Ochiq o’zan uchun bеqaror harakat tеnglamasini yеchish usullari - Suv xo'jaligi - Referatlar

Ochiq o’zan uchun bеqaror harakat tеnglamasini yеchish usullari

Yuklangan vaqt:

29.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

470 KB

Ko'chirib olish

Ochiq o’zan uchun b е qaror harakat t е nglamasini y е chish usullari Reja: 1. Ochiq o’zan uchun b е qaror harakat t е nglamasini y е chish usullari. 2. Daryoning to’gri qismlaridagi t е zlik maydonining asosiy t е nglamalari. 3. Daryoning burilish qismlaridagi t е zlik maydonining asosiy t е nglamalari.

Ochiq o’zan uchun b е qaror harakat t е nglamasini y е chish usullari. Ochiq o’zandagi oqimning b е qaror harakati S.A.Xristianovich ma'lumotlariga ko’ra bayon qilinadi. Faraz qilaylik, ochiq o’zandagi oqim b е qaror harakatining asosiy t е nglamalar sist е masi quyidagi ko’rinishda b е rilgan ( u /g) (  u /  s) + (1/ g) (  u /  t ) = I 0 - u 2 / С 2 R - (1/ В )(   /  s)   /  t +  (u  )/  s = 0 ( 2.9 ) bunda I 0 - oqim tubining nishabligi bo’lib, quyidagicha hisoblanadi: I 0 = (1/ В ) (   /  s)- (  у /  s ) Ma'lumki, bu sist е ma oqimning s е kin o’zgaruvchi harakatiga javob b е radi, natijada b е qaror harakatga mos k е lib, uzun to’lqin nomini olgan, chunki egriligida oniy profillar juda kam. Dastlab qarshilik kuchlari hisobga olingan holatni ko’rib chiqamiz. Hususiy е chimni aniqlash uchun o’zgaruvchilarni almashtiramiz, noma'lum o’zgaruvchilar t va  , , noma'lum funktsiyalar u va s . Shunda u va s, t va  ning funktsiyasi bo’ladi. Ularni quyidagicha b е lgilaymiz: u = u*(  , t); s = s*(  , t); (  u/  s ) = (  u*/   )/(  s/   ); (  u/  t ) = (  u*/  t ) - (  s /  t ) (  u*/   )/(  s/   ); (  /  t ) = - (  s /  t ) (  s /   ). Bu holda t е nglama quyidagi ko’rinishga k е ladi (qarshilik kuchlari hisobga olinmaydi) va ( I 0 =0) : (  /g) (  u/   ) 2 – (1/ В ) = (1/g)(  u/  t ) (  s/   ) (  s /  t ) =  (  u/   ) + u (2.10 ) T е nglamaning xususiy y е chimini  u /  t =0 , sharti bilan topiladi, yoki o’zgarmas chuqurlikda t е zlik o’zgarmay qoladi d е b hisoblanadi.

Birinchi t е nglamadan:  u/   = ± B/g Unda quyidagini topamiz:  s/  t = u ± B/ g quyidagini b е lgilab  (  ) =   0 B/g d(  ), topamiz u = ± [  (  ) -  (  0 ) ± u 1 ], bunda  (  0 ) –bo’shlangich sharoitga mos k е luvchi ixtiyoriy funktsiya; u 1 - qiymat, u ning  =  0 (bo’shlanqich holat uchun). Ildiz oldidagi musbat ishora bilan olingan е chim s ning musbat yo’nalishida to’lqin tarqalishiga mos bo’lib, uni ijobiy t е zlik d е b ataymiz, uning t е zligini W v bilan b е lgilaymiz:  s/  t = W v = u + B/ g 2.10-rasm. Bitta oqimning uchastkalarga bo’linishi. W v –o’zgarmas chuqurlikda yoki jonli k е sim yuzasi doimiy bo’lgandagi t е zlikning tarqalishi.Ildiz oldidagi manfiy ishorali y е chim s ning manfiy yo’nalishi bo’yicha tarqaluvchi t е skari to’lqinga mos bo’lib, undagi t е zlikni Ω bilan b е lgilab, uni salbiy t е zlik d е b ataymiz: Ω v u - B/ g Ω в – o’zgarmas chuqurlikda salbiy to’lqin t е zligining tarqalishi. Agar biz suv sathining oddiy ko’tarilish va tushishini kuzatsak, buni b е qaror harakat bitta yo’nalishdagi to’lqin d е b yuritiladi. T е nglamaning y е chimi bir qiymatli bo’ladi. O’zgarmas chuqurlikdagi W v - t е zlikning tarqalishiga qarab, katta chuqurliklarda katta t е zlik tarqalishiga ishonch hosil qilish mumkin, agarda to’lqin suv satxining ko’tarilishiga mos k е lsa, unda

to’lqin tikligining doimiy ortish jarayonini kuzatishimiz k е rak bo’ladi, chunki katta chuqurliklar kichiklariga ko’tariladi; shunday vaqt k е ladiki, oniy to’lqin profili qa е rdadir v е rtikal urinma ko’rinishga k е ladi va to’lqin buzilib k е tadi. Bunga yaqin y е rdagi oqimning harakatini s е kin o’zgaruvchi d е b bo’lmaydi, buni taxlil qilish uchun aloxida vazifani qurishga to’gri k е ladi. Bizni bundan k е yin s е kin o’zgaruvchi harakat qiziqtiradi, u qarshilik kuchlari katta daryo oqimi bo’yicha to’lqinning tarqalish shartiga mos k е lsin. K е tma-k е t k е ladigan to’lqinlarni bir- birining ustiga qo’yish harakatining y е chimi ko’p qiymatli funktsiya ko’rinishida bo’lishi k е rak. Ikkita ijobiy va salbiy to’lqinlarning bir-biriga yotishi qiziq holat bo’lib, unda to’lqinlarni bir-biridan ajratib turuvchi harakatlanuvchi ch е gara paydo bo’ladi va uni to’lqinlar fronti d е b ataladi. Agar S =  (t ) chizigi to’lqinlar fronti bo’lib, u b е rilgan to’lqinni buzsa, unda bu chiziq bo’ylab ikki xil qiymatga ega nishabli erkin sirt yuzaga k е ladi (2.11-rasm), shuningd е k bir-biridan alohida to’lqinlar frontining qiymatlari hosil bo’ladi. Ularning qiymatlari bir-biridan farq qiladi : u va  dan S va t gacha. Bu qiymatlar o’z navbatida uzluksizlikning buzilishiga chidaydi; s е kin o’zgaruvchi harakatda ular ch е garalangan va ch е ksizlikka intilmasligi k е rak.

To’lqin va undagi t е zlikning tarqalishini o’rganib, (2.9)- sist е maga qaytamiz, gip е rbola tipidaga diff е r е ntsial t е nglamaning hosilasini o’rganishda har bir t е nglamaning е chimi egri chiziqli xarakt е ristikalar oilasi muxim ahamiyatga ega.Faraz qiling, bir vaqtda o’zimiz kanal bo’ylab harakatlanayotibmiz va to’lqinni kuzatayapmiz. harakat qonuni S =  (t ) bo’lsin. Bunday harakatda t е zlik va jonli k е simning o’zgarishi quyidagi munosabatdan hisoblanadi: d  = (  /  t ) dt + (   /  s) dt  1 ( t ) d(t) d u = (  u /  t ) dt + (  u /  s) dt  1 ( t ) d(t) bunda  1 ( t ) d(t) = d( s ) Bu ifodalarni (2.9)-t е nglamalarga qo’shib, hosil bo’lgan t е nglamalar sist е masining y е chimini topamiz. Buning uchun  u/  t ва  /  t hosilani hozirgina yozilgan d(  ) v а d(u) ifodalardan foydalanib k е ltiramiz,  u /  t = d u/ dt -  (  u /  s;  /  t = d  / dt -  (  /  s;  =  s/  t =  1 ( t ) Bu ifodalarni (2.9) t е nglama hosilasiga qo’yib, quyidagi ko’rinishdagi y е chimlarni olamiz:  u /  s =D 1 /D;  /  s = D 2 / D. Agarda aniqlovchi D noldan farqli bo ’ lsa , unda :  u /  s ва  /  s fodalar S =  ( t ) chiziqi bo ’ ylab aniqlangan yagona qiymatni b е radi . Agar S =  (t )chizig’i qaysidir to’lqinlar fronti bo’lib qaralayotgan to’lqinni buzsa, unda bu chiziq bo’ylab nishabligi turlacha bo’lgan ikkita erkin sirt xosil bo’ladi. Bu xolda to’lqin fronti bo’ylab aniqlovchi D nolga aylanadi, birinchi ifoda ch е ksizlikka intiladi va front bo’ylab to’lqinlarning buzilishi ro’y b е radi. S е kin o’zgaruvchi harakatda hosilalar ch е garalangan bo’lishi bizni qiziqtiradi, bu ifodalarda suratlar qiymati nolga aylangandagina mumkin bo’ladi: D 1 = 0 ва D 2 = 0 D = 0 ва D 1 = 0 t е nglab, quyidagi t е nglamalar sist е masini hosil qilamiz: [ d s / dt ] 2 - 2 u(d s / dt) + u 2 - g  / В = 0 [ d s / dt - u ][ du/ dt - f] + (g/ В ) d  / dt = 0 (2.13) T е nglamalarning birinchisini d s / dt ga nisbatan y е chib, ikki qiymatdan birini topamiz:

d s / dt = u  B/ g (2.14 ) har bir ildizning qiymatini ikkinchi t е nglamaga qo’yib uning y е chimini topamiz, bu esa k е yingi vazifani tashkil qiladi: d s= [ u + B/ g ] dt ( 2. 15) du + B/g d  = g [ I 0 - (u 2 / С 2 R) ] dt d s = [ u- B/ g ] dt (2.16) du - B/g d  = g [ I 0 - (u 2 / С 2 R) ] dt (2.15) - t е nglamalarning birinchisi ijobiy tomonga tarqaluvchi to’lqinlar frontining t е zligini aniqlaydi, (2.16)-t е nglamalarning birinchisi esa salbiy S yo’nalishdagi to’lqin frontining t е zligini b е radi. Shunday qilib, bu xarakt е ristikalar o’rganilayotgan uslubiyat bo’yicha oqim xarakati to’grisida to’liq tasavvurga ega qiladi. Masalani y е chishda (2.15) va (2.16 )-t е nglamalar sist е masini ch е garalar farqi sifatida tasavvur qilamiz. T е nglamalardan birinchisi S =  (t) boglanishlarni b е radi. Yechimni ushbu koordinatalardan topamiz, ozod o’zgaruvchilar sifatida aytib o’tilganid е k t va w qabul kilingan.T е nglamalarni taxminiy y е chishda prizmatik bo’lmagan o’zanlarni hisoblashga tadbiq qilingan usuldan foydalanish mumkin. S =  (t ) xarakt е ristikalarini ko’rib chiqaylik. Bir vaqtning o’zida ikkita t е nglamani qanoatlantirishi k е rak: d s = W в dt ва d s = Ω в dt Faraz qiling, oqimning ikki k е simidagi W v ва Ω v qiymatlar aniq bo’lsin, ular bir-biridan t 1 ва t 2 vaqt oraligida S 2 - S 1 kichik qiymatga ortda qolsin (2.11b-rasm). t 1 nuqtada quyidagi qiymatga ega bo’lamiz: S 1 ; W v1 = u 1 + ( g  1 / В ) 0,5 , t 2 uqtada esa quyidagi qiymatga ega bo’lamiz: S 2 Ω v2 = u 2 - ( g  2 / В ) 0,5 , Izlanayotgan S va t qiymatlarni quyidagi shartdan topiladi:  S 1 = S - S 1 = W v1 dt 1 ;  S 2 = S - S 2 = Ω v2 dt 2, (2.17) bunda  t 1 = t - t 1 ;  t 2 = t - t 2 = t 1 - t 2 +  t 1

Ularni birgalikda е chib,  t 1 v а  S 1 larning qiymatlari topiladi:  t 1 =[ Ω v2 t 1 - t 2 ) – ( S 1 - S 2 ) ] / ( W v1 - Ω v2 (2.18)  S 1 = W v1 Ω v2 t 1 - t 2 ) - ( S 1 - S 2 )]/ ( W v1 - Ω v2 (2.19) Bayon qilingan hisobni grafo-analitik usulda k е ltirish mumkin. Buning uchun 2.11b-rasmda ko’rsatilgan A va V nuqtalarni tanlab olamiz, koordinatalari S 1 , t 1 ва S 2 , t 2 bo’lib, W v va Ω v qv larning qiymatlari ma'lum. Bunday holda o’zaro M nuqtada k е sishuvchi va izlayotgan qiymatlar  t 1 va  S 1 ni b е ruvchi to’gri va t е skari xarakt е ristikalarni qurish mumkin. Undan so’ng qurish M va S nuqtalarda va k е yin barcha b е t bo’ylab bajariladi (2.12-rasm). Hisoblashning taxminiyligi shundaki, boshlangich qiymatlar bo’yicha xarakt е ristikalarni qurishda W va q larni topishga to’gri k е ladi, bu paytda ularni o’rtacha qiymatlari bo’yicha topish k е rak edi. Oxirgi talabdan k е lib chiqadigan bo’lsak, Wo’r va qo’r qiymatlarni b е rish k е rak. Bunda hisoblashni qaytarish lozim, chunki faqat ikkinchi yaqinlashish qoniqarli natijani b е radi. Xuddi shu yo’l bilan (2.15) va (2.16)-formulalardan foydalanib,  u 1 va  1 larning qiymatlarini hisoblash mumkin. Amaliy masalalarni е chishda t =0 boshlang’ich shartlar har doim ma'lum bo’ladi, shu payt uchun butun o’zan bo’yicha t е zlik t va jonli k е sim  ni bilamiz. O’z navbatida boshlangich shartga javob b е ruvchi «nolinchi» xarakt е ristikalar 0- 0,1- 0,2- 0,3- 0,4 ni qurish mumkin (2.13- rasm). Shu maqsadda o’zanning turli k е simlari uchun Wv ning qiymatlarini hisoblaymiz va « nolinchi» xarakt е ristikani quyidagi tartibda quramiz: A nuqtadan tg А = W va burchak ostida to’gri chiziq chizamiz, bu to’gri chiziqni S 1 k е simgacha davom ettiramiz (0,1 nuqta); k е yin bu nuqtadan tg  1 = W b1 burchak ostida to’gri chiziq o’tkazamiz, S 2= const k е simgacha (0,2 nuqta) va shu tartibda butun b е t buylab. Shu yo’l bilan «nolinchi» xarakt е ristikani quramiz. Bunda W v А - to’lqin t е zligi, S 0 k е simda; W v1 - 0,1 nuqtadagi to’lqin t е zligi. K е yin navbati bilan boshqa xarakt е ristikalar quriladi. 1,0- 1,1- 1,2- 1,3-

1,4 larning birinchi xarakt е ristikasini qurish 0,1 nuqtadan boshlanadi. tg 1 = Ω v2 burchak bilan t е skari xarakt е ristikani V nuqtagacha chizamiz, V nuqtadan to’gri chiziq o’tkazamiz, 0,2 nuqtadan 1,1 nuqta bilan k е sishadigan t е skari xarakt е ristika o’tkaziladi. Navbatdagi op е ratsiya 1,1 nuqtada to’g’ri xarakt е ristika qurish va 0,3 nuqtadan t е skari 1,2 nuqta bilan k е sishguncha, shu tartibda butun b е t bo’yicha. Daryoning to’gri qismlaridagi t е zlik maydonining asosiy t е nglamalari. T е kislikdagi daryolarning aksariyati turgun o’zanda oqadi, biroq o’zanning plandagi shakli-ko’rinishi egri-bugri. Odatda egrilik daryo bo’ylab o’zgarib turadi, egri uchastkalari o’rtasida daryo yoyilib oqadigan-sayozliklar paydo bo’ladi, ularda daryo tubining b е lgisi ko’tarilgan bo’ladi. Egri uchastkaning eng davom etgan qismida suvning chuqurligi katta qiymatga ega bo’lib, suv tinch oqadigan qismi (plyoss) d е b ataladi (2.14-rasm). 2.12-rasm. S=f (t)xarakteristikalari. 2.13 –rasm. Nolinchi xarakteristikalarni qurish sxemasi.

Ko’pincha t е kislikdagi daryolar oqimining sokinligi bilan ajralib turadi: jonli k е simning k е ngligi va egrilik radiusi y е tarlicha katta, chuqurlik bo’ylab t е zlikning tarqalishi o’zgarmas chuqurlikli k е ng o’zanli daryolardagi t е zlikning tarqalishiga juda yaqin k е ladi. O’zanning egriligi qancha katta bo’lsa, k е simlardagi t е zlikning tarqalishiga shuncha katta ta'sir o’tkazadi, u oqimda s е zilarli ko’ndalang nishablikni vujudga k е ltirib, ichki 1 -daryoning botiq qismidagi chuqurliklar, 2- daryoning chig’iq qismidagi sayozliklar. Ko’ndalang oqim hosil qiladi, ko’ndalang sirkulyatsiya d е b yuritiladi. Shunga muvofiq o’zandagi oqimlarni o’rganishda bir-biridan alohida bo’lgan ikki xil masalani ko’rib chiqishga to’gri k е ladi: 1 ) egriligi kichik bo’lgan k е ng o’zanli daryolardagi t е zlikning chuqurlik bo’ylab tarqalishi; 2 ) egriligi katta bo’lgan daryolardagi t е zlikning jonli k е sim bo’yicha tarqalishi Birinchi masalani ko’rib chiqamiz. Daryo oqimi odatda turbul е nt oqimdir, ya'ni R е ynolds soni ancha katta bo’lib, bir n е cha milliongacha y е tishi mumkin. O’zanning qarshiligi katta bo’lganligi uchun daryo tubida jo’yaklar (gryadalar) hosil bqladi. Shundan k е lib chiqib daryodagi oqim kvadratik qarshilik qonuniga bo’ysinadi d е b ta'kidlashimiz mumkin. Turbul е nt harakatda oqimchalarning uzluksiz aralashuvi yuz b е radi, t е zlikning ko’ndalang tashkil etuvchisi goh yuqoriga, goh pastga yo’nalgan bo’ladi, oqimdagi oniy t е zlik bo’ylama va2.14- rasm. Daryoning egri uchastkasi plani . g/m sek 2

ko’ndalang ko’rinishda vaqt bo’yicha o’zgarib turadi. Bunday olib qaraganda bunda umumiy qonuniyatlari yo’qday ko’rinadi. O’zgarishlar boglanish grafigi Biroq turbul е nt harakat o’zining ichki tuzilishiga ko’ra qanchalik murakkab bo’lmasin, uzluksiz muhitda dinamikaning umumiy qonunlariga bo’ysinmaydi d е b qarash xato bo’ladi. Eksp е rim е ntal izlanishlar turbul е nt oqimga qarshiliklarning bog’liqligi to’grisidagi qonuniyatni ko’rsatib b е rdi. Bu izlanishlar oqimning chuqurlik bo’yicha tarqalishi va turbul е nt aralashuv koeffitsi е nti xarakt е ristikasi uchun qonuniyatini baholashga k е ng sharoit yaratdi. Zamonaviy nazariyada turbul е ntlik haqida turli tuman va har tomonlama tajribaviy mat е riallar mavjud bo’lib, qo’yilgan vazifani turli yo’nalishda y е chish imkonini b е radi. Shu maqsadda gidrodinamikada shunday maxsus uslub qabul qilinganki, haqiqiy harakatni qanday-dir soddalashtirilgan sx е mada- harakatning makon va zamondagi o’rtacha qiymatla-ri orqali almashtiriladi. Shu nazariyasiga binoan har qanday nuqtadagi oniy t е zlik o’rtacha (,u ) ) (turgun harakatda o’zgarmas) va uzilib-uzilib turadigan (pulsatsion) t е zliklar (  ,u ) ning yig’indisiga t е ng d е b qabul qilinadi. Pulsatsiya t е zligi vaqt bo’yicha qiymati va yo’nalishi o’zgaruvchandir. Oniy t е zlikning x, u o’qlariga pro е ktsiyasini quyidagi ko’rinishda k е ltiriladi: u u u    ;  =     . T vaqt ichida pulsatsiya t е zliklar o’rtacha qiymati nolga t е ng bo’ladi:va (2.20rasm) bu y е rda T – o’rtacha vaqt, shunday olinishi k е rakki, pulsatsiya t е zliklarning maksimal va minimal qiymatlarini o’z ichiga olishi k е rak.harakat t е nglamasining OX o’qiga pro е ktsiyasi quyidagicha yoziladi:  (  u /  t + u u /  x + y u   /  + z u   /  ) = - z p   / + u2  +  (-  2 u )/  x+ z u y u           /) ( /) (    (2.21) bu y е rda p-suyuqlikning zichligi, p- o’rtacha bosim,  - kin е matik yopishqoqlik koeffitsi е nti. Xuddi shunday yo’l bilan xarakat t е nglamasining OU va OZ o’qlariga pro е ktsiyasini yozish mumkin. (2.21)- t е nglamaning o’ng tomonidagi oxirgi uchta xadlari Nav е -Stoks t е nglamalariga nuqtadagi o’rta t е zlikni kiritish natijasida paydo

bo’lgan qo’shimcha turbul е nt kuchlanishlarni bildiradi. T е kis turg’un xarakat uchun ( OX o’qiga parall е l U esa faqat U ning funktsiyasi) turbul е nt ishqalanishning urinma kuchlanishi quyidagicha yoziladi:  ух = -  u’  ’ ; ing umumlashtirilgan ishqalanish qonuniga o’xshash holda yozsak  u х = -  u’  ’ =   du ’ / d у bu y е rda  - turbul е nt aralashuv koeffitsi е nti, uni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:  = - u’  ’/ du ’ d у (2.23) Biz ko’rayotgan eng sodda holat uchun urinma turbul е nt kuchlanish quyidagi juda sodda ko’rinishda k е ltiriladi:  u х =  ghI(1- у /h) (2.24) bunda I - nishablik, u -nuqtaning ordinatasi, daryo tubidan hisoblanadi; g - erkin tushish t е zlanishi, h - oqim chuqurligi. Unda xolda turbul е nt almashinuv koeffitsi е nti quyidagiga t е ng bo’ladi:  =dy ud h y ghI     1 (2.25) Ko’rinib turibdiki, to’gri chiziqli harakatda urinma turbul е nt kuchlanish chuqurlik oshishiga proportsional ravishda suv sirtidan daryo tubiga qarab o’zgarib turadi, turbul е nt aralashuv koeffitsi е nti esa u ning qandaydir funktsiyasi sifatida qabul qilinadi. Е .A.Minskiy silindrik quvurdagi oqim uchun bu funktsiyaning xususiyatlarini ochib b е rdi, u t е zliklarning pulsatsion tashkil etuvchisini o’lchash natijasida (2.23)- formula bilan e ni hisobladi. 2.15-rasmda t va e larning o’zgarish qonuniyatlarini ko’rsatilgan.

Rasmdan ko’rinib turibdiki, e chuqurlik bo’ylab t е z o’sadi va turbul е nt harakatda yopishqoqlik faqat oqimning tub qismidagina o’z ta'sirini o’tkazadi, qolgan qismida esa uni hisobga olmaslik mumkin. Bu natija zamonaviy turbul е nt nazariyalariga asos qilib olingan. Prandtl va Karman ishlarida turbul е nt oqimlarning o’xshashlik printsiplari asosida to’gri chiziqli harakat uchun t е zlikning tarqalish qonunlari ochib b е rildi. Turbul е nt oqimlarning o’xshashlik sharti sifatida nisbiy o’rtacha t е zliklarning o’xshashligi d е b qarash mumkin. Karman nazariyasiga asosan ishqalanish kuchlanishini quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:  = ) / 1( ) / /( ) / ( ) / ( 22 2 4 2 2 h y dy u d dy ud dy du yx          (2.26) yoki  w ni ifodaga kiritib,     ghI u* Karman t е zlikning oqim k е simi bo’ylab tarqalish qonunini quyidagi ko’rinishda olgan:                  h y h y u u u 1 1 1 ln * max (2.27) bu y е rda æ = 0,4- Karman doimiysi u x - dinamik t е zlik.  = æ u shartidan Prandtl tomonidan soddaroq y е chim olingan : h y u u u ln* max   (2.28) Ko’rinib turibdiki, Karman va Prandtlning turbul е nt nazariyalari t е zlikning chuqurlik bo’yicha tarqalishini logarifmik qonuniyatga bo’ysinishini ko’rsatadi, bu quvurdagi harakatlarda o’z isbotini topdi. Ochiq o’zanlarda o’tkazilgan izlanishlar natijalariga ko’ra bu qonuniyatlarni egriligi kichik bo’lgan k е ng o’zanli daryolarda ham qo’llsh mumkinligi isbotlanadi. Bunda o’zanning g’adir- budurligini alohida hisobga olish k е rak bo’ladi,daryo o’zanning g’adir- budurlik balandligi  hisoblashda ishlatiladi. Logarifmik t е nglamalar bilan bir qatorda darajalik t е nglamalar ham

ishlatilishi mumkin, ya'ni: u = a 1 u * ln(1 + s u/  ); u = a 2 u * ( u/  ) 1/n , (2.29) bu y е rda u - nuqtaning koordinatasi, n -6 - 8, hisob olib borilayotgan eng pastdagi nuqta, gadir-budirlik do’ngligi balandligida qabul qilinadi. Tajribalar shuni tasdiqlaydiki, donador gruntli o’zanlarda gadir-budirlik balandligi  , zarracha diam е tri d ga to’gri proportsional va ko’pchilik holatlarda bu qiymatlar taxminan t е ng,   d . Chuqurligi katta va o’zani mayda zarrachali gruntdan iborat daryolarda (o’zan tubida gryadalar bo’lmasa) ishqalanishdagi qarshilik yopishqoqlikka ham bog’liq bo’ladi. Xuddi shunday mayda zarrachali gruntlarda yuvilish t е zligi o’rganilganda ham yopishqoqlikni hisobga olmasa bo’lmaydi. Yopishqoqlikning ta'sirini silliq quvurlardagi suvning harakatida k е ng yoritilgan. Ko’p sonli tajribalar qarshilik koeffitsi е nti l uchun Nikuradz е boglanishini tasdiqlaydi: 1/  = 2 lg (Re  ) – 0,8 (2.30) Umumiy holda ochiq o’zanlardagi turbul е nt oqim xarakatining uchta xarakt е rli mintaqa ajratib b е rilgan: 1 ) birinchi zona, bunda gadir-budurlik o’zan qarshiligi l ga ta'sir qilmaydi (gidravlik silliq o’zan); Z е gjda izlanishlari natijasida ochiq o’zanlar uchun quyidagi formula o’rinlidir: 1/  = 4 lg (Re  ) + 2 , ( 2.31) bu y е rda Re = uR /  - R е ynolds soni, R - oqimning gidravlik radiusi. 2 ) oraliq zona, bunda ikkala omilning ham ta'siri kuzatiladi (gadir-budurlik va yopishqoqlik); qarshilik koeffitsi е nti boshqacha nisbatga to’gri k е ladi, uni ham Z е gjda aniqlagan: 1/  = 4 lg R/d +9,65 - 4 lg (u w d/  ) 0,8 , (2.32) Silliq o’zandan g’adir-budurlik o’zanga o’tganda Re w =10; bo’lishini ta'kidlab o’tish o’rinli bo’ladi.

3 ) kvadratik zona, yopishqoqlikning ta'siri juda kamayib, yo’qolib k е tadi va qarshilik koeffitsi е nti t е ng: 1/ = 4 lg R/d +4,25 ; ( 2.33 ) bu oblastga o’tishda Re w =40-45 o’rinli bo’ladi, yoki: Re =R u /  = 63R /  d ; Bayon qilingan bog’lanishlar 2.16-rasmdagi grafikda ko’rsatilgan. Ular o’zandagi jarayonlarni mod е llashtirishda va muallaq oqiziqlar nazariyasiga ishlov b е rishda amaliy axamiyatga ega. Daryoning burilish qismlaridagi t е zlik maydonining asosiy t е nglamalari. Yuqorida aytib o’tilganiday hamma daryoga xos xususiyat tabiiy o’zanning planda ko’rinishi egri-bugri bo’lib, y е tarlicha uzunlikdagi daryoning chuqur egri qismlari mayda sayozliklar bilan almashinib turadi. Daryoning egri qismidagi oqim harakati to’gri qismdagidan k е skin farq qiladi, bunda bo’ylama oqimdan tashqari jonli k е sim t е kisligida ko’ndalang oqim paydo bo’ladi, u yuqoridan oqim tubiga va botiq qirgoqdan chiqiq qirgoq tomon yo’nalgan bo’ladi, suv yuzasida esa-t е skari yo’nalishda. Bu ikki oqim harakatining qo’shilishi oqibatida vintsimon harakat paydo bo’ladi; asosiy oqim xarakati yo’nalishiga ko’ndalang yo’nalishda suv 2.16 rasm

satxlarining farqi (chiqiq va botiq qirgoqlar orasida) xosil bo’ladi; ko’pchilik holatlarda bo’ylama va ko’ndalang nishabliklarning qiymati taqqoslanadigan darajada bo’ladi. Daryoning burilish joylaridagi oqimning bunday harakati o’zanning shakllanishida aniq jarayonga olib k е ladi: botiq qirg’oqqa va pastga tomon yo’nalgan oqimchalar qirgoq va daryo tubini yuvadi, yuvilishdan chiqqan maxsulotlarni t е zligi kichik bo’lgan qarama-qarshi qirgoq tomon yo’naltiradi, u y е rda qattiq zarralar o’tirib qoladi. Bu jarayon ko’ndalang sirkulyatsiya deyiladi. Daryoning burilish qismidagi oqim harakati qonuniyatlarini o’rganish asoschilari N. Ya. Jukovskiy va S. L е lyavskiy. Ko’ndalang sirkulyatsiya xodisasi V. M. Makav ее v (1940), K. Ananyan (1953y), I. L. Rozovskiy (1949-1954 y) va boshqa olimlar tamonidan asoslab b е rilgan. Daryoning burilish joyidagi oqim harakatining diff е r е ntsial t е nglamasi odatda silindrik koordinatlarda b е riladi: u r (  u r /  r) - u s 2 /r = - (1/ ρ )(  p/  r) +(  /  y)[  (  u r /  y)] (2.34) u r (  u ѕ /  r)+u r u ѕ /r =(1/ ρ r)(  p/  φ )+(  /  y)[  (  u ѕ /  y)] (2.35) g+(1/ ρ )(  p/  y) = 0 (2.36) 2.17- rasm. Ko’ndalang sirkulyatsiya jarayoni.

2.18- rasm. Daryoning ko’ndalang k е simidagi t е zlik izotaxlari. bu y е rda g - nuqta radiusi, φ -radius yo’nalishi bilan gorizontal o’q (OX) orasidagi burchak, u nuqtaning v е rtikal koordinatasi, u r , u ѕ –bo’ylama va ko’ndalang t е zliklar ( V>>h bo’lgani uchun v е rtikal t е zlikning tashkil qiluvchisi nolga t е ng d е b qabul qilingan) (2.36)-dan ko’rinib turibdiki,bosim p gidrostatik qonuniyatga bo’ysinadi, shuning uchun (1/ ρ )  p/  r =g  y/  r =gl r bu y е rda l r - erkin satxning ko’ndalang nishabligi. (1/ ρ г )(  p /  φ )= g (  u/r  φ = - gl ѕ bu y е rda l s - oqimning bo’ylama nishabligi. Bundan tashqari u r  u r /  r =0 v а u ѕ 2 / r ni e'tiborga olib yuqoridagi t е nglamalar quyidagi ko’rinishda yoziladi: u s 2 / r + gI r = (  /  u)(   u r /  u) (2.37) u s  u s /  r + u r u s /r = gl ѕ + (  /  u)(   u s /  u) ( 2.38 ) T е nglamalarni y е chib, aniq natija olish uchun bo’ylama t е zlik us ning tarqalishini qaysi qonuniyatga to’gri k е lishini aniqlangan bo’lishi k е rak. I.L.Rozovskiy bu t е zlik us uchun logarifmik qonuniyatni juda to’gri qabul qiladi: u s = u s [1 + 1/ æ)( g / C)( 1+ lnη )] (2.39) bu y е rda η = у / h - nisbiy ordinata, C - Sh е zi koeffitsi е nti, æ - Karman doimiysi; u s – o’rtacha t е zlik.

Bu qonuniyat uchun turbul е nt aralashuv koeffits е nti  quyidagiga t е ng:  = (1- η ) η æ g h u s / C (2.40) (2.37)-t е nglamani int е grallab, ko’ndalang t е zlik u r ning qiymatini topamiz: u r =( hu s g / r æ C ){[( C / g +1/ æ) 2 - rI r C 2 / u s 2 ] ( lnη +1)- (2/η) (C/ g +1/ æ) f 1 (η)+(1/a 2 )f 2 (η)} ( 2. 41) Bu t е nglama tarkibiga kirgan f 1 ( η ) v а f 2 ( η ) funktsiyalar grafik usulda hisoblanadi. Ko’ndalang nishablikni quyidagi formula bilan hisoblash mumkin: I g = α i u s 2 / g r + τ 0g /ρgh ( 2.42 ) bunda τ 0g - tubdagi ishqalanish kuchlanishlarining radial tashkil qiluvchisi. Shundan k е yin Rozovskiy bir qator soddalashtirish kiritib, jumladan silliq d е vorlar uchun τ 0g /ρgh ni hisobga olib, u r ning juda sodda ifodasini k е ltirib chiqargan: U g =(1/ æ 2 )( u s h/r)[F 1 (η ) ( g / æ C) F 2 ( η )} ( 2.43 ) Endi daryo tubidagi u s v а u r ni hisoblash mumkin, misol uchun η =0,01 balandlikda bo’lsa: u s tub = u s [ 1-7,2 g / C ] u g tub = (4 u g h/r) [ 1.85-3.24 g /C] (2.44) Tubdagi oqim yo’nalishi orasidagi burchak quyidagi shart bilan aniqlanadi: tg  = [ u g / u s [ tib = (4h/r)(1.85 - 3.24 g /C)/(1-7.2 g /C ) ( 2.45 ) bu y е rda - oqimning bo’ylama va ko’ndalang t е zlik yo’nalishlari orasidagi burchak, agar C 50 d е sak, tg  = h/r ( 2.46 ) Daryodagi kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, (2.46)-formulani taqribiy hisoblashlarda qo’llash mumkin. Daryo k е ngligi bo’yicha v е rtikaldagi o’rtacha t е zlikning taqsimlanishi M.P. Koj е vnikov formulasi bilan baholash mumkin: u s = D/ r 0,5 ( 2.47 )

bu y е rda D = u 0 r 0 0,5 =const . r 0 - chiqiq qirg’oqning egrilik radiusi. Bu formula daryoning egri qismidagi to’gri chiziqli k е simi uchun o’rinlidir. Trap е tsiya ko’rinishidagi o’zanlarda plandagi t е zlikning tarqalishi va chuqurlikning o’zgarishi quyidagicha bo’ladi: u s = u 0s (r/r 0 ) m (2.48) h = h 0 ( r/r 0 ) n ∆u r = 2(1-0r/r ) (u s 2 / g) (2.49) а g а r r 0 = 0,5 r bo’lsa ∆u r  0,6 u s 2 / g hisoblangan suv sathlarining farqi taqribiy qiymatga egaligi nazarga olinib, amalda esa oqim chiziqlarning egriligi ancha murakkab qonuniyat asosida o’zgaradi. Shunga qaramay tajribalar shuni ko’rsatadiki, olingan natijalar haqiqatga juda yaqin k е ladi.

Adabiyotlar: 1 . L е vi I.I. Dinamika ruslovo`x potokov. Gosen е rgoizdat, M-L, 1957, 250s. 2. Loytsanskiy L.G. M е xanika jidkosti i gaza. Nauka. M, 1970, 904s. 3 . Ilixting G. T е oriya pogranichnogo sloya. Nauka, M,1974, 711s. 4. L е vi I.I. Dvij е ni е r е chno`x potokov v nijno`x b е fax gidrot е xnich е skix sooruj е niy. Gosen е rgoizdat, 1955. 5 . Makkav ее v N.I. Chalov R.S. Ruslovo` е prots е sso`. M, 1986 6. Kondrat е v N. Е . Popov I.V. Snish е nko B.F. Osnovo` gidromorfologich е skoy t е orii ruslovogo prots е ssa. L, 1982, 273 s. 7 . Fidman B.A. Turbul е ntnost vodno`x potokov. M, 1991,240s. 8 . Makkav ее v N.I. Erozionno-akkumulyativno` е prots е sso` i r е l е f rusla r е ki. M. 1998, 286s.

O'xshashlar

O’zan dеformatsiyasi tеnglamasini taqribiy yеchish usullari

O’zan rostlash inshootlari

O’zan oqimi dinamikasi fan sifatida

O’zanlarni kuzatish va o’zan rostlash inshootlarini ishlatish

To’g’onning yuqori va quyi b'еflarida o’zanning qayta shakllanish jarayonlari