XIX (19) asr oxiri -XX (20) asr boshlarida Yaponiya

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1 . Yaponiyada kapitalistik bozor munasabatlarining rivojlanishi. 2. Ijtimoiy siyosiy harakatlar. 3. Parlamentning tuzilishi va Knstitutsiyaningqabul qilinishi. 4.Yaponiyaning tashqi siyosati. 5 Rus- Yapon urushi va Rossiya - Yaponiya munosabatlari.

www.arxiv.uz 1. Yaponiyada kapitalistik bozor munosabatlarining rivojlanishi. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yaponiyada feudal ishlab chiqari-rish munosabatlari bilan kapitalistik munosabatlar o`rtasida qarama qarshilik kuchaydi. XIX asrning so`nggi choragi Yaponiya tarixida arVanaviy fiodal mulkchilik bilan yangi, bozor munosabatlari o`rtasidagi ziddiyatlarni hal qilish davri bo`ldi. Yaponiya yangi tarixining ikknchi bosqichi bo`I-gan 1868-1878- yillarda bo`lib o`tgan davlat to`ntarishi Tokuva syogunligi va imperator qo`sh hokimyatchiligini tutgan, Yaponiya imperatori yakka hukumdorga aylangan edi. Birnchi bosqich XIX asr-ning 40-50 yillarida o`z ichiga olib , bu davr syogunlikning inqirozi davri edi. Shimoldagi yirik yer egalari eski feudal tartiblarni saqlash uchun kurash boshladilar. Tub o`zgarishlar tarafdori bo`lgan , savdo sanoat rivojlangan janubiy Yaponiya bu kurashda yengib chiqdi. To- kugacheva xonadoni qo`lida bo`lgan syogunlik boshqaruvi barham topdi. Mamlakatda " Meydzi islohatlari" deb atalgan bir qator jiddiy iqti- sodiy islohatlar o`tkazildi. Aholining tazyiqi va noroziligi tufayli 1867 yilda syogun o`z lavozimidan voz kechdi. Bu bilan nafaqat Tokugava syogunlarining , balki Yaponiyada 700 yildan ortiq davrda hukm surgan harbiy siyosiy rejimga chek qo`yildi. III asrda Yamata qabilalarittifoqitashkil topdi . U o`zini " Tenno " -" Imperator" deb atadi . 1192 yilda Yeritamo Minamoto Xonsyuming Shimoliy sharqiy hokimiyatni qo`lga olib , o`zini syogun ( sarkarda ) deb e`lon qilgan . Bu so`z o`sha paytda Yaponiya hukumdori ma`nosini anglatgan . Shunday qilib "qo`sh hokimiyatchilik " kelib chiqdi. 1603 yil lehsu Tokugacheva (1542 - 1616) syogun bo;ldi va 1868 yilgacha mamlakatni boshqardi. Yaponiya tarixida butunlay yangi davr boshlandi . Endi Yaponiya im-peratori o`ziga xos va sharafli lavozimning to`laqonli egasiga aylandi. o`shanda imperator Musixita ( 1854-1913) taxtga o`tirganda 14 yoshda edi , u mamlakatni 45 yil

www.arxiv.uz boshqardi . Tarixda imperatorning yangi boshqaruv tizimi Meydzi ( " Maorifparvarlik idora qilish usuli") nomi bilan ataldi. Bu voqea Yaponiya tarixida " Meydzi inqilobi" nomi bilan yuritiladi. Darxaqiqat , Yaponiya qisqa muddatda o`tkazilgan barcha sohalarini islohatlar natijasida ilg`or, sanoati rivojlangan davlatlardan biriga aylandi. Yaponlar hato taraqqiyot sohasida o`z ustozlari bo`lmish g`arbliklarni ham lol qoldirdilar. Gap shundaki . yaponlar g`arb ilm -fani va texnologiyasini ijodiy o`zlashtirishlari bilan birga o`zlarining eng yaxshi , asrlar davomida shakillanib kelgan udumlari va arVanalarini saqlab qoldilar. Albatta bu o`zgarishlar o`z - o`zidan vujudga kelgani yo`q. g`arb davlatlarining birin - ketin bostirib kirishi , ularning zamonaviy qurollari qarshisidayaponlar butunlay himoyasiz edilar. Hayotning achchiq saboqlari ona Vatanga bo`lgan cheksiz fidoiylik , sadoqat, muhabbat, milliy istiqlol tuyg`usi, milliy totuvlikka o`rgatdi. Barcha vatanparvarlar, Yaponiyaning ilg`or kishilar , ziyolilari, davlat arboblari imperator Musixita atrofida jipslashdilar. Yaponiyaning rivojlangan g`arb davlatlari kabi zamonaviy parlament faoliyat ko`rsata boshladi va imperator bilan bir qatorda mamlakat siyosiy hayotida tobora nufuzi ortib bordi. Eski feodallar toifasi dayme barham topdi . Yangi Konstitutsiyasiga muvofiq mamlakatda hukumat vaqt tizimi joriy etilib , parlament ikki palatadan iborat bo`lib , quyi palata a`zolari tayinlanar edilar . Yapo-niya ta`lim tizimida ham katta o`zgarishlar yuz berdi: huquqshunoslik , ijtimoiy va aniq fanlar jadal sur`atlar bilan rivojlandi. Yapon yoshlari-dan iqtidorlilari tanlab olinib ular nufuzli universitetlarida o`qishga yuborildi. Ular o`z vatanlariga yetuk mutaxassislar bo`lib qaytar edilar va Yaponiyaning ravnaqi uchun barcha imkoniyatlarini ishga solar edilar . Shunday qilib , yaponlar yangi davrning 200 yildan ko`proq vaqti-da o`zlarini tashqi dunyodan to`sib qo`ysalarda , ammo milliy mustaqilligini saqlab

www.arxiv.uz qoldilar. 200 yil o`tgach , yana " o`zliklarini " xorijliklarga " ochib ", qisqa vaqt ichida jahon hamjamiyatidan o`rin olib , dunyoning rivojlangan mamlakatlaridan biriga aylandi. Natijada , jahon xalqlari orasida taraqqyotning " yaponcha modeli " vujudgakeldi. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojiga to`sqinlik qiluvchi qonun va tartiblar bekor qilindi . 1868-1878 yillarda Yaponiya hukumati yangilandi. Yangi hukumat boshlig`1 Arisugava Yaponiyada bozor munosabatlari taraqqiyoti tarafdori edi . 15 yoshli yangi imperator Mu-sixito parlamentga o`xshash Davlat Kengashi tashkil qilishga va`da berdi. Ayrim -ayrim hokimlar chegaralaridagi bojxonalar va boshqa to`siqlar olib tashlandi . Bu tadbir mamlakat miqiyosida savdo -iqtisodiy aloqalarga yo`I ochdi. Yo`IIarda dehqonlaming shaharga qochib ketishiga qarshi , ularni tutib joyiga qaytarish uchun qo`yilgan poyloqchilar manzillari tugatildi . Chunki , sanoat qishloqdan ishchi kuchi " oqib" kelishidan manfaatdor edi . Bu tadbirlar Yaponiyada ichki bozorning sanoat tarmoqlarining rivojiga xizmat qila boshladi. 1869 yilda " to`rt tabaqa" haqidagi qonun bekor qilindi. Feodal zamindor samurai , dehqon , hunarmand va savdogar tabaqalar rasman teng huquqli deb e`lon qilindi . 1871 yili huquqsiz ( pariylar ) quyi tabaqa haqidagi qonun bekor qilindi. Barcha tabaqa vakillari kasb tanlashda erkin , tadbirkorlik ishlariga haqli bo`lishdi. Mamlakatda alohida feudal mulklar tizimi, hokimliklar tugatilib, 75ta prefektura - viloyat tuzildi. Natijada markazlashgan hukumat boshqa-ruvida yuzaga keldi . 1872 yilda yalpi harbiy xizmat haqida qonun qabul qilindi. 1877 yilda haqiqiy harbiy xizmatda bo`lmaganlar uchun qilich taqib yurish bekor qilindi . Bu narsa samuralarning izzat - nafsiga tegdi va Saydo Takamori boshchiligida qo`zg`olon bo`ldi . Ammo bu harakat bostirildi. 1871-1878 yillarda qishloq xo`jaligi sohasida islohatlar o`t-kazilib, yerni erkin oldi - sotdi qilish , istagan turdagi ekinlami ekishga ruxsat berildi . Hosildan hissa ko`rinishidagi soliq

www.arxiv.uz , pul solig`l bilan almashdi . Yerning mayday bo`laklarga bo;linib ketishiga qarshi qonun chiqarildi . 1877 -1900 yillar Yaponiya sanoat yuksalishi davrida bo`ldi. Bu davr ikki bosqichga monopoliyalashuvgacha va monopolistik kapitalizm bosqichlariga bo`linadi . Xususan , XX asr boshlarida Yaponiyada rivojlanishining o`ziga xos harbiy feodal imperiya ko`rinishi vujudga keldi. Islohatlar qanchalik ilg`or ruhda bo`lmasin , ular yirik yer egalari, sanoatchilar uchun xizmat qildi . Yangi sanoat korxonalarida va qishloq xo`jaligida oddiy mehnat ahlining ahvoli og`irligicha qoldi. Sharoit qanchalik og`ir bo`lmasin , Yaponiyada kapitalistik munosabatlar tez rivojlana boshladi. Yaponiya kapitalizmi Yevropa taj-ribalaridan sharqda birinchi bo`lib foydalandi . Yevropada uzoq davom etgan yuzaga keltirgan ilg`or sanoat tehnikasini Yaponiya tayor holda olaredi. Bu sohada Yaponiyaga Germaniya, Angliya, Fransiya kabi yirik kapitalistik davlatlar yordam berishdan manfaatdor edilar. Yaponiya davlati esa, kapitalistik ishlab chiqarish keng yulga qo`yish uchun homiylik qilish yo`lidan bordi. Birinchi galda Yaponiya to`qimachilik sanoati tez rivojlandi. 1890 yilda u barcha sanoat tarmoqlarining 45 % ini tashkil etadi . 1868-1885 yillarda 1300 sanoat korxonasi qurildi . Ular dastlab badavlat sanoat-chilarga ijaraga berildi . Keyinroq esa sanoat korxonalari o`z narxini yarmini , hatto 10-15 % iga xususiy qilib sotiladigan bo`ldi. Natijada puldor bank egalari Misui va Misubisi , Sumitoma , Yaasida , Furikava , Kavasaki , Tanaka , Asano kabi bank egalari yirik sanoat korxonalari-ning egalariga aylandilar. Yaponiya sanoat va kapital jamg`arish sohalarida o`sha davrdagi Rossiyadan o`n barobar tezroq rivojlanmoqda edi . Yapon kapitalizmi ko`proq bank kapitalizmi tusini oldi. Sanoat markazlashuvi va ixtisoslashuvidan ko`ra bank sarmoyalari-ning markazlashuvi tezroq bordi . Islohatlar davri , sanoat yangilanish jarayoni , kapital jamg`arish bilan barobar davom etmoqda edi . Mablag`larini savdo , transport va banklarga solish ko`proq foydali bo`lib qoldi. Chunki , hali kapital

www.arxiv.uz bilan ishonchli ta`minlanmagan sanoat pul qarz berish katta daromad edi . Lekin yanada kapitalizm taraqqiyoti g`arb davlatlariga nisbatan ancha orqada edi . Yaponiyada yangi islohatlar tezkorlik bilan ro`y berdi. Lekin arTanaviy munosabatlar hali katta ta`sirga ega edi. Shunga qaramay, sanoat rivoji o`z natijasini ko`rsata boshladi . Kapitalizm taraqqiyoti dehqonlarning terdan ajralishi bilan birgalikda bordi . 1883 yilda 33 ming dehqon yeridan ajralgan bo`lsa , 1885 yilga kelib , bu raqam 108 mingga yetdi . Natijada ular shaharga ketib , yollanma ishchilargaaylandilar. Ishchilar ma`lum ijtimoiy qatlam bo`lib shakillandilar. Sanoat egalari yangicha ,ilg`or ishlab chiqarish keng yo`lga qo`yib , mamlakatni yangi taraqqiyot bosqichiga olib chiqa boshladilar. Sanoat korxonalarining soni yildan yilga ko`payib bordi . Agar 1868-1877 yillarda 489 ta yangi korxona qurilgan bo`lsa , 1878-1885 yillarda 800 ta yangi sanoat korxonasi foydalanishga topshirildi . Bu jarayon iqtisodiy - ijtimoiy sohalarda sanoatda ishlaydigan mehnat ahlini himoya qiladigan qonun va amaliy vositalar yo`qligi sababli qattiq eksplutat-siya , mehnatkashlarni ezish hisobiga davom etdi . Ishchilar ish haqining juda pastligi , ish vaqtining 15-18 soat davom etishi , korxona qonunchiligi , texnika xafsizligi uchun javobgarlikning yo`qligi, bolalar va ayollar mehnatidan beshafqat foydalanish - blar Yaponiyaning yangi davr taraqqiyotiga xos belgilaredi. Buning ustiga Yaponiya ishchilari va mehnatkashlarining turmush ahvoli og`ir edi . Ular na siyosiy , na ijtimoiy huquqlardan foydalanar edilar. Bunday sharoit albatta noroziliklarga sabab bo`lar edi. 2 Ijtimoiy - siyosiy harakatlar . Dastlab ijtimoiy harakatlar bir korxona doirasidan chetga chiqmagan bo`lsa ham , tashkiliy jihatdan maxsus rejalashtirilmagan , turli norozilik ko`rinishida edi. Lekin , 1881-1896 yillar orasida Yapon mehnatkash-larining bir qator kasaba uyushmalari: suvoqchilik , toshyorarlik , yer qazuvchilik va boshqa kasb tashkilotlari paydo bo;ldi . Bularga baliqchilik , hammol ( yuk tashuvchilari), rikshalar ( aravalarda odam tashuvchilar) qo`shilishdi. Lekin bu uyushmalarning dastlab maqsadlari noaniq va rejasiz edi. Masalan : baliqchilar matorli qayiqlarda

www.arxiv.uz baliq ovlash ma`n qilishni, rikshalar esa tramvayning shaharlarga olib kelishiga qarshi edilar. Yapon ishchilarining ijtimoiy uyushmalari g`arb mamlakatlaridagi kasaba tashkilotlari darajasiga yetolmadi . Ular hali hunarmandchilikning o`zaro jamoatchilik hamkorligi , uyushmasi kabi ishko`raredi. Shunga qaramay , ularning ishga yollanishida vositachilik aralashuviga , nazoratchilar zulmiga , ish vaqtining qo`shilishiga , ish haqqining kamayishiga qarshi harakatlari ba`zan ozmi - ko`pmi ta`sirga ega edi. Yaponiyaning XIX asr oxiridagi hayotida turli ijtimoiy g`oyalar mavjud edi . ArVanaviy Yapon jamiyatining rihiy xususiyatlari buddizm g`oyalari bilan bir qatorda ba`zi ilg`or g`oyalar ham paydo bo`la boshladi. Bular ba`zi hollarda partiyalar tuzilishiga ham asos bo`ldi . Masalan , "Sharq sotsialistik partiyasi" ( 1882 y ), " Sharq ozodlik partiyasi", "Ij-timoiy muammolarni o`rganish jamiyati" kabilar. Ijtimoiy harakatning ikkinchi " qanotida " ilg`or fikrli burjuaziya vakillari, yoki ular manfaatini ifodalovchi oqim turgan edi. Ular 1872 -1882 yillarda vakolatli parlament tuzumini o`rnatish uchun kurashdilar. Hukumat 1878 yilda profektura - viloyatlarda mahalliy o`z-o`zini boshqaruvini joriy qilishga majbur bo`ldi. 1881 yilda imperator parlament tuzishga va`da berdi. 3. Parlamentning tuzilishi va Konstitutsiyaning qabul qilinishi . Iqtisodiy islohatlar burjuaziyaning o`sishi va siyosiy kuchayishiga sabab bo`ldi. Burjuaziya davlatga rahbarlikni o`z qo`liga olishni da`vo qila boshladi. Mamlakatda imperatorning mutloq hokimiyatini cheklay-digan konstitutsiya joriy qilish uchun harakat kuchaydi. Hukumat biroz yon berishga qaror qildi. Nihoyat 1889 yil 11 fevralda Yaponiyaning 1 - Konstitutsiyasi qabul qilindi. Bu Konstitut-siya amalda Prussiya Konstitutsiyasi asosida tuzilgan edi. Mamlakatda ikki palatadan : yuqori ( perlar) va qo`yi ( vakillar) palata-dan iborat parlament tuzildi . Parlamentning yuqori palatasi a`zolaridan bir qismi mulkdorlardan 7 yilga saylanib qo`yilar,

www.arxiv.uz qo;yi palatasi esa 4yilga saylov orqali saylanardi. Saylov huquqiga Yaponiyaning 1 % aholisi ega edi. Konstitutsiya imperatorning mavjud barcha huquqlarini nafaqat saqlab qoldi , balki unga yanada keng huquqlar berdi . Masalan : u par-lamentni chaqirish , ochish , tarqatib yuborish , qonunlar o`rniga oily farmonlar chiqarish , qo`shinlarning Oliy Bosh qo`mondoni bo`lish, urush e`lon qilish , sulh tuzish kabi huquqlarni o`zida saqlab qoldi . Konstitut-siyaga ko`ra Vazrlar Kengashi faqat imperatorga hisobot beradi. Imperator xonadoni vakillaridan iborat davlatmandlar perlar pala-tasida asosiy ko`pchilikni tashkil qiladi . Fuqaro huquqlari sohasida bu konstitutsiya g`oyat kuchsiz edi. Parlamentning barcha qarorlari imperator huzuridagi yashirin kengashidan o`tish zarur edi . Saylov huquqipul senzi bilan , saylovchilar yoshi esa 25 yosh qilib belgilandi. Albatta , Yaponiyadek qoloq , feudal arTanalarga boy mamlakatda Konstitutsiya qabul qilinishi katta voqea bo`ldi. Lekin , u jamiyatni barcha a`zolari manfaatiga xizmat qila olmadi. 4 . Yaponiyaning tashqi siyosati. Kapitalistik taraqqiyot yo`liga kirishi bilan Yaponiyaning tashqi harbiy rejalari paydo bo`ldi . Harbiy zavodlar qurish , ko`plab qurol aslahalar ishlab chiqarish boshlandi. 1870 yillarda Yapon ichki bozori juda " tor" edi . Shuning uchun sanoat uchun xom - ashyo va tashqi bozor kerak edi . Yaponiyaning bosqinchilik maqsadlari Koreya , Xitoy , Tinch okean havzasiga qaratildi. Bir guruh samuraylar hech kechektirmay urush boshlash tarafdori bo`ldilar. Saygo Takamori tomonidan ko;tarilgan isyon ko`p qon to`kilishiga sabab bo`ldi . Hukumat samuraylar nafaqasini bekorqilib , ularga bir yo`la tovon puli belgiladi. Tovon puli zayom obligatsiyalari bilan beriladigan bo`ldi. Samuraylarning qilichtaqib yurishi taqiqlandi . Ana shular isyon ko`tarilishiga sabab bo`ldi. Samuraylar isyoni hukumat tomonidan bostirildi , XIX asrning 70 -yillarida Yaponiya bosqinchilik yurishlari yo`liga kirdi . 1874 yili Tayvan oroliga bostirib kirdi . Lekin Yaponlar uchun bu urush omadsiz bo`ldi .

www.arxiv.uz 1872-1879 yillarda Yaponiya Xitoyning noroziligiga qaramay , Ryukyu orolini bosib oldi . AQSh 1875 yilda Yaponiyani tan olib , u bilan dip-lomatik aloqa o`rnatdi . Yaponiya Janubiy Saxalin hisobiga Kuril orolini Rossiyadan ajratib , o`ziga qo`shib oldi . 1875 yil sentyabr oyida Yaponiya Koreyaga hujum qildi va Koreya bilan uni kamsituvchi bitim tuzildi . Yaponlar uchun Koreya" ochiq " mamlakat deb e`lon qilindi . Yapon mollari bojsiz sotiladigan bo`ldi. Mamlakat portlari Yaponiya uchun ochib qo`yildi. Shu yo`I bilan Koreya , Xitoy ta`siridan ajratib olindi. Yaponiya - Xitoy munosabatlaridagi ziddiyat 1894-1895 yillarda urushga olib keldi. 1893 yili yapon qo`shinlari Koreyaga bostirib kirdi. Dehqonlarning Tonkax boshchiligida qo`zg`olonini bostirish bunga bahona buldi. 1894 yil iyulida Yaponiya Seulda Saroy tuntarishi qilib, Yaponparast hukumat tuzdi va poytaxt garnizonini qurolsizlantirdi. 1894 yil avgustida Yapon-Xitoy urushi boshlandi. Xitoy xarbiy flotining transport kemalari chuktirikdi , shu bilan paral-lel ravishda yapon qo`shinlari urush e`lon qilmasdan Koreyada turgan Xitoy xarbiy kuchlariga xujum qildilar. 1894 yil Xitoy qushinlari E.Chjichao boshligida Pxenyan yonida geografik jixatdan yaqinligi va raqobat qiluvchi yirik davlatlaming uzoqligidan foydala-nib , uzoq Sharqdan ustunlikka ega bo`lishiga yo`I ochdi. Yaponiyaning zamonaviy qurollar bilan ta`minlangan harbiy kuchlari ham quruqlikdan , ham dengizdan xujum uyushtirib,Xitoy harbiy qo`shinlarini mag`lubiyatga uchratdi. 1895 yil 17 aprlda Simonoseki sulhi tuzildi. Xitoy Koreyaning mustaqilligini tan oldi , Lyaudunni` tayvanni , penxu (Peskador) orolini Yaponiyaga berdi. Shuningdek , Yaponiya katta miqdorda tovon to`lashga majbur etildi. Teng bo`lmagan shartnomaga ko`ra , Yaponiya o`z savdosi uchun Xitoyni " ochib" qo`yish , Xitoy hududida yangi sanoat korxonalarini qurish va ularning foydalanish huquqini oldi.

www.arxiv.uz Yaponiya - Xitoy urushi Yaponiyani monopolistic kapitalizm yo`liga olib kirdi. Uzoq Sharqda uning harakatlari erkinlashdi . Shu bilan birga g`arb davlatlari bilan Yaponiya o`rtasida no teng iqtisodiy bitimlarni bekor qilinishiga olib keldi. Bu davrda Yaponiyada monopolistic unsurlar bilan chirmashib ketdi. Bu jihatdan Yaponiya Rossiyaga o`xshab ketadi, chunki pomeshchiklar va monarxiya aloqalari juda kuchaygan edi . Ko`pgina Yapon konserinlari feodalizm davrida tashkil topgan savdo sudxo`rlik guruhlaridan "o`sib " chiqdi . Yapon burjuaziyasiga mehnatkashlarni eks-pluatatsiya qilishning kapitalizmga xos bo`lgan usullar , ya`ni bolalarva xotin - qizlarni yarim turma shaklidagi yotoqxonalariga joylashtirib , ular mehnatidan foydalanishni davom ettirdi. Angliya , Fransiya , AQSh dan farqli o`laroq , Yaponiyada hokimi-yat burjuaziya qo`lida bo`lmay , balki pomeshchik - burjuazuya bloki qo`lida edi . Bu narsa ishlab chiqarishda davlat rolini kuchaytirdi . Yaponiya Xitoydan Konstitutsiya tariqasida olgan katta miqdordagi tovon pulini armiya va flotni kuchaytirishga sarfladi. Harbiy buyurtmalar yuzaasidan qilingan hisob -kitoblar natijasida bu mablagiar yirik sanoatga vat emir yo`llarga sarflanadigan bo`ldi. Yaponiya hukumati og`ir industriyani rivojlanishiga alohida e`tibor berdi. 1900-1903 yillarda sanoat ishlab chiqarishi AQSH da 85 % , Germaniya 54 % , Fransiyada 51 % , Angliyada 25 % o`sgan boisa , Yaponiyada 181 % o`sdi. U ishlab chiqarish hajmi bo`yicha Italiyadan o;zib ketib , Fransiyaga yaqinlashdi . Mamlakatda sanoat, savdo - stiqva banklar konsentratsiyalashib , imperialistik monopoliyalar vujudga keldi. llgaridek , pomeshchik yer egaligi va dehqonlarning asoratli ahvoli saqlanib , qolaverdi . Ota - onalar o`z bolalarini fabrikalarda ishlatish uchun sotishar edi . Qashshoqlanib borayotgan Yapon dehqonlari va shahar ishchilarining bir qismi Yaponiya sanoati tavarlarining sotib ololmas edi. Yapon imperialistlari mol sotiladigan yangi bozorlar uchun kurash olib borib , bosqinchilik siyosati yurgizdilar.

www.arxiv.uz Mamlakat aholisining turmush sharoiti og`irlashib boraverdi. Yapon hukumati aholi to`g`risida hech qanday g`mxo`rlik qilmay , o`z e`tiborini zo`r berib qurollanishga qaratdi . Yaponiya uzoq Sharqda o`z mavqeyi-ni tiklash uchun reaksion siyosat olib borishdan qaytmadi, Yaponiyaning uzoq sharqda kuchli davlatga aylana borishi g`arb mam-lakatlarining mustamlakachilik siyosatida muhim burilishlarga sabab bo`ldi. AQSh , Angliya , Germaniya , Fransiya o`zlarining uzoq Sharq va Janubiy - sharqiy Osiyodagi siyosatlarida Yaponiya bilan ittifoqdosh bo`lishni o`ylab qoldilar. Rossiya esa o`zining Uzoq Sharqdagi manfaatlarini himoya qilish bahonasida Yaponiyaga qarshi harakatlar boshladilar. Yaponiyada Rossiya bilan urush boshladi. Manjuriya va Kreyadan uni " quvib chiqarish " tarafdorlari ko`p edi. Rossiyada ham Yaponlaming " adabini berib qo`yish " tarafdorlari kam emas edi. 1895 yili Xitoy bilan urushda yengib chiqqan Yaponiya 10 yillik qurollanish dasturini qabul qildi. Bundan maqsad Rossiyaga qarshi urush boshlash edi. Harbiy sanoat tez o`sa boshladi. Metalurgiya zavodi qurildi. 1894-1903 yillarda temir yo`llar 2,8 barobar, tashqi savdo hajmi 3,5 barobar, sanoatda ishchi o`rni 326 mingga ko`paydi. 5 . Rus -Yapon urushi va Rossiya _ Yaponiya Munosabatlari. Yaponiya xalqaro miqyosda zo`r berib diplomatic muzokaralar olib bordi. Masalan , 1902 yili Angliya bilan 5 yillik shartnoma tuzib , Xitoyda , Angliya - Yaponiya manfaatlarini belgilab oldi. 1902 yil bitimi, bosqinchilik bitimi edi . AQSh bo`lajak urushda Yaponiyani quvvatlashini bildirdi va Germaniya , Fransiyani ham shunga chaqirdi. Shunday qilib , muqarrar bo`lib qolgan urushda Rossiya yolgizlatib qo`yildi. 1903 yil iyul oida Yaponiya Rossiya bilan muzokaralar boshlab , Koreyada uning erishgan muvaffaqiyatlarini tan olishni talab qildi. Buning evaziga Rossiya Manjuriyada temir yo`llar qurish huquqini oladigan bo`ldi . Qator masalalarda bitimga kelish ataylab chalkash yo`lga solindi. Nihoyat , Yaponiya o`z maqsadlariga yaqinroq yo`I tutib , 1904 yil 5 fevralda Rossiya bilan diplomatic

$www.arxiv.uz aloqani uzdi . Qo`shin va flotga esa Imperator nomidan yashorin xat yo`llab , Rossiya Yaponiyaga xavf solmoqda deb tushuntirildi. Yapon kemalari 1904 yil fevralda Port Artur va Chumulpo port-laridagi rus kemalariga to`satdan hujum qildi . " Varyag " kreyseri cho`ktirildi. " Koreys " kemasi portlatildi . Shu bilan rus - yapon urushi boshlandi. Koreya qirg`oqlariga Port-Arturga , Lyadunga to`rt yapon armiyasi tushirildi. Ruslar Lyadun yarim oroliga chekindilar. Mukden ( 1905 yil fevral - mart) operatsiyada rus qo`shinlari son jihatdan ko`p bo`lishiga qaramay , qo`mondanlarning o`quvsizligi tufayli yengildi. . Rus dengiz qo`mondonligi Boltiq dengizidan Rojdestvenskiy - Neboga-tov eskadrasini Yaponiyaga jo`natdilar. .Bu reja xato edi . Chunki , eskadra kemalarining tezligi yapon kemalarinikidan kam , bronyasi (zirxlari ) esa yuqa edi. Buning ustiga yaponlar eskadraning yo`lgachiqqanini bilishar , unga qarshi zarur kuchlarni yig`ib , tayyorlab qo`yishgan edi. Susima dengizi jangida bu rus eskadrasi muqarrar halokatga uchradi . ( 1905 yil 27-28 may ) Rossiya urushda uzil - kesil yengildi . Buning sabablari ko`p edi . Eng , rus davlati XX sar boshlarida o`lkan hududlarini birlashtirib olgan , iqtisodiy qoloq va mo`rt tuzilgan davlat edi . Yaponoya esa zamonining ilg`or harbiy sanoati texnikasini o`zida toplagan , bosqinchilikni shior qilib olgan davlatga aylangan davlat edi. 1905 yil 9=29 avgust kunlari Rossiya bilan Yaponiya o`rtasida AQSh Prezidenti T . Ruzvelt vositachiligida AQSh Portsmut shahrida sulh muzokaralari bo`ldi . Rossiyadan Saxalin orolining bir qismini Yaponiyaga berish va Yaponiyaga 1,2 mird . iyen tovon to`lash talab qilindi. Lekin rus qo`mondonligi bunga ko`nmadi , faqat Saxalining bir qismini Yaponiyaga berishga rozi bo;ldi. Bu Yaponiya diplomatiyasi va AQSh Prezidenti uchun kutilganidan ham katta muvaffaqiyat edi. Gap shundaki, muzokaralar to`xtab urush davom etadigan bo`lsa , Yaponiyaning uni davom ettirishga kuchi va imkoniyatlari yetmas edi. Rus imperatori Nikolay II , uning Portsmut sulh muzokaralari vakili biron Vitte AQSh Prezidenti nayranglaridan vahimaga tushib qolgan edi. Bitimga ko`ra , Koreya Yaponiyaga o`tdi . Xitoy Sharqiy ten\mir yo`lining janubiy qismi to`liq$

www.arxiv.uz Yaponiyaga topshirildi . Port Artur yaponlarga " ijara" ga berildi. . Rossiyaning Oxota dengizi qirg`oqlari bo`ylarida Yaponlar baliq ovlash huquqini olishdi . Saxalining 50-paralleldan janubiy ham Yaponiyaga tegdi. Yaponiya Rossiyaning Tinch okeanga chiqish yollarini berkitib , urushdan yanada zo`rroq bo`lib chiqdi . Qurollanishni va mustamlakachilik rejalarini yanada kuchaytirdi . Rossiya - Yaponiya urushi dunyoning hududiy jihatidan qaytadan bo`lib olish uchun eng yirik kapitalistik davlatlartomonidan qilingan dastlabki bosqinchilik urushlaridan biri edi. Rus-yapon urushidaRossiya mag`lubiyatga uchragach , 1905 yil 5 sentabrda Portsmut (AQSH ) da sulh shartnomasi imzolandi . Unga ko`ra , Rossiya Koreya va Janubiy Manjuriyada Yaponiyaning hukmronligi tan oldi . Bundan foydalangan Yaponiya o`zining harbiy kuchlarini Koreyaga kiritdi . Rossiya homiyligidan mahrum etilgan Koreya Yaponiyaga qarshi qo`zg`olon boshladi . Biroq yapon bosqinchilari qo`zg`alonni zudlik bilan bostirishga erishdilar. 1910 yilda Yaponiya Koreyaning istilo qilinganini rasman e`lon qildi . Yaponiya hukumatining talabi bilan Koreya imperatori o`zining butun hokimiyatini " abadiy , batamom " Yaponiyaga topshirdi. Koreyada ma`muriy mansablarning barchasini yaponlar egallab oldilar.. Yapon mustamlakachilari Koreyaga kirib kela boshladilar. Koreys xalqining milliy madaniyati paymol qilindi. Maktablarda koreys tilida o`qitish taqiqlandi . koreyada ko`rilayotgan yapon sanoat korxonalarida koreyslar qattiq eksplutatsiya qilinardi . Har qanday norozilik chiqishlarida o`nlab , yuzlab koreyslar qirilar, chopilar edi. Butun mamlakatda Yaponiya hukmronligi o`z kuchini ko`rsata boshladi. Yaponiya endilikda barcha e`tiborni Xitoyga qaratgan edi. Chunki, Yevropa davlatlari va AQSh ning Xitoy boyliklaridan foydala-nish uni ham Xitoy mulkidan foydalanishga undar edi. Rossiya bilan urush davomida Yaponiya qiyin moliyaviy ahvolda qoldi . Soliqlar miqdori to`rt barobar oshdi. Oziq - ovqat mahsulotlariga soliqlar miqdori mamlakat soliq yig`imlarining 56 % ini tashkil etdi. Bu mehnat ahlining turmushi og`irligini ko`rsatar edi . Yaponiya o`zining qiyin moliyaviy

www.arxiv.uz ahvolini Tayvanni , Koreyani talash hisobiga yaxshilashga o`rindi. Angliya AQSh dan olingan tashqi qarzlar ham urushdan keyingi qiyinchilikka sabab bo`ldi. 1907-1908 yillardagi iqtisodiy inqirozdan keyin Yaponiya sanoati mablag`solishni yanada kengaytirdi . 1905 - 1912 yillarda bu mablag` 3,8 milliard iyenga yetdi. Shundan 63 % I yangi korxonalar qurishga ishlatildi. Shunday qilib , sanoat qurilishining sur`ati bo`yicha Yaponiyailg`or kapitalistik mamlakatlardan o`zib ketdi . Umuman Yaponiya XX asrning dastlabki o`n yilida sanoatda jiddiy sifat o`zgarishlarga erishdi. Metallurgiya , mashinasozlik kabi muhim tarmoqlar asosan davlat ixtiyorida bo`ldi. Kapital konsentratsiyasi tezlashdi . Ammo , sanoat konsentratsiyasi sekin bormoqda edi . Iqtisodiy ahvolning og`irligi sanoat va qishloq xo`jaligida mehnatkash ommani haddan ziyod ezib , ishlatish maium ijtimoiy harakatlarga sabab bo`ldi . Kotoku rahbarligidagi sotsialistlar harakati yapon burjua - pomeshchik monarxiyasini tashvishga soldi . Kotoku va uning 12 safdoshi ig`vo bilan qamalib , sud qilindi va osib o`ldirildi. Lekin mamlakatda ijtimoiy harakat davom etdi . Masalan , 1912 yilda Sudzuki millioner Sudziava mablag`l yordamida islohatchilik g;oyalarini targ`ib qiluvchi " do`stlik jamiyati" nomli jamiyat tuzdi . Kasaba uyushmalari harakati ham qisman iqtisodiy o`zgarishlar talab qilish bilan cheklanuvchi yo`I tutdi. Lekin tub ijtimoiy o`zgarishlar tarafdori bo`lgan Sen Katayama umumiy saylov huquqi uchun kurashdi. . Ijtimoiy harakatlar Yaponiyada birinchi jahon urushi arafasida yanada kuchaydi . Bu davrga kelib Yaponiyaning AQSh va Angliya bilan munosabatlari yomonlashdi. Chunki , Yaponiya Uzoq Sharqda " xvfli raqib" ga aylangan edi . Rossiya bilan Mo`g`iliston va Manjuriyada " ta`sir zonalari" ni bo`lib olish haqidagi bitimlar ( 1907-1912) Uzoq harqdagi kuchlar nisbatini Yaponiya foydasiga keskin ravishda o`sgartirib yubordi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1 Karimov I.A. " o`zbekiston buyuk kelajak sari" T., " o`zbekiston" 1998, 669-bet. " Yaponiya mintaqamizning murakkab muammolarini- xavfsiz va barqaror tinchlikka erishish , atrof-muhit muhofazssi masalasini hal etishda faol va manfaatdorlik bilan ishtirok etmoqda" 2. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”. 1998. 3. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat” 2008. 4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi , O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009. 5. Narochnitskiy A.L " Kolonialnaya politika kapitalisticheskix derjav na Dalnem Vostoke ( 1860 -1895 )" M., Nauka 1973. 6. Yaponiyaning yangi tarixi "M .,Nauka 1972.

O'xshashlar

XIX (19) asr oxiri XX (20) asr boshlarida AQSH

XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya

XIX - XX ( 19 -20 ) asr boshlarida Hindiston

XIX ( 19 ) asr oxiri - XX (20) asr tarix falsafasi

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot