Numizmatika fanining maqsad va vazifalari. Antik davr tangalari - Tarix - Referatlar

Numizmatika fanining maqsad va vazifalari. Antik davr tangalari

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Numizmatika fanining maqsad va vazifalari. Antik davr tangalari Reja: 1. Numizmatika fanining o`rganilishi tarixidan. 2. Tangalarning zarb qilina boshlashi. 3. Antik davlatlarda pul zarb qilishni yo`lga qo`yilishi. 4. O`rta Osiyoda tangalar zarb etishning boshlanishi. 5. Grek dirxamlarini muomalada bo`lishi. 6. Xorazmda zarb qilingan tangalar. 1

O`zbekiston mustaqillikka erishganligi tufayli, jamiyatimizning xamma soxalarida jiddiy o`zgarishlar davri boshlandi. SHu jumladan tarix fani oldida xam yangi yangi muammolar ilmiy izlanishlarni taqozo qilmokda. Tarix fanining yordamchi soxalari ichida o`z o`rniga ega bo`lgan numizmatika, mamlakatimiz Istiqlolga erishgandan keyin uning nufuzi yanada ortdi, mustaqil tarix fani sifatidagi maqomga ega bo`ldi. CHunki tariximizni o`rganishda tangashunoslik fanining axamiyati beqiyosdir. Tangalar bizga eramizdan avvalgi davrdan to xozirgi kungacha bo`lib o`tgan tarixiy voqealar siyosiy iqtisodiy, ayrim xollarda esa millatlarning e`tiqodiy dunyoqarashlari xaqida ma`lumot baeradi. " Numizmatika " so`zi grekcha " nomisma" -ya`ni tanga pul yoki chaqa pul degan ma`noni anglatadi. Tangashu noslik oltin, kumush va misdan ishlangan metall pullarni o`rganish xaqidagi fandir. Ushbu soxaga bundan tashqari yana qog`oz pullarni o`rganish ( bonistika ) va orden, medal xamda shu xildagi esdalik tamg`alarni ( znachoklar ) florestika ) o`rganish xam kiradi. By fan arxeologiya bilan aloqador fanlar jumlasidandir. Numizmatika fani arxeologiyaga yordam beradi. Tangashunoslik bilan qiziquvchilar doirasi birdaniga kengaygan emas, tanga chaqa pullarni to`plash ilmiy numizmatika tomon dastlabki qadam bo`ldi. Kollektsiya to`plash mazkur fanning rivojlanishiga katta turtki bo`ldi. Bundan bir necha yil muqaddam insonlar tanga va chaqa pullar bilan qiziqqanlar. Unga biron narsa sotib olish nuqtai nazaridan emas, balki o`sha tangalarga qarab o`tmish davrni, bu pullarning qachon zarb qilinganligini bilishga xarakat qilish nuqtai nazaridan qiziqqanlar. Kollektsionerlar turli zamon va davrlardagi tanga, chaqa pullarni yig`ib ularni kataloglarini (ro`yxatlari) tuzganlar va xar qaysisini aloxida tarzda ta`rifini yozganlar. Ularning ko`pchiligi qadimgi tillarni bilganliklaridan tanga chaqalardagi xatlarni o`qishga xarakat qilganlar. Ayrim kollektsionerlar to`plagan tangalarini bir joyga to`plab umumiy kollektsiya tashkil etganlar. 2

G`arbiy Evropa xukmdorlari san`at axli tangalarni boylik sifatida to`plashlari natijasida u erdagi davlat xazinalarida turli xil mamlakatlarning tangalari yig`ilib bordi. Tangalarni yig`ish 14 asrlardan boshlab asta-sekin odat tusiga kirdi . Qirollar va imperatorlar qimmatbaxo tangalarni davlat xazinasidan ajratib olib maxsus myuntskabinetlar ( tangalarni saqlovchi xonalar ) tashkil etganlar, xamda ularni o`rganish va ularga tartib berish uchun olimlarni jalb etganlar. Xozirgi kunda Angliya, Frantsiya, Sankt-Peterburg, Vena, Berlin kabi mamlakat shaxarlarida jaxondagi yirik yig`ma koolektsiyalar mavjud. Dastlabki tangashunoslikning izlanishlari natijasida ilk bor 14 asrda Andreo Ful`vionning yunon va rim tangalari ifodalangan " Taniqli kishilar tasviri " nomli kitobi nashr etildi. Ushbu kitob mashxur xukmdorlarning tasviri va ularning xayoti xaqida qisqacha ma`lumot berganligi bilan mazkur tadqiqot qiziqish uyg`otdi. Keyinchalik 1553 yili Gil`oma Rud " Dunyo yaratilgandan buyon yashagan taniqli kishilarning tangalardagi xayoti va faoliyati xaqida qisqacha ma`lumot " nomli kitobini o`quvchilarga taqdim etdi. Bu adabiyotlar 16 asrda juda katta nufuzga ega bo`lgan. Tangashunoslik ilmi kashshoflarini 14-16 asrlarda tangalardagi xukmdorlar qiyofasi va tarjimai xoli qiziqtirgan bo`lsa,18 asrda bu fanni ilmiy nuqtai nazardan rivojlantirish katta axamiyat kasb etdi. Avstraliyalik ruxoniy Iosif-Ilariy ekkel (1738-98) sakkiz jilddan iborat "Qadimgi tangalar ilmi " nomli kitobida 70 mingdan ziyod tangalarga tartib berdi. Aniqlay olmagan tangalar xaqida xech qanday faraz qilmagan, ularni noma`lumlar qatoriga qo`shib qo`ygan, ko`p mamlakatlarni tanga turlarini aniqlay olmagan. 18 asrda sharqiy numiematikada bir necha ming tanga pul bo`lgan, ammo ularni shu vaqtga qadar tadqiq qiluvchi bo`lmagan. Rossiya FA akademigi Xristian Martin Fren sharqiy numizmatikaga asos solgan kishidir. U Qozonda yashab Oltin O`rda xonlari tomonidan zarb qilingan tangalarni o`rganish uchun juda boy manbaga ega bo`lgan. Fren nemis bo`lganligi uchun tez orada Germaniyaga chaqirishgan, yo`l- yo`lakay Peterburgda to`xtagan, u erda fanlar akademiyasida to`plangan tangalarni ko`rgach, tashlab keta olmagan, butunlay Rossiyada qolib butun umrini sharq tanga pullarini o`rganishga bag`ishlagan. 3

Pyotr 1 tomonidan Peterburgda tashkil etilgan muzey kunskamerada boshqa eksponatlar bilan birga tanga pul va medallardan xam katta kollektsiya to`plagan. Kunskamerada doim o`z kollektsiyasni to`lg`azib turgan, to`plangan tanga pullarni tartibga solgan. Undagi qimmatbaxo pullar kollektsiyasi xozirgi vaqtda Davlat ermitajida joylashtirilgan, bu kollektsiya dunyodagi eng katta kollektsiyalardan biri xisoblanadi, xisobida 300 mingta tanga pul bor. Bundan tashqari O`rta Osiyo numizmatikasi tadqiqotchilari orasida M.E.Masson, V.A.Mishkin, E.A.Davidovichlar salmoqli o`rin egallaydidar. Ular qadimgi O`rta Osiyo tanga pullarini aniqlab turlarga ajratdilar va zarb qilish ishidagi rivojlanishning asosiy bosqichini belgiladilar. Qadimshunos odimlar er kurrasidagi dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa tuzumining tosh asridan boshlanganligini isbotlaydilar. Ularning ta`kidlashlaricha inson o`z mexnatining maxsulotlarini ayirboshlash natijasida savdo-sotiqning ilk va sodda to`rini vujudga keltirdi. Tanqis ashyolarni pul o`rnida ayirbosh qila boshladi. Bunday tovar pul muomalalari mintaqalarda turli ko`rinishda amalga oshirilgan. mas,: Osiyo va Afrikada kauri nomli chig`anoqlar pul vazifasini o`tganligi ma`lum. Ular ayrim elatlarda qadimdan, ya`ii ibtidoiy jamoa tuzumidan milodiy XX asrgacha savdo vositasi bo`lib kelgan. Mas,: bu chig`anoqlar kadimiy Xitoy, YAponiya, Xindiston shaxarlarida ancha vaqtgacha muomalada qadrlangan. 6-7 asrlarda Germaniyada, 9- asrda SHvetsiyada, 16-asrda Riga shaxrida ishlatilganligi, Gvineyada xam kauri tasviri tushirilgan pullar mavjud bo`lganligi aniqlangan. Bundan tashqari insonlar orasida jonliq qoramol yoki xarsanglar keyinchalik itlarning tishi, cho`chka go`shti, ma`dan parchasi singari narsalar xam savdo vositasi sifatida qo`llanilgan. Odamzot o`zi uchun qulay pul shaklini ixtiro etguniga qadar mazkur "pul"larni tabiatdan olib savdo vositasi sifatida ishlatib turgan. Vaqti kelib inson ma`dandan ishlangan pul-parchaning engilligini va o`z yonida olib yurishga qulayligini xisobga olib sof ma`danli quymalarni ayirbosh qilishga o`tadi. Bunday pul birligi qadimgi Ikki daryo oralig`i va Misrda paydo bo`lib, shu davrdan e`tiboran inson xayotiga " tanga " xolatida kirib keldi. 4

Ammo bu quymalarni insonlar qalbakilalshtira boshlaydilar. Qattiq jazo choralariga qaramay bunday xol davom etavergani sababli, xukmdorlar o`z quymalarini muxrlashga, ya`ni ularda biror-tasvirni yoki tug`rolar-gerblarni ifodalashga odatlandilarki, bu bilan quymalar xaqiqiyligi davlat tomonidan kafolatlanadigan bo`ldi. Qadimiy tarixchilar Gerodot va Ksenofont asarlaridan ma`lumki, ilk tangalar oltin va kumushdan bo`lib, Kichik Osiyodagi Midiyaliklar tomonidan miloddan avvalgi 7- asrda zarb etilgan. Ammo YUnonistondagi egina shaxrida, Xitoy va Xindistonda maxsus tan galar zarb etish ixtiro qilindi. Ularning ko`rinishi juda sodda bo`lib, dastlab ayrim chizgilar bilan bezatilgan, so`ngra turli jonzotlarni ( toshbaqa, ukki, dengiz mushugi, baliq va xokazolarni) tasvirlashga o`tilgan. Bunda aks ettirilgan jonzot, uning shaxar tug`rosi yoki nomi bilan xamoxangligidan kelib chiqib ish tutilgan. Keyinchalik iloxlar va bazilevelar tasviri ifodalangan tan galarni " moneta " deb nomlay boshlaganlar. Qadimgi Rim davlatida YUnona deb nomlangan ilox bo`lib, " moneta " uning xislatlaridan biri miloddan avvalgi 45-yillarda Tita Kariziy tomonidan nozik bir ayol tasviri tushirilgan tanga zarb etildi. Tasvir ortida " moneta " degan lotincha so`z zarblangan bo`lib " bashoratchi" degan ma`noni anglatar edi. SHu davrdan boshlab tangalar moneta deb yuritiladigan bo`ldi. Evropaning G`arb bilan sharqga kirib kelgan bu so`z rusiyzabon insonlaro tilida keng qo`llanila boshlandi. Xozirgi kunda jaxon bozorida turli xil tanga va pul birliklarining nomlarini uchratish mumkin. Qadimda Tetradraxma, drax ma, gemidraxma, obol, dinor, dirxam, lira va xokazo nomli tangalar mavjud bo`lgan. Bu nomlarning kelib chiqishi xam bir-biri bilan uzviy bog`liqdir. Mas,: YUnon draxmalaridan sharqiy dirxam, rim dinariylaridan dinor va boshqa shu kabi pul nomlari xosil bo`lganligi xammaga ma`lum. Qadimgi tangalar ikki xil: 1) quyma. 2) zarblangan uslubda tayyorlangan, quyma tangalar maxsus shakl va tasvir o`yilgan qolip idishlarga ma`dan quyib tayyorlangan. Ikkinchisi esa temir yoki bronzadan ishlangan muxr - shtempelda ( tanganing o`ngi va tersi naqsh etilgan maxsus asbobda ) tangalar ifodasi tayyorlanib, kerakli metall quymasi ustiga zarblangan. Birinchi uslubda tanga satxidagi tasvir noaniq bo`lganligidan tezda o`chib ketishi sababli miloddan avvalgi 7-asrga kelib zarblangan tangalar keng 5

miqyosda qo`llaniladigan bo`ldi va shundan buyon tangalar faqat zarblangan xolda muomalaga chiqarib kelinmoqda. Insoniyat tarixiy taraqqiyoti ulkan, poyonsiz yo`llarni bosib o`tdi, taraqqiyotni evolyutsion yo`li, insoniyatni tsivilizatsiya sari etakladi. Antik taraqqiyotni boshlanishi san`at va madaniyatning xamma soxalariga ta`sir ko`rsatib, o`zining rivojlanish yo`lida yuqoriga etgan bo`lsa, bu davrda tarix fanining aloxida bo`limi xisoblangan numizmatika soxasida xam diqqatga loyiq ishlar qilingan. Metalldan ishlangan pul tanga chaqalarning paydo bo`lishi insoniyat tarixidagi muxim voqealardan biridir. Ma`lumki jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning g`oyat yuksak darajasiga erishgandagina tanga chaqalar kashf etilishi mumkin. Odamlar endi pul tariqasida chorva mollarini ishlatmay qo`ysalarda, buyumlar narxini ilgarigi odatga kirib qolgan chorva mol narxiga chaqqanlar. Metall pullar qirqib tortila boshlaganidan keyin, ularni og`irligini ko`rsatib beruvchi belgi sola boshlaganlar. Belgi solingan pulni paydo bo`lishi xaqida shunday afsonalar saqlangan. Rimliklarni ko`pdan-ko`p xudolari orasida, ixtirolarni boshqaradigan xudolar xam bor ekan. Uning ikkita yuzi bo`lib, oti YAnus ekan. Dastlab tanga pulni o`sha YAnus ixtiro qilgan emish . SHuning uchun eski rim va ital`yan pullarining bir tomonida ikki yuzli YAnus surati, ikkinchi tomonida YAnus tushib kelgan kema surati zarb qilingan. Tanga pullarning dastlab qaerda paydo bo`lganligini aniq aytish qiyin. Ammo tanga pulning nomi " Moneta " ellinlarda tug`ilgan. Qadimgi Rimliklar xudolarni xammasi er va osmon podshosi YUpiter va uning xotini YUnon Monetaga bo`ysunadi deb bilganlar. "Moneta"-murabbiya degani bo`ladi. Rimliklar ma`buda Monetani benixoya xurmat qilganlar va unga atab Rimning eng baland joyiga ibodatxona solganlar. Ular urushlarda g`olib bo`lganlaridan keyin o`z ma`budalariga atab katta qurbonliklar qilishgan, xatto pullarini YUnon Moneta ibodatxonasida zarb qilishga qaror qilganlar. Ana shundan buyon tanga pullar moneta deb ataladigan bo`ldi. Dastlab qilingan dunyoda tanga pullar faqat sof oltin va kumushdan zarb qilingan. Ammo bu metallar sof xolida juda mo`rt bo`lganligidan, undan zarb qilingan pullar tez 6

eyilib siyqalanib ketgan. SHuidan keyin pullarni qotishmadan zarb qiladigan bo`lganlar, Oltin yoki kumushga boshqa metallar. mas ,: mis yoki qalay qorishtirganlar . Har bir mamlakatning xukmdori boshqalarnikidan farq qiladigan tanga pullar zarb qilib chiqarishga uringanlar. Numizmatika fanining asosiy tushunchalaridan biri bo`lgan tanga pul xillari ana shu tariqa paydo bo`lgan. Tanga pullarni odatda betini o`rab turgan doirasi bo`ladi, bu doirada yozuv yoki surat bo`ladi. Numizmatlar yozuvni tanga pulning Legendasi (tangada uchraydigan barcha yozuvlar, qisqartirilgan so`zlar, aloxida xarflarning atamasi) deb ataydi. Suratlarga kelsak odatda podsholar, xudolar surati zarb qilinadi va bu suratlar davlatning yoki podshoxning muxrini aks ettiradi. Qadimgi Gretsiyada tanga pullarga ko`proq xudolar, ma`budalar va muqaddas xayvonlarning suratlarini zarb qilganlar.Mas,: Afi na shaxrining tanga pullarida ma`buda Afina surati, Olimpia tangalarida Zevs surati zarb qilingan . Greklar ulkan jaxon imperiyasiga asos solishi natijasida O`rta Osiyo xam uning tarkibiga kiritildi. Natijada umumiy oldi-sotdi savdosida pul joriy etildi. e r. av. 293-280 yillar mobaynida Baqtriya davlatining sharqiy viloyatlari noibi Salavkaning o`g`li Antiox birinchi marta pul chiqarishga asos soldi . Grek madaniyatining yirik vakillari bo`lmish Salavkiylar tanga pullarini grek namunasi bo`yicha zarb etdilar. Xususan grek tilidagi yozuvlar va podshoxning aksi tushirilgan tangalar chiqara boshladilar. Bu chiqarilgan pullarning nomlari xam turlicha edi. Jumladan, tilla, oltindan qilingan pullar stater, kumush-pullar-tetradraxma, draxma, yarim draxma deb atalgan . Xatto pullarni og`irligi grek o`lchov birligi bo`yicha, ya`ni tetradraxmalar 16 gramm. draxmalar 4gr . ni tashkil etgan. Kundalik savdoda foydalanish uchun mo`ljallangan mis tangalar xam chiqarilgan. Grek-Baqtriya podsholigi pullari ko`pchilik xollarda Salavka an`analarini davom ettirgan. Tanganing yuza tomonida podshoni rasmi, orqa tomonida esa grek xudolaridan (Appolon, Artemida, Afina, Gerakl, Zevs, Poseydon va boshqalar) birining rasmi ifodalangan . Ammo maxalliy ta`sir xam pul zarb qilish ishlarida sezilarli bo`lgan. Jumladan grek xudolarining ba`zi bir xususiyatlari SHarq xudolarining ba`zi jixatlariga o`xshash xolda aks ettirilgan. 7

Grek-Baqtriya tangalari medal ( medal tanga - bironta ulug` zot, sharafli sana, qimmatchilik yoki qaxat, ochlik yillari munosabati bilan zarb etilgan tanga. Medal`er – medal` yoki tanga quyish yoki zarb etish ) yasash san`atining go`zal namunalari xisoblanadi. Kichkina yumaloq doiraga tushirilgan podsholarning rasmi bizning davrimizgacha etib kelgan o`sha xukmdorlarning yakkayu-yagona asl rasmi xisoblanadi. Bu rasmlar tarixiy shaxslarning qo`lyozma manbalarida ifoda etilmagan kiyofalari va xis-xayajonlarini aks ettiradi. O`rta Osiyoda zarb etilgan Salavka tangalari juda oz miqdorda topilgan bo`lsa, Grek-Baqtriya tangalari esa aksincha ana shu umumiy miqdorning ko`p qismini tashkil etadi. Grek-Baqtriya kumush tangalari xazinasi (100 donaga yaqin) Qashqadaryo vodiysining Kitob shaxri atrofidan topilan. O`zbekiston territoriyasida XIX asr oxiri XX asr boshlarida kollektsionerlardan sotib olingan Axmoniylarning qator dirik -(oltin tangalari ) va sikllarini -(kumush tangalari) sotib olinishi Axmoniylar davriga mansub tilla va kumush pullarni So`g`d va Baqtriyaga kirib kelganligidan dalolat beradi. Gerodotni yozib qoldirgan ma`lumotlarga ko`ra So`g`d, Xrazm, Baqtriya Axmoniylarga talant - ya`ni pul birligida o`lpon to`laganlar. Metalldan ishlangan pul tanga chaqalarning paydo bo`lishi insoniyat tarixidagi muxim voqealardan biridir. Ma`lumki, jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishkning yujsak darajaga erishgandagina tanga chaqalar kashf etilishi mumkin. Dastlabki tanga chaqalar miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoda paydo bo`ldi. Tanga zarb etish O`rta dengiz bo`yi mamlakatlariga tez tarqaldi. Miloddan avvalgi VI asrda esa eron va O`rta Osiyo kattagina qismini o`z ichiga olgan Axmoniylar imperiyasi tarkibiga kirib bordi. YUnon shaxarlari tanga zarb etish tarixida muayyan o`rin-tutadi. O`rta Osiyo va YAqin SHarq noyob qazilma boyliklarini qo`lga kiritgach, Iskandar Zulqarnaynning odamlari o`z yurtlarida tanga zarb ettirdilar va ularni butun O`rta dengiz mamlakatlariga muomalaga kiritganlar. Miloddan avvalgi IV asrda Aleksandr Makedonskiy Axmoniylarni barbod etib, uning vafotidan keyin tasarrufidagi erlarning sharqiy qismi Salavkaga tegdi. Axmoiiylar va Makedonokiy tangalarining O`rta Osiyoga faqat noyob nusxalari etib kelgan edi. 8

Salavkaning o`g`li Antiox davridan boshlab O`rta Osiyoga kumush tangalargina emas, balki mis chaqalarning xam keng ko`lamda kirib kelishi kuzatiladi. Miloddan avvalgi III asrda O`rta Osiyoda pul muomalasi boshlanadi. Miloddan avvalgi III asrning oxirlarida O`rta Osiyoning o`z tangalari paydo bo`ldi. Ular Antioxning kumush tangalariga o`xshatib zarb etiladi. Tanganing old tomonidan chambarga olingan podshox byusti, orqa tomonida yuganlangan shoxli ot boshi va xukmdor nomi bitilgan ("Podshox Antiox ") degan yozuv ko`zga tashlanadi. Bundan tashqari monogramma ( grek tilida mono-bir; gramma-xarf yozuv. Bu erda: tangada monogramma-tangani zarb qilgan usta xamda xukmdor ismi shariflarining jimjimador bosh xarfi ) xam bor. Antiox asl tangalaridan uning farqi shu ediki. O`rta Osiyo tangalaridagi tasvirlarning sifati pastroq edi. YOzuvlar buzib berilgan. Ular Samarqandda zarb etilgan. Mil.av. III asr o`rtalarida Salavkiylar xokimligini sharqiy xududlarida Grek- Baqtriya podsholigi yuzaga keldi. Grek-Baqtriya tangalari yuqori badiiy did bilan ishlangan bo`lib, xar bir tangada doira ichiga podshoxning tasviri uning ichki moxiyatini ochib beradigan tarzda zargarona san`at bilan bajarilgan. Grek- Baqtriya tangalari mamlakatimiani janubiy sarxadlari Surxondaryo viloyatida ko`p uchraydi. Buxoro voxasida Grek-Baqtriyani yirik kumush tangalarining 60 nusxadan iborat butun boshli xazinasi topilgan . By xukmdorlar ko`proq asosan kumushdan, istisno xollarda xatto mis, nikel` qotishmasidan zarb eganlar. Grek-Baqgriya tangalarining mashxurligi shunga olib keldiki. O`rta Osiyoning ko`pgina xududlarida janubiy Amularyo bo`ylarida. Buxoro va Xorazm voxalarida o`sha tangalarga o`xshatib tangalar chiqarildi. Milodning 1-1II asrlarida O`zbekistonning janubi, Afg`oniston xamda SHimoliy- G`arbiy Xindistonni o`z ichiga olgan jaxonshumul mamlakat bo`lmish Kushon imperiyasi tarkibiga kirgan. Zarb etilgan ilk kushon tangalarida grek-baqtriya ta`siri yaqqol sezilgan, biroq keyinroq kushonning o`zita xos aloxida tangalari paydo bo`ldi. By davrdagi tangalarda xatto Budda tasvirini xam ko`rish mumkin. kushon tangalari Kama buylarida xam uchraydi. 9

Xorazmdan topilgan tangalarda lotin alfavitidagi " S " xarfiga uxshash siyovushlar tamg`asining borligi, bu sulola siyovushlar avlodidan bo`lgan bo`lishi mumkinligini ko`rsatadi. Mana shunday taxlitdagi kushon tangalari tarqaladi, maxalliy xar qanday tangalarni zarb qilish deyarli to`xtatiladi. Eramizning boshlarida tashkil topgan kushonlar podsholigi yangi era boshlarida dunyo axamiyatiga ega bo`lgan imperiyaga aylanishi natijasida kushon tangalarida xam grek alifbosidan foydalanish davom etdi. Keyinchalik grek alifbosida Baqtriya tilidagi so`zlar yozila boshlandi. Grek xudolarining tasviri asta-sekin maxalliy, shu jumdadan zoroastriya xudolarining tasviri bilan almashtirildi. Anaxita (tabiatning xosildorlik va jonlantiruvchi xuosi), Farro (boylik va podsho xukumati ramzi), Mitra (quyosh iloxiyati ) shular jumlasidandir. Agar O`rta Osiyoda kushonlar va xatto ilk kushonlar davrida xam kumush tanga zarb qilingan bo`lsa, kushon podshosi Vima Kadfiz isloxot o`tkazib, oltin tanga zarb qilishga asos soddi. SHu davrda ko`plab oltin dinorlar va boshqa tangalar chiqarildi. Mazkur tangalar xalqaro savdoda muxim o`rin egallagan rim oltinlariga yaqin turar edi. SHu narsa diqqatga sazovorki, kushonlar davrida turli qiymatga ega bo`lgan mis tangalar xam ko`plab zarb qilingan. Faqat Surxondaryo viloyatining kichik qishloqlarida kushonlarning yuzlab mis tangalari topilganligi fikrimizning dalilidir. O`rta Osiyoda bunday xol ilgari bo`lmagan. By kundalik mayda savdoning xalk orasida qanchalik rivojlanganligidan dalolat beradi. Kushon tangalarini aksariyati oltindan zarb qilingan. Bundan tashqari kushonlar davrida ko`plab mis chaqalar xam chiqarilgan. Mas,: Surxondaryo xududida ular faqat ko`xna shaxarlarning xarobalaridagina emas,balki kichikrok qishloq kasabalarida xam uchraydi. Binobarin, xatto qishloqlar xam o`sha davrlarda tovar pul munosabatlariga tortilgan. BU davrda Amularyo viloyatlari iqtisodiy taraqqiyotining yuqori yuksak darajaga etdi. Bu borada mazkur viloyatlar O`rta Osiyo miqyosida etakchilik qilganligi extimoldan xoli emas. Er. av. IV asrning ikkinchi yarmida So`g`d podsholigi Grek-Baqtriya imperiyasidan ajralib chiqdi, ammo Grek-Baqtriya tartibiga taqlid qilgan xolda o`z 10

tangalarini zarb etishda davom etdi. Lekin tez orada mazkur tangalardagi grek yozuvi sug`d yozuvi bilan almashtirildi. Eramizning boshlarida bir tomonida podsho tasviri, ikkinchi tomonida yoychining rasmi aks ettirilgan So`g`d kumush tangalari paydo bo`la boshladi. Ularning vazni ancha engil bo`lib, og`irligi 0,3 grammni tashkil etardi. Er.av. III-II asrlarda O`zbekistonning shimoliy xududlari ko`chmanchi kangyuy birlashmasiga tobe edi. O`trok viloyatlar esa o`z xukmdorlariga ega bo`lib, yarim mustaqil edilar. Xorazmga kushon tangalari kirib kelsa xam, ular- podsho tasvirini va otliq askarni aks ettirgan o`z tangalarini zarb qilishda davom etardi. Eramizning birinchi asrida CHochda ( Toshkent viloyati territoriyasida ) xam tangalar zarb qilingan. Bu tangalarda toj kiygan podsho, ikkinchi tomonida sug`d yozuvi bo`lgan o`zita xos tamg`a tasvirlangan edi. Bu davr taraqqiyotida Farg`ona vodiysi iqtisodiy rivojlanish girdobiga tortiladi. Vodiyda Xitoy tangalari tez-tez uchraydi, ayrim viloyatlarida esa rim tangalari ko`zga tashlanadi ( O`ratepada shunday tangalar xazinasi topilgan ). Bularning bari xalqaro savdoning keng miqyosda olib borilganligidan, unga O`zbekistonning ko`pgina viloyatlari tortilganligidan dalolat beradi. Bu esa Farg`ona viloyatining iqtisodiyoti jadal rivojlanganligidan dalo lat beradi. O`zbekiston territoriyasida maxalliy tangalar bilan bir qatorda chet ellardan keltirilgan tangalar xam uchraydiki, bu O`zbekiston viloyatlarining xalqaro savdo bilan keng shug`ullanganligini ko`rsatadi. Jamiyat iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining ilgarilanma xarakati er yuzi ayrim mintaqalarida taraqqiyotni yuqori darajaga erishuviga zamin yaratdi. Dastlabki tanga chaqalarning paydo bo`lishi mil. av. VII asrda Kichik Osiyoda paydo bo`ldi. Tangalarni zarb etish O`rta dengiz bo`yi mamlakatlarida tez tarqaldi. Pulni paydo bo`lishi bilan savdo-sotiq rivojlanib uzoq va yaqin mamlakatlar O`rtasida karvonlar muttasil qatnay boshlagan. SHu tariqa pul taraqqiyot uchun xizmat qila boshlagan. Yirik saltanatlar qaror topishi bilan xar bir mamlakatda ko`proq boylik orttirish ishtiyoqi paydo bo`ldi. Savdo-sotiq ishlarini rivojlanishi karvonlar qatnovi, urush qilmay turib boyliklarni qo`lga kiritish mumkinligini ko`rsatdi. Natijada o`zga yurtdan kelgan savdogarlardan soliq olish odat tusiga kirdi. 11

YUnon shaxarlari tanga zarb qilish tarixida muayyan o`rin tutadi. Mil.av. III asrdan boshlab bronza o`rniga oltin tangalar zarb qilina boshlagan va uzoq yillar muomalada bo`lgan. Mil.av.VI asrda eron va O`rta Osiyoning katta qismi Axmoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan. SHu davrda Aleksandr Makedonskiy Axmoniylar imperiyasini barbod qilgan. Uning vafotidan so`ng sharqiy erlar Salavkiylarga o`tgan. Axmoniylar va makedonskiy tangalari O`rta Osiyo xududlariga kirib kelgan, biroq bu tangalarning ayrim nusxalari edi. Salavkaning o`g`li Antiox davridai kumush tangalardan tashqari mis chaqalarni qo`llanilishi kuzatiladi. Mil.av. III asrda O`rta Osiyoda pul muomalasi boshlandi. SHu asrning oxirlaridan O`rta Osiyoning o`z tangalari paydo bo`ldi. Tangalarning old qismida chambarga olingan podshox byusti, orqa tomoni da ot boshi va xukmdor nomi bitilgan tangalar asosan Samarqandda zarb qilingan. Mil.av. III asr O`rtalarida Salavkiylar xukmronligining sharqiy xududlarida Grek-Baqtriya podsholigi yuzaga keladi. Grek-Baqtriya tangalari yuqori doira ichida podshoxning tasviri uning ichki moxiyatini ochib beradigan tarzda zargarona san`at bilan bajarillgan. Bu davlat tangalari Surxondaryo viloyatida ko`p uchraydi. Buxoro voxasida yirik kumush tangalari 50 nusxadan iborat xazina topilgan. Grek-Baqtriya xukmdorlari asosan kumushdan ba`zan oltindan va misdan ayrim xollarda mis nikel` qotishmasidan zarb qilingan. Bu tangalarning mashxurligi shunga olib keldiki, O`rta Osiyoning ko`pgina janubiy Amularyo bo`yi viloyatlaridagi xududlarda, Buxoro va Xorazm voxalarida shu tangalarga o`xshatib tangalar chiqarildi. YAna bir mana shunday qadimgi davlatlardan xisoblangan Parfiya xaqida gapiradigan bo`lsak, mintaqamizning Atrek va Gurgon daryolari yuqori xavzasida joylashgan ( Janubiy Turkmaniston ,SHimoliy-sharqiy eronning bir qismi ) tarixiy makonlardan biri qadimda shunday nom bilan yuritilgan. Mil.av. VI asrning ikkinchi yarmida Parfiya axmoniylar qo`l ostiga tushadi va saltanatning 16 okrug tarkibiga kiritilgan. 12

Parfiya tangalarida tasvir etilgan shoxlarning siymolarini xar bir shox surati uchun individual bo`lgan tiara (qadimgi SHarq podsholari xamda Rim papalarining bosh kiyimi) shakli orqali farqlasa bo`ladi. Parfiya shoxlarini boshqalardan farqlaydigan belgi bu «ossuariy» tipi deb nom olgan qalin, uzun, to`lqinsimon turuvchi soqolidir. Mil. av. IV asrning 30-yillari so`ngida yunon Aleksandrga tobe qilinadi. SHu asrning so`nggi o`n yilliklarida Salavkiylar ta`siriga tushib doladi. Bu xolat mil. av.III asr O`rtalariga qadar davom etadi. Taxminan shu davrda parfiyaliklar salavkiylar ta`siridan ozod bo`ladi. Bu xaqda yunon va arman manbalarini guvoxlik berishicha, asli kelib chiqishi saklarning day qabilasidan bo`lmish Tajan daryosi buylarida yashovchi Parna urug`i sardori Arshak salavkiylarning Parfiyadagi noibini ag`darib xokimiyatni o`z qo`liga oladi va arshakiylar sulolasiga asos soladi. Salavkiylarga zarba bergandan keyin. Rim bilan to`qnash keladi. mil. av.55-38 yillarda xarbiy yurishlar uyushtiradi. Mil. av. 53 yili Jazira tomonidan shimolidagi Karr shaxri yaqinida ikki tomon O`rtasida to`qnashuv sodir bo`ladi. Xorazmliklarning xarbiy taktikasini qo`llagan arshakiylar rimliklarga zarba bergan. SHundan keyin Suriya, Kichik Osiyo xamda Falastinni xam bo`ysundirgan va poytaxtni Ktesifon shaxriga ko`chiradi. SHuning uchun Merg`iyona uning tarkibidan chiqadi. Arshakiylar davri ijtimoiy siyosiy xayotiga e`tibor bersak, oliy xukmdor ar shakiylar xonadonidan bo`lishi shart xisoblangan. Davlat boshqaruvida ikkita kengash: zodagonlar va koxinlardan iborat bo`lgan. YAngi xukmdor shu kengash ishtirokida saylangan marxum vasiyati inobatga olingan. Vafot etgan xukmdorning o`g`li,ukasi taxtga taxtga chiqmasdan sulolani biron bir namoyandasi egallagan. Kengash xatto oliy xukmdorni chetlatishga xam qodir xisoblangan. SHu bilan birga mulklari, mavqei bir xil bo`lmaganini ta`kidlash joiz. Seyiston, Tirkaniya yarim mustaqil mulk sifatida o`z pullarini zarb etganlar. Xar bir satrapiyada turli xo`jaliklar mavjud bo`lib, dav lat xazinasiga soliq to`lab turgan. Ishlanadigan erlar bir necha darajaga bo`linib, ulardan olinadigan soliqlar xam turlicha bo`lgan, asosan maxsulot sifatida qisman pul bilan qabul qilingan. Beshinchi asrning ikkinchi yarmidan boshlab Turkiston siyosiy xayotida eftaliylar xonadoni xukmron o`rin tuta boshlaydi. Bu yillarda zaiflashish yo`liga kirgan kushonlar saltanatining g`arbiy sarxadlari sosoniylar taxdidi ostida qolgan edi. SHuning uchun bu 13

ikki sulola O`rtasida raqobatlashish tabiiy edi. Beshinchi asrning 30-yillaridan to`qnashuvlar sodir bo`ladi. Sosoniylar davlatning sharqiy viloyatlarini ( Seyistondan margiyonagacha bo`lgan xudud ) boshqarganlar. SHu munosabat bilan ular qo`shni o`lka siyosiy, savdo doiralar bilan yaqindan muomalada bo`lgan. Sosoniylarni mazkur xududlarni boshqargan xukmdorlari "kushon xukmdor "lari unvoniga ega bo`lgan. Ammo eftaliylar qudrati oshib. Sosoniylarga qarshi kurashga kirishishini anglagan Peruz dastlab ularga qarshi urush ochadi, asirga tushib qoladi. Vizantiya xukmdorlarining yordami bilan ozod qilinadi, keyin yana ikki marta xarbiy yurish uyushtiradi. YAna asir olinib 30 xachir ku mush dirxam evaziga ozod qilinadi. Eron sosoniylarini kumush tangalari Turkistonga ko`plab keltirilgan. Ularni old tomoniga shaxanshox tasviri, orqa tomoniga esa ikki soqchi O`rtasida o`tli mexrob tasvirlangan. Ana shunday dirxamlarga taxlitidan xukmdorlari buxorxudotlar nomida yuritilgan. Amularyo viloyatlari xamda Buxoro voxasida kumush tangalar zarb qilingan. SHu bois Buxoro tangalari-buxorxudot tangalari nomini olgan. Turkistonga Vizantiya tangalari kirib kelib, CHag`oniyon, Sug`d, CHoch va Farg`onada tanga chiqarishga o`z ta`sirini o`tkazdi. By ta`sir juft tasvirlarning paydo bo`lishida o`z aksini topadi. Sug`d, CHoch va Xo`jand oralig`ida joylashgan Ustrushon tangalari xam diqqatga sazovordir. Ularning ayrimlarida Xindiston bilan aloqalarga shama qiluvchi fil tasviri keltirilgan. Bundan tashqari maxalliy tanga nusxalari xam bo`lgan. By borada " Xorazm chavandozi" tasviri milodning birinchi asridan sakkizinchi asrigacha bo`lgan tangalardan joy olgan. Xorazm xukmdorlari o`z tangalarini zarb etishni yo`lga qo`yganlar. Pul tizimini joriy qilininishi davlatchilikni rivojlanganligidan dalolat beradi. 14

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. Muloqot.T.1998. 5-son 2.Karimov.I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida : xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T. 1997. 3. "O`zbekiston pullari". Fan va turmush. 1995. 5-son. 4. ernazarova.T, Kognev. B. Tangalar o`tmish darakchilari. T.1977. 5. Ayupova.F. Qadimiy tangalar. Moziydan sado.1-2son.2000. 6. Ishanxonov.S. X. Numizmaticheskaya kollektsiya, (materialo` po istorii Uzbekistana) T. 1963. 15

O'xshashlar

Numizmatika fanining maqsad va vazifalari

Antik davr arxeologiyasi

Arxivshunoslik fanining predmeti, maqsad va vazifalari

Xronologiya va metrologiya fanining maqsad va vazifalari

Antik davr shaharsozlik an’analari