девальвацияси “франк минтақасига” кирувчи 14 та Африка мамлакатларда миллий валюта курсларининг пасайишига олиб келди. 1971 йилда эса АҚШ маъмурияти расмий курс бўйича долларни олтинга алмаштиришни вақтинчалик тўхтатиб қўйилиши ҳақида эълон қилди. Миллий валюта курсини эгилувчан (эластик) шароитида ўзгариши амалиёти кенг тарқалаётган эди. қатъий валютага нисбатан бириктирилган курсларга асосланган Бреттон-вуд молиявий тизими тарихи ўз ниҳоясига етмоқда эди. Жаҳон молиявий-валюта бозорининг тубдан янгиланиши шароитида қайта ишлаб чиқариш омиллари, миллий иқтисодий тизимларнинг реал салоҳияти ҳал қилувчи мавқега эга бўлаётган эди. Британия ҳукумати мутахассислари валютанинг пасайтирилган курсининг ишлаб чиқаришга қаттиқ таъсир қилишини башорат қилишди. Британия маҳсулотлари тоннархининг пасайиши мос равишда экспорт кўламининг ошиши ва импортнинг арзонлашувига олиб келиши керак эди. Аммо инфляцияга қарши сиёсатнинг ижобий салоҳиятини ишлатиш Британия

саноати заҳираларининг тез ўсиши, унинг рақобатбардошлигига боғлиқ эди. Ҳукумат ихтиёрида қўшимча инвестицион воситаларнинг йўқлиги ташқи қарзларни сўраш учун мурожаат қилиш, энг аввало Халқаро валюта фондига мурожаат қилишга мажбур қиларди. ХВФ кредит ажратиб Британия ҳукумати олдига бир қатор барқарорлаштирувчи чораларни амалга ошириш шартини қўйди. Ҳукумат ишлаб чиқаришдан бошқа соҳаларга бюджет тўловларини қисқартириши, миллий валютанинг келгусидаги кескин тебранишларига йўл қўймаслиги, кредитни қатъий талаблар асосида ажратиши ва кечиктирилган тўловни сотиб олишдаги чеклашларни сақлаб қолиши керак эди. Шу билан бир вақтда ҳукумат қўшимча молиявий манбаларни излашга ҳаракат қилаётган эди. 1968 йилда тиббиёт рецптларга солиқ жорий қилинди, почта хизматларига солиқлар оширилди, уй-жой қурилиши бўйича режалар қисқартирилди. Мактабларда бепул сут бериш бекор қилинди. 1969 йил бюджети доирасида бензин, сигарета, виски, ҳайдовчилик гувоҳномаси, иш билан таъминлаш корпорацияларига солиқни ошириш режалаштирилаётган эди. Истеъмолчиларга солиқлар билан тазйиқ ўтказиш ишлаб чиқарувчиларга нисбатан рағбатлантирувчи сиёсат юритиш билан биргаликда олиб борилаётган эди. Фанни талаб қилувчи соҳаларнинг ривожланишини ҳукумат қироллик мукофотлари тизими орқали рағбатлантирарди. Ишчи ходимларнинг малакасини ошириш ва менежментнинг энг янги шаклларини жорий қилиш мақсадида кадрлар тайёрлаш бўйича кенгашлар таъсис этилди. Бу кенгашлар энг аввало йўл транспорти, меҳмонхоналарга хизмат кўрсатиш, фуқаролик авиацияси, бензин қуйиш бизнеси соҳаларида ишлай бошлашди. Ҳукумат нисбатан паст фойда солиғини сақлаб турарди. Молиявий ва сиёсий жиҳатдан энг аввало дунё бозорида рақобатга дош бера олувчи энг йирик Британия компаниялари қўллаб-қувватланди. Йирик ишлаб чиқаришни қўллаб- қувватлашнинг радикал усули давлат томонидан катта маблағлар қўйиш

билан амалга оширилаётган миллийлаштиришдан иборат бўлди. 1967 йилда давлат томонидан энг йирик металлургия монополияси ҳисобланган “Бритиш Стил Корпорейшн” тузилди ва унинг ҳимояси остида бутун пўлат қуйиш саноати миллийлаштирилди. Аммо ҳукумат хусусий банк ва саноат капитали қуйилишини қўллаб-қувватлашни ишончлироқ ҳисобларди. 1969 йилда Ғарбий Европадаги энг йирик 20 та хусусий компанияларнинг 8 таси Буюк Британияда эди. Вильсон ҳукуматининг иқтисодий сиёсатини ўз моҳиятига кўра маҳорат билан ва ўз вақтида амалга оширилган деб ҳисоблаш мумкин. Мамлакат тўлов баланси яхшиланиб бошлади ва 1970-1971 йилга келиб Британия бюджети кўп йиллар давомида илк бор ижобий сальдога эга бўлди. 1968 йилда бош вазир кутилаётган иқтисодий мўъжиза тўғрисида жўшқинлик билан нутқ сўзлади. Аммо унинг башоратлари анча бўрттирилган эди. Буюк Британия илгаригидек Ғарбнинг етакчи мамлакатларидан Ялпи Ички Маҳсулотнинг (ЯИМ) ўртача йиллик ўсиши бўйича ортда қоларди Жаҳон саноат ишлаб чиқаришида ҳам унинг улуши пасайиб етди. Бундан ташқари, Вильсон ҳукуматининг иқтисодий жиҳатдан оқланмаган қаттиқлиги мамлакатда ўсиб бораётган ижтимоий норозиликка сабаб бўлди. Энг катта норозиликни аҳолининг айнан лейбористларининг сайловчиларидан иборат қатлами - ёлланма ишчи ва хизматчилар ташкил этди. Агар 1963 йилда 2081 норзилик ҳаракати бўлиб унда 533 минг киши қатнашган бўлса, 1966 йилда 1951 норозилик ҳаракатида 22398 минг киши, 1969 йилда эса -3146 норозилик ҳаракатида 1665 минг киши қатнашди. Касаба уюшмалари раҳбариятида энг радикал қанот фаоллашган эди. Бундан ташқари ҳукумат оммавий ахборот воситаларидан услубий жиҳатдан чегара билмас танқидларга ҳам дуч келди. Жамоатчиликнинг салбий фикрини бартараф этиш учун Вильсон ҳукумати долзарб ижтимоий муаммоларни ечиш учун бир қатор чораларни кўрди. 1965 йилда ҳар қандай ирқ вакилларига маиший хизмат ва транспорт соҳаларида ишга

ёлланишга рухсат берувчи ирқга мансублик тўғрисидаги Акт (Хужжат) қабул қилинди. Ирқий камситишлар бўйича имкониятларни кўриб чиқиш учун ирқий мансублик бўйича Кенгаш таъсис этилди. 1968 йилда иммиграцион (муҳожирлик) қонунчиликда ишга жойлашиш ва уй-жойга эга бўлиш соҳасида камситишга йўл қўймасликка қаратилган ўзгартиришлар киритилди. Ҳукумат аёллар эмансипацияси (хотин-қизларни эркинликка чиқариш) жараёнини тезлаштиришга ҳаракат қилаётган эди. 60-йиллар охирида ажралишлар ҳақида Акт қабул қилинди. Бу актнинг қабул қилиниши ажралишлар сонининг кескин кўпайишига олиб келди. 1967 йилда оилани режалаштириш давлат хизмати иш бошлади ва концепцияни тарғиб қилиш билан шуғулланди. Ўшандаёқ аборт ҳақидаги Акт ҳам қабул қилинди. Унга кўра, клиникалар аёл соғлиги хавф остида қолган бўлса, ёки майиб-мажруҳлар бола туғилиши эҳтимоли бор бўлса, аборт қилиш учун барча зарур бўлган воситалар таъминлашлари керак эди. 1967 йилнинг июлида бесоқолбозлик (гомосексуал) алоқаларни қонунийлаштирувчи қонун нашр қилинди. 1969 йилда ҳукумат парламент орқали халқ вакилчилиги тўғрисидаги Билль (АҚШда Англия ва унинг собиқ доминионларидаги қонун лойиҳаси)ни ўтказди. Унга кўра сайланиш ҳуқуқига эга бўлиш ёши 18 ёшгача пасайтирилди. Бу тадбир лейбористлар ҳукуматининг ёшлар сиёсати соҳасидаги дастурининг таркибий қисми эди. Ҳукумат мактаб таълим тизимида ҳам радикал янгилашни амалга оширилди. Давлат мактаблари “умумтаълим” мактабларига айлантирилди. Бу мактабларда эса ўқитиш дастури ва мазмуни умумийлаштирилиши керак эди. Таълим хизматлари соҳасида хусусий сектор каттагина давлат қўллаб- қувватлашидан маҳрум бўлди. 1969 йилда Буюк Бриатния тарихида биринчи марта наркотикларни истеъмол қилишга қарши қонун қабул қилинди.

60-йиллар охирида Вильсон ҳукумати дуч келган кўпгина ижтимоий муаммолар фақатгина Британияга хос эмас эди. Бу даврда кўпгина Ғарб мамлакатларда талабалик ва урушга қарши ҳаракатларнинг кескинлашуви, авлодлар ўртасидаги келишмовчиликларнинг кучайиши муқобил ёшлар маданиятининг юзага келиши миллий ва ирқий муаммоларнинг мураккаблашуви, шаҳвоний инқилоб ва фешинизм (буржуа тузуми шароитида аёлларнинг эркак билан тенг ҳуқуқли бўлиши учун курашувчи хотин-қизлар ҳаракати)нинг ривожланиши кузатилаётган эди. Ольстердаги диний-сиёсий тўқнашувлар 60-йиллар охирида Буюк Британияда ижтимоий-руҳий аҳволнинг кескинлашганини кўрсатувчи рамзи бўлиб қолди. 1919-1921 йиллардаги тўнтаришдан сўнг мустақил Ирландия республикаси ва Бирлашган қироллик таркибида 6 та шимолий Ирландия графликлари муҳториятга эришишди. Шундан кейин Ольстерда аҳвол анча йил давомида тинч эди. Ягона Ирландия давлатининг бирлашуви тўғрисидаги моддани ўз ичига олган Ирландия республикаси конституциясининг 1937 йилда қабул қилиниши ва 1949 йилда Ирландиянинг Ҳамдўстлик таркибидан чиқиши Лондон ва Дублин ўртасидаги ўзаро манфаатли мулоқотга тўсқинлик қиларди. Аммо 50- йилларда Ирландия республикасида ва Шимолий Ирландия графликларида мўътадил сиёсий кучлар кўпчиликни ташкил этарди. Шимолий Ирландия парламенти (стармонт)да минтақанинг ягона Британия давлатига мустаҳкамроқ бирлашишига бўлган кўпчиликни ташкил этган протестантларнинг интилишларини ифода этувчи Ольстернинг Юнионистлар партияси етакчилик қиларди. 1969 йилгача Шимолий Ирландия минтақавий ҳукумати деярли тўлиқ протестантлардан иборат эди. 1967 йилда католикчилик ҳаракати фаоллари Шимолий Ирландия фуқаролик ҳуқуқлари учун курашиш асоциациясини туздилар. Бу ташкилот католиклар ва протестантлар учун фуқаролик тенг ҳуқуқлиликни талаб этарди. 1968 йил кузида Шимолий Ирландия ички ишлар вазирининг

таъқиқлашларига қарамасдан, ассоциация католик аҳоли ҳуқуқларини ҳимоя қилиш шиорлари остида бир қатор норозилик митинглари ўтказди. Намойишлар кўпинча полиция билан тўқнашувлар билан якун топарди. Бу воқеалар 1969 йилдаги Шимолий Ирландия ҳукумати инқирозини келтириб чиқарди. Унинг таркибида энг радикал протестант гуруҳлари, жумладан, 1795 йилдаёқ тузилган “оранжестлар ордени” вакилларининг мавқеи кучайди. Ольстер қироллик полицияси ва протестантлар томонидан бошқариладиган махсус “Би-спешиалз” (В-Specials) аксултеррор бўлинмалар аста-секин дискриминацион конфессуал сиёсат қуролига айланаётган эди. Бунга жавобан экстремистик католик гуруҳлар фаолияти кучайди. Сиёсий саҳнага яна ИРА чиқди. Унинг радикал қисми (“ИРАнинг вақтинчалик қаноти”) террористик кураш йўлларини қўлларди. Конфессиялараро тўқнашувлар 1968 йилга келиб тез-тез рўй берадиган бўлди. Буларнинг онагейи Лондондерридаги ҳодиса бўлди. Унда протестантларнинг октябрь ойидаги тинч намойиши тарқатиб юборилган эди. Тўқнашувларда 77 кишига зарар етказилди. 1969 йил 3 августда экстремист-протестантлар Белфасда иғво (провакация) қилиб қуролли тартибсизликларни уюштирдилар. Бунга ўхшаш ҳодисаларга йўл қўймаслик учун Лондон ҳукумати 1969 йил августида Шимолий Ирландия ҳудудига мунтазам армия қисмларини киритди. Маҳаллий полиция қуролсизлантирилди ва унинг жойига ҳуқуқни назорат қилиш вазифасини олган Ольстер Мудофаа Полки ташкил қилинди. Аммо зўравонликнинг ошишини тўхтатиб қолишга эришилмади. Аста-секин инглиз қўшинлари католиклар ва протестантларнинг тўқнашувларига аралашадиган бўлди. Шимолий Ирландия фуқаролик уруши ёқасига келиб қолганди. Сайловчиларнинг ишонч вотумига таянишга уриниб, Вильсон ҳукумати янги парламент сайловлари ўтказишга қарор қилди. Бу сайловлар 1970 йил 18 июнда бўлиб ўтди. Сўнгги уч йил давомида ўтказилган сиёсатнинг икки юзлама натижалари Вильсонни илгариги сайлов стратегиясидан воз кечиш ва компанияни шахсий имправизацияси (тайёргарликсиз) асосида

ўтказишга мажбур қилишди. Партия ташвиқоти илгариги қатъийлик ва прогматикликни йўқотиб қўйган эди. Лейбористлар раҳбариятининг сусткашлигини ижтимоий сўровларнинг ижобий натижалари ҳам тасдиқларди. Партия электорати сайлови ҳам кутилмаган натижа берди: консерваторлар 46,4%, лейбористлар эса 42,9% овозга эга бўлишди. Бу муваффақият туфайли консерваторлар партияси парламентнинг қуйи палатасида яна қўшимча 43 мандатга эга бўлди (жами 330 ўрин). Лейбористларга 287, либералларга 6 та мандат қолди.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995.

O'xshashlar

Буюк Британия 60-70 йилларнинг иккинчи ярмидаги халқаро муносабатлар тизимида

Буюк Британия 1945-2005 йилларда

Буюк Британия 70-йиллар бошида Э.Хитнинг янги консерватизми

80-йилларда ва 90-йилларнинг бошларида Буюк Британиянинг ташқи сиёсати

80-йилларда Италия