Buxoro amirligining tashqi iqtisodiy aloqalari va tadbirkorlik (19-20 asr boshlari) - Tarix - Referatlar

Buxoro amirligining tashqi iqtisodiy aloqalari va tadbirkorlik (19-20 asr boshlari)

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50 KB

Ko'chirib olish

Buxoro amirligining tashqi iqtisodiy aloqalari va tadbirkorlik (19-20 asr boshlari) Reja: 1.XIX asrning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyo hududidagi eng yirik davlatlardan biri - Buxoro amirligi 2.Mamlakatdagi iqtisodiy tanglik siyosiy inqirozni ham chuqurlashtirdi.

XIX asrning ikkinchi yarmida O`rta Osiyo hududidagi eng yirik davlatlardan biri - Buxoro amirligi Rossiya imperiyasining yarim mustamlakasi bo`lib, tashqi aloqalarda qaram, ichki masalalarda esa bir qadar mustaqil edi. Biroq amirlikdagi boshqaruv 1885 yildan Rossiya imperiyasining Buxorodagi siyosiy agentligi tomonidan qat`iy nazorat qilingan. Mamlakat iqtisodiy jihatdan qoloq bo`lib, aholining asosiy mashg`uloti sun`iy sug`orish bilan uzviy bog`langan dehqonchilikdan iborat edi. 1920 yil arafasida amirlikda ekin ekiladigan yerlar maydoni 2 mln. 250 ming desyatina bo`lib, 2,5 millionli aholining 90 foizi dehqonlardan iborat bo`lgan. Uzoq asrlardan buyon amirlikda yerga egalik qilishning “amlok” (davlat yerlari), “mulki xos” yoki “mulki xolis” (xususiy yerlar) hamda “mulki vaqf” (maschit, madrasa, xonaqolarga tegishli yerlar) kabi shakllari mavjud bo`lib kelayotgan edi. Garchi mulklar davlat, xususiy va vaqflarga ajratilgan bo`lsada, biroq soliq tizimi bo`yicha xirojiy (33%), ushriy (10%) hamda xirojiy vaqf va ushriy vaqf yerlariga bo`lingan. Davlat yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilib, ular yetishtirgan mahsulotlari yuzasidan natura, qisman pul ko`rinishida soliqlar to`lar edilar. Vaqf yerlaridan kelgan daromad maorif tizimini mablag` bilan ta`minlashning asosiy manbai hisoblanardi. Shuningdek, hamma soliq, to`lov va jamoat ishlaridan ozod etilgan yerlar - “mulki xurri xolis” yoki “daru bast” (ya`ni, soliqchilar uchun bunday yerlarning eshiklari yopiq) deb yuritilgan. Mamlakatda tabaqachilik tartibi amal qilib, amir, uning amaldor va a`yonlari yuqori tabaqa vakillari hisoblanib keng imtiyozga ega edilar. Davlatni boshqarish ishida ruhoniylarning ta`siri kuchli bo`lib, huquq-tartibot ishlari islom huquqi asosida amalga oshirilardi. Ruhoniylardan so`ng boy savdogarlarning mavqei jamiyatda ta`sirchan kuchga ega bo`lib, iqtisodiy jihatdan qudratli tijoratchilar salmog`i anchagina edi. Shahar aholisining asosiy mashg`uloti savdo-sotiq va hunarmandchilikdan iborat bo`lgan. Ko`p sonli qishloq aholisining asosiy tirikchilik manbai dehqonchilik xo`jaligi bilan bog`liq bo`lgan. Dehqonchilikning sun`iy sug`orishga asoslangan tarmog`i bilan birga tog` va tog`oldi hududlarida lalmikor dehqonchilik bilan ham shug`ullanilgan. Bog`dorchilik, uzumchilik,

sabzavot yetishtirish yarim mustamlaka yillarida sezilarli darajada qisqargan. Buning sababi dehqonchilikning paxtachilik tarmog`iga Rossiya imperiyasining mustamlakasi yillarida alohida e`tibor qaratilib, g`o`za ekishga yerlarning katta qismi ajratildi. Paxtadan olinadigan foyda barcha mahsulotlar daromadidan ustun bo`lib, amirlik tobora Rossiyaning xom ashyo bazasiga aylanib borayotgan edi. 1893 yildan 1917 yilga qadar Buxoroda paxta ekiladigan yerlar miqdori 300 000 tanobgacha bo`lib, undan olinadigan daromad 25 mln. oltin so`mni tashkil etgan. Paxtachilik bilan birga chorvachilik, ayniqsa, qorako`lchilik, ipak va jun mahsulotlarini ishlab chiqarish sohalari yildan-yilga nisbatan o`sib borgan. Buxoro amirligidan Rossiyaga mustamlaka davrining dastlabki yillarida 30 000-40 000 dona qorako`l teri chiqarilgan bo`lsa, 1914 yilga kelib bu nisbat 1.800 000 donani tashkil qildi. Paxta va qorako`l terining 80 foizi Rossiyaga eksport qilinar edi. Rossiyada 1917 yildagi fevral inqilobi va Oktabr to`ntarishidan so`ng garchand Buxoro amirligining mustaqilligi Muvaqqat hukumat va sovet hokimiyati tomonidan tan olingan bo`lsa-da, lekin uning hududi, chegaralari sovet Rossiyasi ixtiyorida bo`lib, Buxoro tashqi dunyodan ajralib qolgan edi. Amirlikdagi 26 ta paxta tozalash, 4 ta yog`, 10 ta sovun zavodlari ishlab chiqargan mahsulotlar, qorako`l teri va boshqa mahalliy ahamiyatga ega bo`lgan tovarlar chetga chiqarilmay omborlarda to`planib qolaverdi. Oqibatda 1919 yilga kelib chetga paxta chiqarish 20 marta, qorako`l teri sotish 10 marta qisqardi. Qishloq xo`jalik mahsulotlari narxi pasayib ketdi. 1917 yil 1 pud paxta 11 so`m baholangan bo`lsa, 1919 yilga kelib 2 so`mu 80 tiyinga tushdi. 1 pud jun 6 so`mdan 2 so`mga, 1 dona qorako`l teri 7 so`mdan 1 so`m 20 tiyinga tushib ketdi. Mamlakatdagi iqtisodiy tanglik siyosiy inqirozni ham chuqurlashtirdi. Rossiyaning markaziy rayonlarida ro`y bergan keskin siyosiy o`zgarishlar, demokratiya va erkinlik uchun kurash o`rta asr an`analari asosidagi boshqaruvni saqlab kelayotgan Buxoro amirligiga o`z ta`sirini o`tkazdi. Amirlikdagi taraqqiyparvar kuchlar mavjud tartiblarni isloh qilish, mamlakatda konstitutsion monarxiya tuzumini joriy qilish talabi bilan chiqa boshladilar. Buxorodagi

jadidchilik harakati yetakchi vakillari Amir Sayyid Olimxondan islohot o`tkazishni qat`iy talab qilishdi. 1917 yil 7 aprelda Buxoro amirining islohotlar joriy etish bo`yicha manifesti (farmoni) e`lon qilindi. Manifestda poytaxt Buxoroda obro`li arboblardan iborat mahkamani tuzish, amaldorlar, ularning daromadlari ustidan nazorat o`rnatish, soliq tizimini tartibga solish, davlat budjetini joriy qilish, sanoat, tijorat, ma`rifatni rivojlantirish uchun chora-tadbirlar ko`rilishi va`da qilindi. Buxoro jadidlarining so`l qanoti a`zolari amir manifestini qo`llab-quvvatlashga qaratilgan namoyish tashkil qildilar. 1917 yil 8 aprelda jadidlarning “Yashasin islohot!”, “Yashasin amir!” shiorlari ostida Buxoro va Karkida o`tkazgan namoyishlari o`qqa tutildi. Buxorodagi namoyishda qonli to`qnashuvlar tufayli 30 nafar Yosh buxoroliklar tashkiloti a`zolari qamoqqa olinib, ko`plarning hayoti havf ostida qoldi. Amirlikda mutaassiblik avjiga chiqdi, jazolanishdan saqlanish uchun omon qolgan Yosh buxoroliklar Toshkent, Samarqand va Yangi Buxoro (Kogon)ga ommaviy ravishda muhojir bo`lib keta boshladilar. Buxoro amirligidagi siyosiy jarayonlarning keskinlashuvi 1918 yilning mart oyida “Kolesov voqeasi” nomi bilan tarixga kirgan voqealarda yaqqol ko`zga tashlanadi. Turkistonda sovet hokimiyati o`rnatilishdan 3-4 oy o`tmasdanoq Turkiston XKS raisi F.Kolesov (1891-1940) 1918 yil mart oyida Yangi Buxoro (Kogon)ga kelib, Eski Buxoro (hozirgi Buxoro shahri)ga hujumga o`tdi. Biroq uning amirlik tartiblarini ag`darish bilan bog`liq maqsadi va harbiy harakati muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlandi. F.Kolesovning amirlikka qarshi harbiy yurishida 10 000 kishi halok bo`ldi. Kogonni Termiz, Kitob bilan bog`lab turuvchi temir yo`llar buzib tashlandi. 1918 yil 25 martda imzolangan Qiziltepa bitimiga ko`ra, F.Kolesovning tajovuzkorligi sharmandalarcha barbod bo`ldi. “Kolesov voqeasi”dan so`ng Buxoro amirligida taraqqiyparvar kuchlarga nisbatan siyosiy reaksiya yangidan avj oldirildi. Muhojirlikda yashashga majbur bo`lgan jadidlar Samarqand, Toshkent, Moskva va boshqa shaharlarda turib tashviqot va targ`ibot ishlarini olib borishga majbur bo`ldilar. Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo`jayev va boshqalar bu harakatda faol qatnashdilar. “Kolesov

voqeasi”dan keyin Toshkentda yashagan Fitrat “Chig`atoy gurungi” adabiy- ma`rifiy tashkilotiga asos soldi. F.Xo`jayev esa Yosh buxoroliklar g`oyalari ruhidagi dasturiy hujjat-maromnomani tuzdi va nashr etdi, “Uchqun” gazetasining chiqishini tashkil qildi. 1918-1920 yillardagi Buxoro amirligida va uning atrofida keskin kechgan siyosiy voqealar ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning mo`tadil tizimini o`zgartirib yubordi. Buxoro amirligi bilan Turkiston ASSR o`rtasidagi savdo aloqalari deyarli to`xtab qoldi. Rossiya yarmarkalarida Buxoro mollari sotilmay qolib ketdi. Ta`kidlangan davrda Buxoro amirligi bilan Angliya o`rtasidagi o`zaro savdo-sotiq aloqalari bir qadar jonlanganligini hisobga olmasa, amirlikning tashqi savdosi to`xtab qolgan edi. Buxoro amirining sovet Rossiyasi bilan muzokaralari boshi berk ko`chaga kirib qoldi. Amir va sovet hukumati o`rtasidagi o`zaro elchilik almashuvlari, sovet hokimiyatining amirlikka harbiy yordam berish bilan bog`liq ikkiyoqlama muzokaralari amaliy natija bermadi. Sovet hokimiyati tomonidan Buxoro amirligiga qarshi siyosiy tazyiq va harbiy havf kuchayib bordi. Bu haqda Amir Sayyid Olimxon o`z esdaliklarida yozgan edi: “Ular (bolsheviklar) Buxoro davlatiga g`ayriqonuniy talablar qo`yib, ularning ijro etilishini talab qiladigan bo`lishdi, ular qanday bo`lmasin, bir amallab urush boshlashni o`zlariga hunar qilib olishdi... Islom davlatining bu dushmanlari anchagina askar va qurol- yarog`lar to`plab, Buxoroyi sharifga hujum qilishni istaydilar”. Buxoro amirligini tugatish masalasida sovet hukumati rahbari Lenin tomonidan Turkiston mintaqasiga yuborilgan Turkbyuro vakillari hamda bolshevik rahbarlar “Markaz” bilan yagona fikrga keldilar. Amirlikka qarshi harbiy harakatlarni boshqarish vazifasi Turkiston fronti qo`mondoni Mixail Vasilyevich Frunzening shaxsan zimmasiga yuklatildi. Frunze 1920 yil 12 avgustda amirlikni tugatish maqsadida Chorjo`y, Kogon, Kattaqo`rg`on va Samarqand guruhlaridan iborat 4 guruhli harbiy qismlarni tuzdi. Qizil qo`shin yagona Samarqand-Buxoro gruppasiga bo`ysindirilib, ular tarkibi 7000 piyoda, 2,5 ming otliq, 5ta og`ir artilleriya, 25 ta yengil to`p, 5 ta broneavtomobil, 220 ta zambarak, 5 ta

bronepoyezd va 11 ta aeroplandan iborat edi. Bu davrda amir armiyasida 16 000 sarboz, 55 ta eskirgan to`p va 12 ta pulemyot bo`lgan, xolos. Buxoro sarbozlari soni ko`pchilikni tashkil etsa-da, lekin zamonaviy qurollanish jihatidan bolsheviklar ustunlik qilardi. Buxoro amirligiga qarshi harbiy harakatlar 1920 yil 23 avgustda Chorjo`yda Beshim Sardor boshchiligidagi turkman yollangan otliqlarining “yangi qo`zg`olon”idan boshlandi. O`sha kuni Chorjo`y revkomi tuzilib, beklik xazinasi qo`lga kiritildi, bek va uning amaldorlari asir olindi. Hokimiyat inqilobiy qo`mita (revkom) qo`liga o`tdi. 1920 yil 25 avgustda Chorjo`y revkomining murojaatini olgan qo`mondon Frunze o`zining 36-67 raqamli maxfiy buyrug`ini e`lon qildi. Unda Samarqand - Buxoro guruhi 1920 yil 28 avgustida harbiy tayyorgarlikni tugatishi, Eski Buxoroni egallashi qayd qilingan edi. 1920 yil 29 avgust Samarqand guruhi 3-Turkiston o`qchi polki, 1-Turkiston otliq diviziya, alohida Turkiston otliq brigadasi, injenerlar rotasi yordamida Buxoro shahriga hujum qildi. 1920 yilning 29 avgustidan 2 sentabriga qadar havodan va piyoda qo`shinlarining hujumlari oqibatida Buxoroda monarxiyaga qarshi “xalq inqilobi” amalga oshiriladi. Shaharni 3 kun davomida 11 ta aeroplan bombardimon qildi. Buxoro shahri katta moddiy zarar ko`rdi, begunoh kishilarning qoni to`kildi. Amir qarorgohi-Ark, Buxoro atrofidagi qishloqlar, amirning yozgi saroyi - Sitorai Mohi Xosa ham yarim vayrona holatiga keltirildi. Buxoro amirligi xazinasi, ko`pgina xonadonlarning buyum va mablag`lari, oziq-ovqat zahiralari ayovsiz talandi va Turkiston fronti qo`mondonligi hisobiga o`tkazildi. Bulardan tashqari paxta zahiralari, jun, ipak, qorako`l teri, quritilgan mevalar ham musodara qilindi. 1920 yil sentabrda amir Buxoro shahrini tark etayotganda poytaxtda o`z haramini qoldirib ketishga majbur bo`lgan edi. Uning butun oila a`zolari va qarindosh-urug`laridan iborat harami (arxiv hujjatlarida ularning umumiy miqdori 118 kishi deb nomma-nom ko`rsatilgan) qo`lga olinib, Buxoroda uy qamog`ida saqlanadi

Buxoro amiri Sayyid Olimxon kuchlar teng bo`lmagan janglarda yengilib, shaharni tashlab chiqib ketishga majbur bo`ldi. O`z jonini zo`rg`a saqlab qolgan amir oz sonli amaldor va a`yonlari bilan Sharqiy Buxoroga (hozirgi Tojikiston va Janubiy O`zbekiston) chekindi. Uning Sharqiy Buxoro hududida bolsheviklarga qarshilik ko`rsatish harakati 1921 yilning bahoriga qadar davom etib, shu yilning mart oyida Afg`onistonga o`tib ketdi.

O'xshashlar

XIX ( 19 ) asr oxiri - XX (20) asr tarix falsafasi

XIX (19) asr oxiri XX (20) asr boshlarida AQSH

XIX (19) asr oxiri -XX (20) asr boshlarida Yaponiya

XIX - XX ( 19 -20 ) asr boshlarida Hindiston

19–20- sulolalar davrida Misr podsholigi