Antik davr shaharsozlik an’analari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB

Ko'chirib olish

Antik davr shaharsozlik an’analari Reja: 1. Aleksandr Makedonskiy davrida asos solingan shaharlar. 2. Salavkiylar davri shaharsozligi. 3. Yunon-Baqtriya shaharlari. 4. Kushon davri Shimoliy Baqtriya shaharlari.

O‘tgan asrning 40-50 yillaridan boshlab mil.avv. IV – milodiy IV asrlar davri O‘rta Osiyo tarixini o‘rganish jarayonida «antik», «antik davr» jumlalari muomalaga kirgan edi. Ayrim tadqiqotchilar bu jumlalarni faqat Gretsiya va Rim tarixiga nisbatan ishlatish lozim degan g‘oyani ilgari surgan bo‘lishlariga qaramay, O‘rta Osiyo qadimgi davri bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchi olimlar-arxeologlar, tarixchilar, antropologlar, san’atshunoslar kabilarning ko‘pchiligi bu atamani O‘rta Osiyo tarixiga nisbatan ham ishlatish mumkin degan nuqtai nazar tarafdori bo‘ldilar. Mil. avv. IV asrdan boshlab O‘rta Osiyoning asosiy dehqonchilik vohalari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning batamom yangi, faol yo‘liga o‘tdiki, bu rivojlanish milodiy III-IV asrlarda inqirozga uchray boshlaydi. Shaharsozlik madaniyati va sug‘orish tartibi, yozuv va pul muomalasi, moddiy va badiiy madaniyatga oid ko‘p sonli va turli-tuman yodgorliklar aynan mana shu rivojlanish jarayonidan dalolat beradi. Ta’kidlash joizki, bu davr - qadimgi dunyo ko‘pgina davlatlari jamiyati taraqqiyotining ijtimoiy-iqtisodiy va umummadaniy jabhalarida namoyon bo‘lgan yangi bosqichi bilan izohlanadi. Bu yangi bosqich turli davlatlarda o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Undan tashqari, bu davr butun Qadimgi dunyo davlatlarini qamrab olgan jahon tarixidagi hodisalarning ba’zi belgi va xususiyatlari jihatdan bir-biriga o‘xshashligi jarayonlaridan biri edi. «Antik» jumlasi yevropa tillarida “antiguite”, “antigutiy, antigue” qabilida ishlatilib, «uzoq o‘tmish», «o‘tmish qadimiyat», «qadimgi» deb tarjima qilinishi mumkin. Biz ushbu darslikda ko‘pchilik olimlar tomonidan e’tirof etilgan «antik» jumlasini qo‘llashni lozim topdik. Mil. avv. IV asrdan boshlab O‘rta Osiyo sivilizatsiyasi rivojlanishida sifatiy yangilanish davri boshlanadi. Bu davr madaniyati taraqqiyotining muhim ko‘rinishlari jamiyatning doimiy rivojlanishida o‘z aksini topadi. Mil. avv. IV asrning o‘rtalaridan boshlab so‘nggi Ahamoniylar o‘rtasidagi o‘zaro kurash va keyinroq makedoniyalik Aleksandrning bosqinchilik yurishlari ham bu rivojlanishni batamom to‘xtata olmadi. Ushbu rivojlanishning eng ko‘zga ko‘ringan tomoni turli rejaviy tuzilishga ega bo‘lgan yirik shaharlar bo‘lib, ular

sonining ortib borishi jamiyat taraqqiyotida shaharsozlik ishlariga alohida e’tibor qaratilganidan dalolat beradi. Bu holat Sharqdagi Uruk, Shahri So‘xta, Xarappa, Mundigak, Oltindepa, Sopollitepa, Jarqo‘ton kabi shaharmonand yoki ilk shaharlar shakllanishidan tubdan farqlanib o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. Antik davr urbanizatsiyasi o‘zining rivojlanish bosqichida ikkita katta davrni bosib o‘tdi. Bular: mil. avv. IV-I asrlar va milodiy I-IV asrlardir. Ushbu davrlar ijtimoiy munosabatlar va mahalliy ko‘rinishdagi davlatchilik rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, ularga xos siyosiy va mafkuraviy tomonlari bilan ajralib turadi. Antik davr davlatchiligida butun madaniy hayotda bo‘lgani kabi shaharlar hayotining o‘ziga xos tomonlari mahalliy va ellinistik, ayrim hollarda Hind shaharsozlik an’analarining o‘zaro uyg‘unlashuvi bilan izohlanadi. Bu holat ma’lum ma’noda siyosiy voqealar bilan ham bog‘liq edi. Chunonchi, Aleksandr Makedonskiyning yurishlari, Salavkiylar va Yunon-Baqtriya podsholiklarining paydo bo‘lishi keyinroq Qang‘, Davan va Kushonlar davlati ham shaharlar taraqqiyotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Yaqin va O‘rta Sharqning turli davlatlari, jumladan O‘rta Osiyo hududlarida katta xronologik davr yunon-makedon sulolalari siyosiy hukmronligi davri sifatida izohlanib fanda bu davr – ellinizm davri deb ataladi. Ellinizm – (Bolqon yarim orolidagi Ellada shahri nomi bilan bog‘liq) bu aniq tarixiy mavjudlik bo‘lib, iqtisodiy hayotda, ijtimoiy va siyosiy to‘zumda, mafkura va madaniyatda ellin (yunon) hamda Sharq an’analarining o‘zaro uyg‘unlashuvi ifodasidir. Qadimgi (antik) davrda ellin dunyosi Yunonistondan Hind daryosi vodiysigacha bo‘lgan ulkan hududni qamrab olgan edi. Tadqiqotchilar, ellinlashuv darajasiga qarab bu hududni uchta mintaqaga bo‘ladilar. 1. Ellada; 2. Kichik Osiyo, Suriya va Misr; 3. Yefrat daryosining sharqidagi viloyatlar. Bu hududlar tarixiy adabiyotlarda «Ellinlashgan Sharq» tushunchasida aks etgan bo‘lib, uning tarkibiga Mesopotamiya, Eron, O‘rta Osiyoning janubiy viloyatlari, Afg‘oniston, Pokiston va Hindistonning Aleksandr bosib olgan hududlari kirgan. Aleksandr Makedonskiy yurishlari natijasida keng miqyosda boshlangan ellinizm madaniyatining kirib kelishi Baqtriya, Parfiya va Sug‘diyona shaharlari,

hunarmandchiligi va badiiy-amaliy san’atiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Yozma manbalar Aleksandr nomi bilan bog‘liq uchta shahar: Aleksandriya Oksiana (Oks bo‘yidagi Aleksandriya), Aleksandriya Marg‘iyona (Marg‘iyona Aleksandriyasi), Aleksandriya Esxata (Uzoq yoki Chekkadagi Aleksandriya) haqida ma’lumotlar beradi. Ulardan tashqari ”katoykiyalar” deb nomlangan yunon harbiylari manzilgohlari ham mavjud edi. Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida O‘rta Osiyoning janubiy hududlaridan ellinizm madaniyati bilan bog‘liq bo‘lgan turar-joylar, moddiy- ma’naviy madaniyat buyumlari, tanga pullarning topilishi bu hududlardagi mahalliy madaniyatga ellin an’analari (shaharsozlik, haykaltaroshlik, badiiy- amaliy san’at, alifbo va boshq.) kuchli ta’sir etganidan dalolat beradi. Shu bilan birgalikda bu topilmalar mahalliy madaniyatdagi rivojlanish qadimgi (antik) davr Sharq va G‘arb madaniyatining o‘zaro uyg‘unlashuvi natijasida o‘ziga xos madaniyat darajasiga ko‘tarilishining ham guvohidir. Aleksandr Makedonskiy davrida asos solingan shaharlar. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Aleksandrning shaharsozlik faoliyati katta ahamiyatga egadir. Plutarx bergan ma’lumotlarga ko‘ra u 70 dan ziyod shaharlarga asos solgan. Arxeologik tadqiqotlar natijalari esa boshqacharoq xulosalar beradi. Shuning uchun ham Aleksandrning shaharsozlik faoliyati xususidagi ilmiy bahslar hano‘zgacha davom etmoqda. Jumladan, V.Tarn, A.Shofman va ba’zi bir boshqa olimlar bu raqamga shubha bilan qaraydilar va u ancha oshirib ko‘rsatilgan degan fikrni ilgari suradilar. V.Tarnning hisob-kitoblariga qaraganda, Aleksandr o‘ntadan ortiq, aniqrog‘i, 13 ta shaharga asos solgan. Bu jarayonda u Tigr daryosining sharqiy tomonida shaharlar asos solishga alohida e’tibor bergan. «История таджикского народа» kitobining birinchi nashrida ham mazkur masala xuddi shunday talqin qilingan. Ammo, G.A.Koshelenko tomonidan amalga oshirilgan yozma, arxeologik va epigrafik ma’lumotlarni qiyosiy tahlil asosida o‘rganish V.Tarn va uning tarafdorlari xato qilganliklarini ko‘rsatdi. Arxeologlar hali yunon-makedon shaharlarining hammasini kashf etmaganliklari, ko‘pgina hududlar arxeologik

jihatdan yaxshi o‘rganilmaganini e’tiborga olsak, kelgusida antik an’analarni tasdiqlovchi qo‘shimcha ma’lumotlar olish mumkin. G.A.Koshelenko shunday xulosaga keladi: «umuman olganda, yunon-makedon istilosining ko‘lamiga nisbatan antik an’anani qabul qilish mumkin. U ancha katta bo‘lgan va bu yerda asos solingan shaharlar soni bir necha o‘ntaga yetgan». Strabonning ma’lumotlariga ko‘ra, Aleksandr Baqtriya va Sug‘diyonada 8 ta shaharga, Yustinning ma’lumotlariga qaraganda esa 12 ta shaharga asos solgan. Ammo, bu ma’lumotlar arxeologik tadqiqotlar ma’lumotlari bilan tasdiqlanmagan va ko‘pgina ilmiy munozaralarga sabab bo‘lganki, bu alohida mavzu hisoblanadi. Biz O‘rta Osiyo hududlarida Aleksandr Makedonskiy uchta: Oks Aleksandriyasi, Aleksandriya Eskata (Chekkadagi Aleksandriya) va Marg‘iyonadagi Aleksandriya shaharlariga asos solganligi haqida ma’lum ma’lumotlarga egamiz. Bu ma’lumotlarni qisqacha tahlil etamiz. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra Oks (Amudaryo) bo‘yidagi Aleksandriya turli sharoitlarni hisobga olib bunyod etilgan. Ushbu ko‘hna shahar Sharqiy Baqtriyaning muhim markazlaridan biri bo‘lishi lozim edi. Shahar bir tomondan, bu hududlardagi yunon-makedon hokimiyatining tayanch nuqtasi bo‘lib, serhosil Baqtriya tekisligini Badaxshondagi tog‘liklardan (sharqiy yo‘nalishda) himoya qilsa, ikkinchidan, tog‘li vohalar orqali shimoli-sharqdan keluvchi ko‘chmanchilardan himoya qilgan. Undan tashqari, Oksdagi Aleksandriya foydali qazilmalarga nihoyatda boy bo‘lgan (temir, mis, oltin, lojuvard va b.) Badaxshonga ketuvchi yo‘lni ham nazorat qilib turgan. Shaharga asos solinishi uchun ikkita daryoning qo‘shilish (Amudaryo va Ko‘kcha) joyi bo‘lgan qo‘lay joy tanlangan. Bu joyda baland tabiiy tepalikning borligi ham muhim bo‘lib, uning ustiga shahar akropolini qurish imkoniyati bor edi. Shuningdek, shaharning qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan ta’minlab turuvchi juda katta serhosil tekislik (10.000 gektarga yaqin)ka tutashib ketganligi ham iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlar edi.

Ko‘hna shahar tekislikda ham, daryo bo‘ylab ham mustahkam devor bilan o‘rab olingan. Akropol (yuqori shaharda)da turar-joylar yo‘q. Bu yerda aftidan o‘lchamlari jihatdan uncha katta bo‘lmagan 2 ta qal’a, garnizon harbiylari uchun kichik va oddiy binolar va eroniylarga xos altar joylashgan. Barcha turar-joylar va jamoat inshootlari pastki shahar hududida joylashgan. Tadqiqotchilar shahar qiyofasini belgilab beruvchi quyidagi omillarni ajratadilar: shahar paydo bo‘lishining «mustamlakachilik» xususiyati, chunki shahar yunon-makedonlar Baqtriyani bosib olishi natijasida paydo bo‘lgan edi; unda podsho qarorgohining mavjudligi; shaharning yirik viloyat markazi sifatidagi o‘rni. Umuman olganda, ko‘hna shahar tuzilishi va saroy me’morchiligi yunon uslublarini elsatsada, aslida uning tuzilishida qadimgi Sharq an’analari ustunlik qiladi. Qadimgi Farg‘ona va Ustrushona chegaralarida, Sirdaryo bo‘yida, hozirgi Xo‘jand hududlarida mil. avv. VI-V asrlarda manzilgoh paydo bo‘ladi. Bu yerdan himoya devorlari va shahar qurilishining qoldiqlari ochib o‘rganilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, keyinchalik bu shahar Aleksandr tomonidan bosib olinadi va uning o‘rniga Chekkadagi Aleksandriya bunyod etiladi. Ko‘hna shaharning qal’asi paxsadan qad ko‘targan alohida devor bilan o‘rab olingan. Ko‘hna shahar antik davr an’analari asosida qad ko‘targan. Shaharning pastki qatlamlarida qurilish izlari yaxshi saqlanmagan. Mil. avv. IV-III asrlar qatlamlarida turar-joylar, xo‘jalik xonalari, harbiylar boshpanalari ochib o‘rganilgan. Bu shahar Aleksandrning Sirdaryo bo‘ylaridagi tayanch nuqtasi bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, Ahamoniylar davridayoq «Marg‘iyona shahri» mavjud edi. Bu davrda Marv vohasidagi Erkqal’a maydoni 1800x500 metr bo‘lgan shahar tipidagi yodgorlik bo‘lgan. Govurqal’a hududlari ham aynan mana shu davrda o‘zlashtiriladi. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, bu yodgorlik o‘sha davrdayoq shahar xususiyatiga ega bo‘lib, butun vohaning markazi edi. Davr oxirlariga kelib ko‘hna shahardagi hayotning faolligi kuchayadi. Govurqal’a ko‘hna shahri hududining shimoli-sharqiy va markaziy qismlaridagi madaniy qatlamlar jadallik bilan to‘lib

boradi. Tadqiqotchilarning fikricha, aynan mana shu aholi punkti makedoniyalik Aleksandr yurishlari davrida yunon-makedon qo‘shinlari tomonidan egallanadi. Kursiy Rufning Aleksandr, «Ox va Oks daryosidan o‘tib Marg‘iyona shahriga keldi», degan xabari aynan mana shu aholi punktiga taaluqli deb hisoblanadi. Arxeologik ma’lumotlar natijalariga ko‘ra, ushbu shaharning bo‘ysundirilishi tinchlik xususiyatiga ega bo‘lib, urbanizatsiya jarayonlariga ta’sir etmagan. Aynan mana shu shahar qayta nomlanib Aleksandriya nomini olgan. Tadqiqotlar natijalaridan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, Aleksandr tomonidan asos solingan punktlar – shaharlar yoki mustahkamlangan qal’alar bo‘lgan. Aleksandr shahar manzilgohlarida aholini aralashtirish siyosatini izchil amalga oshirgan. Ular ayrim hollarda polis tuzilishiga ega bo‘lsada – shaharni giparx yakkaboshchilik asosida boshqargan. Uni podshoning o‘zi tayinlagan va amaldan tushirgan. Umuman olganda bu ko‘hna shaharlar O‘rta Osiyo urbanizatsiya jarayonining rivojlanishiga katta turtki berganligini e’tirof etgan holda, Aleksandr yurishlariga qadar ham bu hududlarda yuksak shaharsozlik madaniyati mavjud bo‘lganligini ta’kidlash maqsadga muvofiqdir. Salavkiylar davri shaharsozligi. O‘z davrida Salavkiy hukmdorlari keng istilochilik siyosatini amalga oshirish maqsadida shaharsozlik bilan ham faol shug‘ullanganlar. Ular keyinchalik «Selevkiya» deb nomlangan shahar markazlariga asos solganlar. Bunyod etilgan manzilgoh sulola vakillaridan birining nomi bilan nomlangan hollarda unga polis huquqi berilgan. Ta’kidlash joizki, Salavkiylar davrida o‘zi asos solgan shaharlarda turli etnik guruhlar (yunonlar, makedonlar, mahalliy aholi)ning chatishishini qo‘llagan hukmdorlarning Aleksandrning shaharsozlik siyosatidan to‘liq chetlashishi sodir bo‘ladi. Salavkiylar davrida yangi shaharlar polislar ko‘rinishida tashkil etilib, ilgari tashkil etilgan shaharlarga ham polis maqomi berilgan. Bunda «polislarda fuqarolar jamoasi faqat yunonlar va makedoniyaliklardan tarkib topdi». Bu shaharlarda yunon aholisi jamlanishi lozim edi. Chunonchi, Marg‘iyonaga oid ma’lumotlarga qaraganda, mazkur shaharning yunon aholisi orasida suriyalik yunonlar katta o‘rin tutishi lozim bo‘lgan. Pliniy Marg‘iyona haqida shunday

ma’lumot beradi: «Unda Aleksandr Aleksandriyaga asos soldi, ammo varvarlar bu shaharni vayron qildilar. Selevkning o‘g‘li Antiox bu shaharni xuddi shu joyda qayta tikladi. ... U shaharga o‘z nomini berishni lozim topdi». Bunday xabar Strabonda ham uchraydi.Ushbu yozma manbalar ma’lumotlarini arxeologik ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Ta’kidlash joizki, Salavkiylar podsholigida shaharga tobe qishloqlar, o‘zining jamoa tuzilishini saqlab qolgan, ularning tobeligi jamoaviy xususiyatga ega bo‘lgan va ular polis hududiga kiritilmagan. Salavkiylar davrida O‘rta Osiyo shaharlarining holati va ichki tuzilishi haqida ma’lumotlar yetarli emas. Salavkiylar davlatining sharqida ko‘pgina mahalliy shaharlar ma’lum darajada mustaqillikka ega bo‘lganlar. Odatda Salavkiylar podshosi bosib olgan shaharga uning maqomi belgilangan kartiya bergan. Ba’zan bunday kartiya shaharning mavjud maqomini tasdiqlagan. Shuningdek mustaqil shaharlar ham bo‘lgan. Ammo, bunday siyosat O‘rta Osiyoda ham ma’lum darajada olib borilgan, degan fikrni tasdiqlovchi ma’lumotlar hozircha yo‘q. Aftidan, O‘rta Osiyoda yunon harbiy manzilgohlari – katoykiyalar ham qurilgan. Ko‘chirib keltirilgan yunonlar Salavkiylar hokimiyatining asosiy tayanchini tashkil etgan. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, Salavkiylar o‘z shaharsozlik faoliyatini sharqda ham, g‘arbda ham amalga oshirganlar. Shuningdek, bu davrda O‘rta Osiyoga juda ko‘p yunonlar ko‘chirib keltirilgan, degan qarashlar ham mavjud. Masalan, X.Bengston Yunon-Baqtriyaning harbiy qudrati manbalari haqida fikr yuritar ekan, buning sabablarini Salavkiylar Baqtriyada asos solgan harbiy koloniyalarda ko‘radi. Mazkur masalani hal qilishda O‘rta Osiyoda yunon-makedonlar istilosidan ancha oldin ham juda ko‘p mahalliy shaharlar va rivojlangan shahar hayoti mavjud bo‘lganini e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Yunon-Baqtriya shaharlari. O‘tgan asrning o‘rtalarida ayrim tadqiqotchilar Baqtriyada ilk shaharlarga aynan Aleksandr Makedonskiy asos solgan, degan fikrni ilgari surgan edilar. Aleksandr Makedonskiy mil. avv. 330-327 yillarda Baqtriya va Sug‘diyonani bosib olganda nimalarga duch kelgan edi, degan savolga javob topish yuqoridagi fikrni inkor etishga asos bo‘ldi.

Qadimgi mualliflar Baqtriyaning poytaxti Baqtra-Zariaspani bir necha marta tilga olganlar. Baqtra Mozori Sharif shahridan 21 km g‘arbda, daryo (Baqtr, Zariaspa) bo‘yidagi vohada joylashgan. Franso‘z arxeologlari bu yerdagi Bolo Xisor tepaliklaridan devorlar bilan o‘ralgan, minoralar ko‘tarilgan, xandaqlar qazilib, suv bilan to‘ldirilgan aylanasimon qal’ani topdilar. Shaharning bir qismi shahar devorlaridan tashqarida, Bolo Xisorning janubi-sharqida, Tepai Zargaronda joylashgan. Umumiy maydoni 120-150 metr bo‘lgan bu shaharning oldingi davr qatlamlaridagi yer osti sizot suvlari Ahamoniylar va Salavkiylar davridagi hayotning madaniy darajasini to‘liq o‘rganish imkonini bermadi. Shahar markazidan atrofga tarqalgan ko‘chalar devor tashqarisida magistral yo‘llarga: shimoli-g‘arbda Kalif, sharqda Mozori Sharif, janubi-g‘arbda Oqsu, janubda Hoji Piyad yo‘llariga tutashgan. O‘rta yer dengizidagi yirik Efes portidan Balxga tomon Ahamoniy podsholarining xizmat ko‘rsatuvchi bo‘lgan yo‘li cho‘zilib ketgan. O‘z davrining madaniy va iqtisodiy markazi, savdo yo‘llari kesishgan joyda joylashganligi sababli antik davr mualliflari Baqtrani «eng katta shahar» deb ataganlar. Bu davrdagi yirik shaharlardan yana biri Maroqanda (Samarqand) bo‘lib bu yerdagi mustahkam qal’aga Ahamoniylar davridan (Afrosiyob) oldinroq asos solingan. Ahamoniylar va ellin davrida Afrosiyob mustahkam himoya devorlari bilan o‘rab olinadi. Bu devorlar Aleksandr Makedonskiy qamaliga ham dosh bergan edi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra Afrosiyobning umumiy maydoni 219 gektar bo‘lib, Kursiy Ruf Maroqandaning mudofaa devorlari o‘zunligini 70 stadiy (taxm. 12 km.) deb ma’lumot beradi. Bu O‘rta yer dengizi va Qora dengiz qirg‘oqlaridagi oddiy yunon shaharlarining o‘rtacha kattaligidan ikki- to‘rt baravar kattadir. Mustahkam qal’aga ega va mudofaa devorlari bilan o‘ralgan shahar hududlaridagi mil. avv. IV-III asrlarga oid madaniy qatlamlardan ko‘plab topilmalar, jumladan, ellin sopol idishlari topib o‘rganilgan.

Yunon – Baqtriya davrida gullab-yashnagan shaharlardan yana biri Kir asos solgan va manbalarda Kiresxata, Kuru[sh]kada, Kiropol deb eslatiluvchi shahardir. Ko‘pchilik tadqiqotchilar bu shaharni O‘ratepa o‘rnida desalar, ayrimlari Nurtepa o‘rnida joylashgan bo‘lishi ham mumkin degan fikrni ilgari suradilar. Qadimgi Xo‘jand va uning atroflarida olib borilgan arxeologik qazish ishlari ma’lum natijalar berdi. Xo‘jand qal’asidagi ko‘p sonli shurflardan birida mil. avv. IV asrga oid paxsa devor qoldiqlari topilgan. Ushbu devor yirik to‘rtburchak g‘ishtlardan qad ko‘targan. Ko‘hna shahardagi asosiy madaniy qatlamlar mil. avv. IV-II asrlarga oiddir. Sirdaryo bo‘ylarida amalga oshirilgan ko‘p yillik qidiruv va qazish ishlari natijasida Aleksandr Makedonskiy davriga mansub boshqa shahar markazlari topilmaganligi tufayli, tadqiqotchilar bunday shahar markazlari faqat hozirgi Xo‘jand shahri o‘rnida bo‘lishi mumkin, degan xulosaga keldilar. Marg‘iyonaning poytaxti Marv shahridagi ko‘pgina madaniy qatlamlar ham yunon-baqtriya davriga oiddir. Aleksandr Marv mudofaasini bir-biriga yaqin masofada joylashgan oltita chegara qal’alari bilan mustahkamlagan. Ayrim tadqiqotchilar, tepaliklarda joylashgan bu qal’alar Aleksandr davrida qurilmagan, balki mustahkamlangan bo‘lsa kerak, degan fikrni bildiradilar. Marvning mudofaa qudrati Selevka I va Antiox I davrida mustahkamlanadi. Aleksandrga o‘xshab, ular ham eski devorlarni mustahkamlaganlar, yangi mustahkam devorlar barpo etganlar va Marvni o‘z nomlari bilan nomlaganlar. Antiox I shaharni ham o‘z ichiga olgan butun Marv vohasini o‘zun devor bilan o‘ragan. Ahamoniylarning aynan qaysi - qal’asi – Erkqal’ami yoki Govurqal’ami, Aleksandrning nomi bilan nomlangani aniqlanmagan. Nima bo‘lganda ham, Selevka I va Antiox I davrlarda Marv vohasi to‘liq devor bilan o‘ralganligi aniq. Bu devorning qoldiqlari hozirgacha qisman saqlangan. Ta’kidlash joizki, o‘z vaqtida S.A.Vyazigin ham bu yerda juda katta mudofaa tizimi barpo etilganini ta’riflagan edi.

Tadqiqotlar natijasida o‘ng qirg‘oq Amudaryo hududlarida joylashgan bir qator shahar manzilgohlaridan ellin davri qatlamlari va alohida qurilishlar topilgan. Ular orasida Do‘shanbe, Oyxonim, Termiz, Saksonoxur kabilarni alohida qayd etish lozimdir. Tojikistonning poytaxtida, Do‘shanbe daryosidan shahar markaziga qarab ketgan yo‘lning shimolida joylashgan Do‘shanbe ko‘hna shahrida so‘nggi yillarda amalga oshirilgan qazish ishlari haqida alohida to‘xtalib o‘tish lozimdir. Ko‘hna shahar hududida bugungi kunda deyarli to‘liq zamonaviy qurilishlar qurilgan bo‘lib, shahar qal’asining bir qismi saqlanib qolgan. 1989 yilda bu yerdan, Yunon-Baqtriya davriga, mil. avv. IV-II asrlarga oid madaniy qatlam aniqlangan. Qazishmalar natijasida 30 ta xona ochilgan bo‘lib, xonalarning tuzilishiga qaraganda, ular yagona me’morchilik rejasi asosida qurilgan mahobatli inshootning qismlaridir. Vaqt o‘tishi bilan vayron bo‘lgan inshootning faqat g‘arbiy yarmi saqlanib qolgan. Olingan materiallar majmui Yunon-Baqtriya davrida Do‘shanbe ko‘hna shahri Hisor vodiysidagi yirik shahar markazlaridan biri bo‘lganligini ko‘rsatadi. Yunon-Baqtriya davriga oid Oyxonim ko‘hna shahri 1965-1978 yillarda Fransiyaning Afg‘onistonda ish olib borgan P.Bernar boshchiligidagi arxeologik missiyasi tomonidan qazib ochilgan. Qazishma ishlari oxiriga yetkazilmagan bo‘lsada, franso‘z arxeologlari jamoat, ibodat, mudofaa inshootlari va uy- joylarning tarixi, shaharsozlik an’analari, san’at asarlari, yozuv madaniyati yodgorliklari va qadimgi shaharning turmush tarzini aniqlashga muvaffaq bo‘ldilar. Oyxonim Baqtriyaning sharqida, Panj va Ko‘kcha daryolari tutashgan yerda, Panjning chap qirg‘og‘ida, tuprog‘i serhosil kichkina (10x35 km) vohada joylashgan. Tadqiqotchilarning fikricha, ko‘hna shahar, birinchidan, yerlari yunon istilochilarining qo‘liga o‘tgan qadimgi sug‘oriladigan vohani nazorat qilish uchun qurilgan, ikkinchidan, u mineral resurslarga boy viloyatning poytaxtiga aylangan. Ko‘hna shaharning mana shu qishloq xo‘jalik va konchilik salohiyati istilochilar hayotini va hatto farovonligini ta’minlash uchun ham yetarli bo‘lgan. Uchinchidan,

ko‘hna shahar muhim harbiy-strategik ahamiyatga ega bo‘lgan. Zotan u, Baqtriyani sharq tomondan qo‘riqlagan hamda Baqtriya sharqidagi ichki va tashqi chegaralarini nazorat qilgan. Ma’muriy binolar joylashgan ko‘hna shaharning markaziy qismi uncha zich qurilmagan. Eng katta hovli-maydon saroy sahnida joylashgan. Saroy kutubxonasi hamda gimnasiy Oyxonim ko‘hna shahridagi yuksak madaniy hayotdan dalolat beradi. Bu yerda gimnasiy asosiy ta’lim markazi hisoblangan. U ko‘hna shaharning shimoliy qismida, uch qismdan iborat katta binoda joylashgan. Bu majmua to‘rtala tomonidan xonalar bilan o‘ralgan. Yunon-Baqtriya davrining mustahkam ko‘hna shaharlaridan bo‘lgan Oyxonimda me’morchilik va amaliy san’at ham taraqqiy etgan. Shahar maydonlarida, gimnasiyda va ibodatxonalarda o‘rnatilgan haykallar Oyxonim me’morchiligini to‘ldirib, yuqori san’at darajasidan dalolat beradi. Ta’kidlash lozimki, Oyxonim hozircha O‘rta Osiyoda butunlay yunon an’analariga asoslanib qurilgan yagona qo‘hna shahar hisoblanadi. Bu davrga oid ko‘hna shaharlardan yana biri Taxtisangin (O‘tarqal’a, Meli, Taxtiqubod) Kobadiyonning janubida, Afg‘oniston bilan Tojikistonning chegarasidagi Taxtiqubod darasida joylashgan. Ko‘hna shaharning mudofaa devorlari 75 gektar maydonni egallaydi. Balandligi 600 metrga yetadigan Teshiktosh tog‘ tizmasi Taxtisanginni Kobadiyon vohasining bugungi kunda aholi yashaydigan qismidan ajratib turadi. B.A.Litvinskiy boshchiligidagi Janubiy Tojikiston eskpeditsiyasi 1976 yildan boshlab amalga oshirgan qazish ishlari natijasida Taxtisangin qal’asining ichki tuzilishi aniqlandi. Qal’aning ichida asosan ibodatxona, unga sharq tomondan tutashgan, xom g‘ishtdan ko‘tarilgan devor bilan o‘ralgan hovli joylashgan. Qal’a mudofaa devorlarining ichki yo‘nalishi bo‘ylab joylashgan qurilmalar ombor, ustaxona va ibodatxona qoshidagi hujralar vazifasini bajargan bo‘lishi mumkin. Taxtisangin ko‘hna shahrida amalga oshirilgan qazishma ishlari natijasida Baqtriya san’atining turli davrlari haqidagi ilmiy qarashlarni tasdiqlovchi muhim ma’lumotlar olindi.

Shuningdek, Baqtriya san’ati durdonalarining topilishi Oks xazinasi sirini ochish imkonini berdi. Tadqiqotlar natijalaridan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, O‘rta Osiyo yoki Markaziy Osiyodagina emas, balki Ahamoniylar Eroni hududidagi otash ibodatxonalari orasida ham Oks ibodatxonasi eng to‘liq va yaxlit ibodatxonadir. Yodgorlikning yaxshi saqlanganligi – otash ibodatxonasining ichidagi har bir xonaning vazifaviy foydalanilishini aniqlash hamda ularda amalga oshirilgan diniy va ijtimoiy marosimlar jarayonini tiklash imkonini beradi. Antik davrga kelib O‘rta Osiyo qo‘hna shaharlarida madaniy hayot nisbatan rivojlangan edi. Ta’kidlash joizki yunon-baqtriya davriga kelib badiiy madaniyatning turli jabhalarida ellinizmning ta’sirini ko‘zatishimiz mumkin. Misol uchun, ellinlashtirish davridan boshlab Baqtriyada koroplastika hunarmandchiligi paydo bo‘ladi. Bu san’at namunalari doirasi yunon olamiga nisbatan kengroq bo‘lib, hunarmandlar ellin mifologiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan terrakotalardan tashqari mahalliy an’analar bilan bog‘liq bo‘lgan san’at namunalarini ham yaratadilar. YUyechji-kushon va Kushon davriga kelib O‘rta Osiyoning ko‘plab qo‘hna shaharlarida badiiy madaniyatning ko‘pgina turlari taraqqiy etganligini ko‘zatishimiz mumkin. Saroylar, ibodatxonalar va boy turar-joylardagi devoriy suratlar, manzaralar hamda haykallar bizning kunlarimizgacha namunaviy holatida bo‘lsa-da saqlanib qolgan. Umuman olganda, antik davr O‘rta Osiyo qo‘hna shaharlarining madaniyati va san’ati turli omillar ta’sirida taraqqiy qiladi. Bu jarayonga o‘lkadagi siyosiy hayot, o‘lkaning turli uyushma va davlatlar ta’sirida bo‘lishi, diniy e’tiqodlar, iqtisodiy ahvol, xalqaro savdoning rivoji, turli xalqlar madaniyatining o‘lka xalqlari madaniyati bilan uyg‘unlashuvi, boy qadimiy an’analar, mahalliy o‘ziga xoslik va boshqa ko‘plab omillar o‘zluksiz ta’sir qilib turgan. Ana shu omillar ta’sirida O‘rta Osiyo antik davr madaniyati va san’atining rivojini shaharsozlikda, haykaltaroshlikda, badiiy tasvirda, musiqa san’atida, zeb-ziynat buyumlarida, aholining xo‘jaligi bilan bog‘liq ashyolarda va boshqalarda ko‘zatishimiz mumkin.

Antik davr O‘rta Osiyo shahar madaniyati rivojlanishning eng yorqin xususiyatlari – tasviriy san’at bilan pul zarb etilishi natijasida madaniyat va moliya-iqtisod ishlarining taraqqiy etishidir. Ta’kidlash joizki, o‘lkamiz hududlarida tovar-pul munosabatlarining qandaydir ko‘rinishi Salavkiylar davridayoq paydo bo‘ladi. Misol uchun, E.Rtveladze tadqiqotlariga ko‘ra, Taxti Sangindan 4 ta, Termizdan 3 ta, Kampirtepadan 2 ta, Marvdan 6 ta, Samarqand atroflaridan 5 ta Atiox I davriga oid (mil. avv. 280-268 yy.) tangalar topilgan. Nisbatan ko‘proq topilma tangalar yunon-baqtriya davriga oid bo‘lib, ular Diodot, Yevtidem, Demetriy, Antimax, Geliokl davrlarida zarb etilgan. Umuman olganda antik davrga kelib O‘rta Osiyoda tanga pullarga asoslangan tovar-pul munosabatdari rivojlandiki, bu holat antik davr davlatchiligi va shaharlari taraqqiyotini belgilovchi asosiy belgi hisoblanadi, Yunon-makedon davrida yirik shaharlar tovar-pul munosabatlariga tortilgan bo‘lsa, kushonlar davriga kelib bu jarayonga qishloqlar ham ishtirok eta boshlaydi. Bu holat esa o‘z navbatida, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning yuksalib borayoganidan dalolat beradi. Xullas, antik davr O‘zbekiston davlatchiligi taraqqiyotida shaharlarning ahamiyati ulkan bo‘ldi. Tadqiqotlarning qiyosiy tahlilidan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, ellin dunyosida shahar ma’lum vazifalarni (ma’muriy, siyosiy va diniy markaz, savdogarlar va hunarmandlar faoliyat ko‘rsatadigan joy, madaniy va harbiy markaz va boshq.) bajaruvchi mustahkamlangan punktgina emas, balki jamoa o‘zini o‘zi boshqarish organlari, zamonaviy mulkdorlarning alohida shaklini o‘zida jamlagan, erkin fuqarolarning teng huquqligini nazarda tutuvchi ijtimoiy tuzilmaning muhim bo‘g‘ini ham bo‘lgan deyish mumkin. Bunday shaharlar (balki shahar-polislar yoki shahar –davlatlar) ellin madaniyati ta’sirida bo‘lgan Sharqda ham keng tarqalgan. Ta’kidlash joizki, bu hududlarda kuchli podsho hokimiyatiga ega (Salavkiylar yoki Yunon-Baqtriya kabi) katta davlatlarda bunday shaharlar hukm surishi uchun Gretsiya yoki Rimdagidan batamom o‘zgacha shart-sharoitlar mavjud edi. Antik davr O‘rta Osiyo shaharlarining mustaqilligi to‘liq bo‘lmasdan, uni podshoning oliy hokimiyati cheklab turgan. Harqalay, arxeologik ma’lumotlar (agar bu

mustaqillik huquqini berish to‘g‘ridan to‘g‘ri aytilgan bitiklar yoki boshqa yozuvlar bo‘lmasa) shaharlar bunday alohida maqomga ega ekanligi haqida dalillar bera olmaydi. Bu o‘rinda xitoylik sayyoh Sjan Syanning Yunon-Baqtriya shaharlarining ma’lum darajada mustaqilligi haqidagi xabarni keltirib o‘tish maqsadga muvofiqdir. U Dahya-Baqtriya haqida shunday ma’lumot beradi: «ular (ya’ni, Baqtriya shaharlari) oliy podsho yoki hokimga ega emas, ammo o‘zlarining devor bilan o‘ralgan barcha shaharlari va manzilgohlarida ular kichik hokimlarni tayinlaydilar». Antik davr har qanday O‘rta Osiyo shaharining bir muhim tarkibiy qismi- shahar atrofidagi qishloqlarning mavjudligi edi. O‘rta Osiyoda shaharlarning umumiy muammolariga va shaharlarning maqomiga jiddiy e’tibor berilishi natijasida shahar bilan uning atrofidagi qishloqlarning o‘zaro munosabatlari masalasi tadqiqotchilar e’tiboridan birmuncha chetda qoldi. Tadqiqotchilar oldida turgan shaharlar tarixi bilan bog‘liq dolzarb masalalardan biri ham aynan shu muammo hisoblanadi. Kushon davri Shimoliy Baqtriya shaharlari. Mil. avv. I- milodiy III asrlar Shimoliy Baqtriya shaharlarining gullab-yashnagan davri bo‘ldi. Aynan mana shu davrda tipologik jihatdan turlicha bo‘lgan, turli vazifalarni bajargan shaharlar paydo bo‘ladi. Baqtriyadagi siyosiy va iqtisodiy barqarorlik, ayniqsa, bu hududlarning Kushon davlati tarkibiga kirishi bu jarayonga imkoniyat yaratgan edi. Baqtriyaning ko‘pgina shaharlari muhim karvon yo‘llari bo‘ylarida, daryodan o‘tish joylarida, savdo yo‘llari chorrahalarida paydo bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, ularning shakllanishi turli yo‘llar bilan bo‘lib o‘tgan. V.M.Massonning fikricha, Shimoliy Baqtriyaning kushon davri shaharlari ikki xil yo‘l bilan paydo bo‘lgan. Ularning ayrimlari aholining asta-sekin ko‘payishi natijasida o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan bo‘lsa, ayrimlari esa doimiy reja asosida markaziy hokimiyatning markazga intilish siyosati natijasida paydo bo‘lgan. Kushon davri Shimoliy Baqtriya shaharlarining shakllanish jarayoni, ularning tarhi va tuzilishi ko‘p hollarda uning asosiga, ilgari aholi yashagan manzilgohga bog‘libo‘lgan. Bu holatni arxeologik ma’lumotlar asosida o‘rgangan.

E.V.Rtveladze o‘z asoslari bilan farqlanuvchi shaharlarning quyidagi uchta guruhini ajratadi: 1. Ahamoniylar davriga borib taqaladigan, qadimgi asosga ega bo‘lgan ko‘p qatlamli shaharlar (Jondavlattepa, Qalaimir, Hayitobodtepa va balki Termiz); 2. Yunon-Baqtriya yoki Salavkiylar davriga borib taqaladigan shaharlar (Dalvarzintepa, Kayqubodshoh, Saksonoxur, Termiz, Shahrinav(?), Xolchayon); 3. YUyechji yoki Kushon davrida paydo bo‘lgan shaharlar (kichkina shaharlarning asosiy qismi va Budrach, Zartepa, G‘arov-qal’a (Yavan), Kallaminor (Denov yonida), Shohtepa va boshq.). Kushon davri shaharlarining kelib chiqishi va shakllanish jarayonini Dalvarzintepa nisbatan yaxshi aks ettiradi. Uning dastlabki asosi mil. avv. III asrda ko‘hna shaharning janubi-sharqiy qismida, ikki tomondan qadimgi irmoq o‘tib turgan balan tepalikda paydo bo‘ladi. Bu irmoqlardan xandaq sifatida foydalanilgan. Keyinroq, yunon-baqtriya davrida bu bo‘lak 2 metrdan oshiq qalinlikdagi paxsa devor bilan o‘rab olinadi va maydoni 3 gektardan ziyod qal’aga aylanadi. Uning shimolida esa tarqoq rejaga ega mustahkamlanmagan qishloq paydo bo‘ladi. Aftidan, mil. avv. I asrning ikkinchi yarmi yoki milodiy I asr boshlarida dastlabki markaz o‘rnida qalinligi 7 metrli devor va xandaq bilan o‘rab olingan mustahkam qal’a shakllanadi. Mustahkamlanmagan manzilgoh shaharga aylanadi. Bu shahar aniq to‘g‘ri burchakli rejasi va shu reja asosidagi devorlari bilan ajralib turadi. Uning ichida jadallik bilan qurilishlar olib boriladi. Shu davrdan boshlab Dalvarzintepa tarixida yangi davr – shahar davri boshlanadi. Dalvarzinning keyingi rivojlanishi Kushon davriga to‘g‘ri keladi. YA’ni, hashamatli turar-joy inshootlari, ibodatxonalar, ishlab chiqarish mahallari barpo etilib, devorlar mustahkamlanadi. Shuningdek, bir tomonida diniy va dafn marosimlariga oid inshootlar, ikkinchi tomoniga qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq mulklar markazlashgan kattagina shahar oldi qismi shakllanadi. Dalvarzintepa umumiy hududining 34 foizini mudofaa inshootlari, 41 foizini asosiy istiqomat qismi, 7 foizini maydonlar va ko‘chalar, 18 foizini boshqa binolar egallagan deb taxmin qilinadi. Bu yerdan ibodatxonalar,

shahar aholisining uylari, ishlab chiqarish ustaxonalari, shahar maydonlari va hovo‘zlar, suv tarmoqlari tizimi, ko‘cha tarmoqlari qazib ochilgan va o‘rganilgan. Qiyosiy tahlil uchun solishtirib ko‘radigan bo‘lsak, S.P.Tolstovning yozishicha, O‘rta Osiyo shaharlari o‘sib chiqadigan boshlang‘ich asos bir tomondan – refugium (lotincha, mustahkamlanmagan, xavf tug‘ilgan paytida aholi panagohi) va ikkinchi tomondan – bozor hisoblanadi. YE.YE.Nerazikning ta’kidlashicha, qal’a atrofida shaharlarning shakllanishi Xorazm uchun rivojlanishning eng tarqalgan usullaridan biri edi. Parfiya va Marg‘iyonaning ham ko‘pgina shaharlari asosini mustahkam qism - qal’a tashkil etgan. Janubiy Sug‘diyonaning antik davrga oid qator ko‘hna shaharlari - Qal’ai Zahoki Maron, Shulluktepa, Ko‘hna Fazli, Kindiklitepa kabilarning ham dastlabki asosini mustahkamlangan qal’a va minoralar tashkil etgan. Demak, O‘rta Osiyoning boshqa hududlarida bo‘lgani kabi, Shimoliy Baqtriyada ham shaharlarning shakllanishi asosan qal’adan boshlangan. Shuning uchun ham, kushon davri barcha shaharlarda ilgarigi mustahkamlangan manzilgoh asosi bo‘lgan qal’alar mavjudligi tasodifiy hol emas, deb xulosa chiqarish maqsadga muvofiqdir. Bu holat qurilish uslublaridagi mahalliy an’analar antik davrda ham davom etganligidan dalolat beradi. Antik davrda Shimoliy Baqtriyada tarhiy tuzilishi aniq to‘g‘ri burchakli va to‘rt qismli (qal’a, shaharning o‘zi, shahar oldi va atrof) shahar va shaharchalar ko‘p tarqalgan. Tashqi rejaviy tuzilishi notekis bo‘lgan shaharlar kam uchraydi. To‘g‘ri burchakli shaharlar negizini yagona shaharsozlik an’analari hamda qaysidir ma’noda, kushon davri ijtimoiy va madaniy meyorlari tashkil etgan bo‘lsa, noto‘g‘ri reja asosidagi shaharlar mustahkam qal’alar yonida, o‘z-o‘zidan, aholi o‘sishi natijasida paydo bo‘lib, ularning sohiblari mavjud chegaralarga moslashganlar. Ko‘plab kushon qal’alari oldingi davr bilan genetik bog‘liq bo‘lgan. Ular mustahkamlangan qo‘rg‘on-markaz o‘rnida shakllanib ulardan tashqi ko‘rinishini ham meros qilib olgan (Dalvarzintepa, Termiz, Kampirtepa).

Ularning ayrimlari (Budrachdagi Oqmozortepa, Zartepa, Xayrobodtepa) avval boshdayoq qal’a sifatida shakllangan bo‘lishi ham mumkin. Bu qal’alar bir- birlaridan o‘lchamlari va shahar qurilishi tartibida joylashuvi bilan farqlanadi. Tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, qal’alarning ahamiyati shaharlarning vazifalari va o‘lchamlari bilan belgilanib, bir qator omillar, xususan, tabiiy sharoitlar ham hisobga olingan. Ko‘pchilik qal’alar shaharning bir burchagiga joylashib, to‘liq shahar qurilishi tizimiga kirgan. Ayrim hollarda qal’a ko‘hna shaharning bir burchagida joylashib shahar devorlari chegarasidan chiqib turgan (Dalvarzin, Arpapoyatepa). Ba’zi qal’alar ko‘hna shaharning markazida (Yalangto‘shtepa, G‘arovqal’a, Dilbarjin), ayrimlari esa shaharning asosiy qismidan alohida yoki daryo bo‘yida joylashgan (Termiz, Kampirtepa). Ko‘hna shaharlarning qal’alari o‘lchamlari va rejaviy tuzilishi jihatdan ham bir-biridan farqlangan. Misol uchun to‘g‘ri burchakli (Kampirtepa, Termiz), to‘rt burchakli (Zartepa, Oqmozotepa, Xayrobodtepa), ko‘pburchakli (Dalvarzintepa). Shaharlarning ma’muriy-hududiy joylashuviga qarab ulardagi qo‘rg‘onlar turli vazifalarni bajarganlar. Ta’kidlash joizki, ko‘pgina qal’alar harbiy-mudofaa xususiyatiga ega bo‘lgan. O‘rta Osiyoning boshqa ko‘hna shaharlari qal’alari bilan qiyosiy tahlil qilsak, ular kushon davrida boshqacharoq tuzilishiga ega bo‘lgan. Misol uchun, Tuproqqal’aning so‘nggi antik davr qal’asida saroy, otashkada va harbiylar bilan bog‘liq bir necha inshootlar bo‘lgan. Qadimiy Marvning qal’asi Erkqal’ada esa, shoh saroyi, xizmatchilar xonalari va ma’muriy inshootlar joylashgan. G.A.Pugachenkovaning taxminlariga ko‘ra, O‘rta Osiyo antik davr shaharlarining qal’alari ma’muriy binolar markazlashgan joy bo‘lib bu yerda hukmdor huzuridagi xizmatkorlar, omborxonalar, garnizon inshootlari joylashgan. Xullas, O‘rta Osiyoning antik davr katta ko‘pchilik ko‘hna shaharlarida qal’a asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan bo‘lsada, Xorazmning bu davr ayrim shaharlari qal’asiz bo‘lgan. Ammo, antik davr Baqtriyasining qal’alari ko‘hna shaharlarning, qo‘rg‘onlarning va hatto qishloq manzilgohlarining ajralmas qismi edi.

Antik davr Shimoliy Baqtriya shaharlari hayotida shahristonlar ham muhim ahamiyatga ega edi. Antik davr shahristonlarining ildizlari bronza davri manzilgohlarining mustahkamlanmagan qismi va ahamoniy-baqtriya davrining ilk shaharlari asosiy turar-joylarini devorlar bilan o‘rab olingan davrga borib taqaladi. Ildizlari jihatdan ular bir-birlari bilan chambarchas bog‘liqligi aniq. Ammo, bajargan vazifasi nuqtai nazaridan ular turlicha bo‘lgan. Xususan, dastlabki davr shaharlari shahristoni faqat turar-joy qismi va ehtimol ibodatxonadan iborat bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik, ya’ni, Kushon davriga kelib turar-joylar, hunarmandchilik ishlab chiqarish, mafkuraviy va savdo-sotiq bir yerga to‘plangan joyga aylanadi. Shahristonlarning shakli to‘g‘ri bo‘rchakli, ayrim hollarda to‘rtburchak yoki ko‘pburchaklidir. Kushon davrida paydo bo‘lgan yoki qayta qurilgan shaharlarning shahristonlari qat’iy geometrik reja asosda qurilgan. Chunki, ular joylardagi tabiiy sharoit hisobga olingan holda oldindan rejalashtirilib bunyod etilgan. Ularning qal’alarga nisbatan joylashuvida ham turli: geografik, harbiy va iqtisodiy omillar hisobga olingan. Kushon davrida shahristonlar asosan qal’adan shimol va shimoli- sharq tomonda, ayrim hollarda janubi-sharq tomonda joylashib, chuqur va keng xandaqlar va minorali mustahkam devorlar bilan o‘rab olingan. Dalvarzintepa shahristonini misol tariqasida keltiradigan bo‘lsak, ko‘hna shahar markazi keng ko‘cha bilan ikki asosiy qismga bo‘lingan. Bu ko‘cha shahar darvozasidan boshlanib, unchalik katta bo‘lmagan maydonga chiqqan. Maydon esa boy va hashamatli binolar bilan qurshalgan. Markaziy ko‘chadan ikki tomonga ko‘cha va tor ko‘chalar o‘tgan. Ammo, ularning tuzilishida muntazamlik yo‘q. Dalvarzintepa mahallalari tabaqachilik asosida bunyod etilgan bo‘lishi mumkin. Ammo, ular nechta uylardan iborat bo‘lganligi noma’lum. Xullas, ko‘hna shaharlar shahristonlarining mahallalarga bo‘linishi antik davrda ham davom etadi. Ko‘hna shaharlar ko‘p hollarda aniq reja asosida, bir necha qismdan iborat bunyod etilgan bo‘lib, har bir qismning muayyan vazifasi bor edi. Ushbu qismlar shaharlar hududlarida joylashib, ular joylashuvida tabiiy- geografik va harbiy-siyosiy vaziyatlar hamda shart-sharoitlar hisobga olingan.

Antik davr Shimoliy Baqtriya shaharlari ma’muriy, harbiy-siyosiy va mafkuraviy markaz bo‘libgina qolmasdan savdo-sotiq va hunarmandchilik markazlashgan hudud ham hisoblangan. Chjan Szyanning mil. avv. II asrning o‘rtalariga oid ma’lumotlariga ko‘ra, Dahya (Baqtriya) aholisi savdo-sotiqda nihoyatda mohir, mamlakatning poytaxtida esa har xil mahsulotlarga boy bo‘lgan bozor mavjud edi. O‘rta yer dengizi mamlakatlarini Uzoq Sharq bilan bog‘lovchi Buyuk ipak yo‘lining ushbu hududlardan o‘tishi xalqaro savdoning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratgan edi. Ptolomey tasvirlagan bu yo‘lning bir tarmog‘i Baqtradan shimolga, Amudaryo orqali Tarmitadan o‘tib shimoli-sharqqa qayrilgan va Surxon vohasi bo‘ylab borib Qoratog‘ orqali komadlar o‘lkasi bo‘ylab Qorategin tomonga ketgan. Bu yo‘lning boshqa bir tarmog‘i Tarmitadan so‘ng SHeroboddaryo vodiysidan o‘tgan va Temir darvoza orqali Sug‘dga olib chiqqan. Bu yo‘l O‘rta Osiyo va Shimoliy Baqtriyaning markaziy va shimoliy viloyatlarini Hindiston bilan bog‘lab turgan. Shimoliy Baqtriyani Parfiya va Xorazm bilan bog‘lovchi daryo yo‘lidan ham foydalanilgan. Chjan Szyanning ma’lumotlariga ko‘ra, Chuy Shuy (Amudaryo) bo‘yida savdogarlar va sotuvchilar yashaganlar. Ular o‘z mollarini quruqlikdagi yo‘lda ham suv yo‘lida ham qo‘shni davlatlarga sotganlar. Shimoliy Baqtriyaning ayrim hududlarini birlashtirib turgan va ichki savdoda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa yo‘llar ham mavjud bo‘lgan. Ulardan biri Amudaryo vohasi bo‘ylab o‘tib Shimoliy Baqtriyaning sharqiy va g‘arbiy hududlarini bog‘lagan. Amudaryo bo‘ylarida joylashgan ayrim manzilgohlar (Kampirtepa, Xotinrabod, Ayvoj) savdo markazlari va balki, o‘ziga xos bojxona maskani vazifasini bajargan bo‘lishi mumkin. Viloyatdagi xalqaro savdo aloqalarining yo‘nalishlari va taraqqiyoti haqida ba’zi arxeologik topilmalar guvohlik beradi. Bular Hindistondan keltirilgan – taroq, shaxmat donalari, fol ochadigan suyak, tilla buyumlarning bo‘laklari, fil suyagidan yasalgan narsalar (Dalvarzintepa); Rimdan – shisha (Xolchayon), marmar bosh (Ilontepa), maskaron (maxsus qiyofani o‘zgartiruvchi buyum,

me’morchilikda ishlatilgan, Shaxrigulgul), Neron tangasi (sestersiy, Xayrobodtepa); Misrdan – taqinchoqlar va tumorlar, ular Shimoliy Baqtriyaning qabristonlaridan topilgan (Boysun, Bandixon, Kampirtepa, To‘pxona), papirus (Kampirtepa); Xitoydan- ipak matolar parchalari (Kampirtepa, Xolchayon), oynalar (Ayritom, Barattepa, Janubiy Tojikiston qabristonlari); Parfiyadan – tangalar; Xorazmdan – aylana naqsh solib ishlangan idish (Kampirtepa) kabilardir. Hunarmandchilik ishlab chiqarishi savdo-sotiqning, xususan ichki savdoning jadallik bilan taraqqiy etishida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Antik davrda Shimoliy Baqtriyaning ko‘hna shaharlarida kulolchilikka ixtisoslashgan mahallalar mavjud bo‘lib, ularda bir vaqtning o‘zida bir nechta xumdonlar ishlab turgan. Ulardagi idishlarni pishirish xonalarida bir pishirishda yuzdan ortiq idishlar sig‘dirilgan. Kulolchilik xumdonlarining qishloqlarda bo‘lmaganligi yoki kamligi shundan dalolat beradiki, kulollar o‘z mahsulotlari bilan nafaqat shahar, balki, qishloq aholisining ham talab-ehtiyojlarini qondirgan. Ko‘hna shaharlarda temirni qayta ishlaydigan hunarmandchilik ustaxonalari ham bo‘lgan. Ular temirdan har xil buyumlar tayyorlaganlar. Termizdan temirchilar mahallasi aniqlangan. Temir va misni qayta ishlash hunarmandchiligining qoldiqlari SHo‘rtepadan ham aniqlangan. Shimoliy Baqtriya shaharlarida qurilish ishlari va me’morchilikning yuqori darajasi bu hududlarda o‘z kasbining ustasi bo‘lgan quruvchilar va me’morlar bo‘lganligidan dalolat beradi. Qurilishda xom g‘isht va paxsa bilan bir qatorda Kushon davrida pishiq g‘isht ham ishlatilgan. G’isht pishiradigan xumdonlar Dalvarzintepada aniqlangan. Ayrim g‘ishtlardan shaxsiy muhrlar izlari qayd etilgan. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, g‘isht pishiruvchi ustaxonalar buyurtma bo‘yicha ishlashgan. Shimoliy Baqtriyaning shahar va qishloqlarida to‘qimachilik hunarmandchiligi ham keng tarqalgan. Qazishmalar paytida juda ko‘plab urchuq uchlari topilganki, ular gilam, sholcha va mato tayyorlashda ishlatilgan. To‘qimachilikning keng rivojlanishi shundan dalolat beradiki, ixtisoslikning bu turi faqat mayda, uy hunarmandchiligi bo‘lib qolmasdan, ko‘hna shaharlarda yirik

to‘qimachilik ustaxonalari bo‘lib ular xalqaro va ichki bozor uchun mahsulot chiqarganlar. To‘qimachi ustalar bo‘lganligini Dalvarzintepa va Kampirtepadan topilgan shaxsiy muhrlar yana bir marta isbotlaydi. Ko‘hna shahar va qishloqlarda hunarmandchilikning boshqa ko‘rinishlari – zargarlik, toshga ishlov berish, tegirmonchilik (un tortish) ishlari ham rivojlangan. Ko‘pgina shaharlardan tanga pullarning topilishi pul zarb etish yaxshi yo‘lga qo‘yilganidan dalolat beradi. Xullas, antik davr Shimoliy Baqtriya shaharlari o‘z taraqqiyotining yuqori bosqichiga ko‘tarilgan edi. Yozma manbalarda Baqtriya haqida «ming shaharlar o‘lkasi», deb eslatib o‘tilishi hamda ko‘p sonli arxeologik ma’lumotlar ushbu fikrimizning dalilidir. Antik davrda bu hududlardagi shaharlar taraqqiyoti uchun ko‘pgina imkoniyatlar (ijtimoiy-iqtisodiy, harbiy-siyosiy, geografik va boshq.) mavjud edi. Shaharlar ko‘p hollarda ilgaridan belgilab qo‘yilgan qat’iy reja asosda qurilib bir necha qismdan iborat bo‘lgan. Har bir qismning muayyan bajaradigan vazifasi mavjud edi. Shaharlarning o‘zi esa ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markaz hisoblanib, siyosiy hayotda ham muhim ahamiyat kasb etgan. Taraqqiyot qonuniyatlariga ko‘ra, avvalgi davrlarda bo‘lgani kabi, antik davr shaharlari davlatchilik taraqqiyotining asosiy omili bo‘lib qolaverdi.

$Adabiyotlar: 1. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 2. Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003 3. Ismoilova J. Farg‘ona vodiysida milliy ozodlik kurashlari. T., 2003. 4. Istoriya Uzbekistana. – T.: Fan, 2012. 5. Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T., 2004. 6. Sagdullayev va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T., 2000. 7. Tarix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston milliy boyliklarining o‘zlashtirilishi. \ Loyiha rahbari, mas’ul muharrir: D.A.Alimova. – T.: Sharq, 2001. 8. Murtazayeva R.H. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag‘rikenglik. – Toshkent: Universtitet, 2007. 9. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 13-jildlik. T.: O‘zME, 2000-2006. 10. O‘zbekiston tarixi. T.: Universitet, 1997.$

O'xshashlar

Antik davr arxeologiyasi

O’rta osiyo hududida antik davr davlatlari

Numizmatika fanining maqsad va vazifalari. Antik davr tangalari

Antik davr davlatlari. Buyuk Ipak yo'li, shakllanishi, rivojlanish bosqichlari

O`rta Osiyo shaharsozlik madaniyati