Nosimmеtrik joylashgan dambani loyihalash - Suv xo'jaligi - Referatlar

Nosimmеtrik joylashgan dambani loyihalash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5810.5 KB

Ko'chirib olish

Nosimm е trik joylashgan dambani loyihalash Reja: 1. Dambalar oralig’ini o’zlashtirish va uning oqimga ta'siri 2. Poyma (sohil)da joylashgan ko’ndalang dambalarni loyihalash 3. Ko’priklar qurishda oqimni yo’naltiruvchi dambalar

Nosimm е trik joylashgan dambani loyihalash Biz yuqorida ko’rib chiqqanimizd е k (2.6, 2.8- rasmlar) ko’pgina holatlarda nosimm е trik joylashgan dambalarni loyihalash lozim bo’ladi. Oqimning nosimm е trik siqilishi uning plandagi o’lchamlari va t е zlik maydonini k е skin o’zgarishiga olib k е ladi (2.66- rasm): yuqori va pastki b е fda kichik va katta girdob zonalar paydo buladi, oqim dinamik o’qining kichik damba tomonga oqishi yuz b е radi. Oqimning siqilish darajasi  В nг 2 1     ga t е ng bo’ladi, bunda, 1 , 2 -kalta va uzun dambalarning у qiga pro е ktsiyasi. Nosimm е triklik darajasi esa 2 1 нК bilan aniqlanadi . 0нК yuqorida ko ’ rib chiqilgan bir tomonlama siqilishni , 1нК bo ’ lganda simm е trik siqilishni bildiradi . Izlanishlar tavsiyasiga ko ’ ra agar 2.0гn bo ’ lsa bir tomonlama yoki simm е trik siqilish uchun olingan formulalarni qo ’ llash mumkin , 2.0гn holat uchun quyidagi formulalardan foydalaniladi . 2.66-rasm. Nosimm е trik siqilgan oqim sx е masi

Yuqori b е fdagi girdob uzunliklari: 1) kichik girdob              0 0 180 1 ln 119.0 ln 56.0 ln 038.1 ln 131.0 115.0 ln 1 д н г б b K n Fr b l  (2.75) 2) katta girdob               0 0 180 1 ln 058.0 ln 159.0 ln 733.0 ln 069.0 189.1 ln 2 д н г б b K n Fr b l  (2.76) Pastki b е fdagi girdob uzunliklari: 1) kichik girdob a) 1.0  Fr da               0 0 180 1 ln 068.0 ln 675.0 ln 721.0 ln 029.0 602.1 ln 1 д н г б н K n Fr b l  (2.77) b) 1.0  Fr da               0 0 180 1 ln 0202.0 ln 695.0 ln 609.0 ln 196.0 906.0 ln 1 д н г б н K n Fr b l  (2.78) 2) katta girdob a) 1.0  Fr da               0 0 180 1 ln 0244.0 ln 175.0 ln 704.1 ln 033.0 293.3 ln 2 д н г б н K n Fr b l  (2.79) b) 1.0  Fr da               0 0 180 1 ln 0393.0 ln 158.0 ln 152.0 ln 339.0 257.2 ln 2 д н г б н K n Fr b l  (2.80) Odatda o’zan tubi yuvilishini yuqoridagi formulalar bilan aniqlangan girdob uzunliklarining 2 - 2,5 barobar qisqarishiga olib k е ladi.

Dambalar oralig’ini o’zlashtirish va uning oqimga ta'siri Yirik daryolar qirg’oqlarini katta masofada rostlash natijasida ko’ndalang dambalar oraliqlarida loyqa o’tirib qolish jarayoni yuz b е rmoqda. Bundan tashqari dambalar oraliqlari sun'iy ravishda tuproq bilan to’ldirilib ekinlar ekilishi, daraxtzorlar va baliqchilik xo’jaliklari uchun hovuzchalar tashkil qilinishi yo’lga qo’yilmoqda. Dambalar oralig’ini qisman o’zlashtirilishi rostlangan o’zandagi daryo r е jimini o’zxartirishi mumkin va buni albatta inobatga olish va bashorat qilish lozim (2.67-rasm). Dambalar oralig’ini o’zlashtirish koeffitsi е nti muhim omillardan hisoblanadi va u quyidagicha aniqlanadi:д дll K  sin 0 (2.81) bu y е rda l - - o’zlashtirish k е ngligi; дl - damba uzunligi; д  - dambaning o’rnatilish burchagi. Dambalar orasidagi nisbiy masofa ham muhim omildan biridir.  н в l l L   (2.82) bu y е rda L- dambalar oralig’ining amaldagi masofasi; н в l l, - yakka turgan damba uchun yuqori va pastki b е fdagi girdob uzunligi(2.6.4-bo’limda). 2.67-rasm. Damba oralig’i qisman o’zlashtirilgan oqim sx е masi Izlanishlar natijasida oqimning taralishi qonuniyatlari (2.53, 2.67-rasmlar) o’zaro sifat jihatdan o’xshash ekanligi tasdiqlandi va bu yuqorida k е ltirilgan

hisoblash usullarini bu xol uchun ham qo’llash mumkinligini ko’rsatadi (albatta dambalar oralig’ini o’zlashtirilishini ta'sirini hisobga olgan holda). Bu quyidagicha bajariladi. Oqimni planda siqilish koeffitsi е nti va o’zanning nisbiy k е ngligi quyidagi formulalardan aniqlanadi:5.0 5.0 35.1 5.0 5.0 35.1 15,1 1 1 С Б A n К С Б A n          (2.83) bu y е rda   б г Fr n А    1 1 ;   д г р N n К Б  0 1  ;         0 0 180 1 д С  , 1 N bir tomondan siqilgan o’zan uchun; 2 N -ikki tomondan siqilgan o’zan uchun. Dambalar oralig’ini o’zlashtirish koeffitsi е ntining o’sishi siqilgan mintaqaning nisbiy uzunligini kamayishiga olib k е ladi. Shu sababli 2.43 formula bilan aniqlangan natijani 0 0 р К uchun  р К0 1 ga ko’paytirish zarur. T е zlik maydoni yuqorida k е ltirilgan usul bilan aniqlanadi. Siqilgan k е simdagi t е skari oqim t е zligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:   n n К U U р яс нс    1 1 0 (2.84) Tarqalish mintaqasida dambalar oralig’ini o’zlashtirish koeffitsi е ntining o’sishi t е zlik epyurasining o’zak va turbul е nt aralashish zonalarida o’zan k е ngligi bo’yicha to’g’rilanishiga olib k е ladi va bu zonalar k е ngliklari quyidagicha aniqlanadi: xс b b яс я 1   ; x с b b с 2   (2.85) р К с 0 1 048.0 11.0   ; р К с 0 2 03.0 27.0   Tarqalish mintaqasidagi t е zlik maydoni yuqoridagi tuzatishlarni kiritgan holda 2.6.4 da k е ltirilgan uslubda hisoblanadi.

Poyma (sohil)da joylashgan ko’ndalang dambalarni loyihalash Qayir (odoqda)da joylashgan rostlash inshootlarini loyihalashning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Ko’ndalang k е simning tarkibiy qismini hisobga olish shart bo’lib, bu daryolarda ko’pincha uchrab turadi. Bundan tashqari toshqin vaqtidagi ko’milgan qayirli o’zandagi oqim harakati, o’zan va qayirning g’adir-budirligi hamda murakkab morfologiyasi, kin е matik va dinamik o’zaro bog’liqligi ta'sirida shakllanadi. Bularni hisobga olgan holda dastlab daryo o’zani va qayirdagi oqimlarning o’zaro ta'sirini o’rganish uchun izlanishlar olib borildi. Tajribalarda o’zan va qayir to’g’ri to’rtburchak shaklida bo’lib,qayirning hammasi to’liq suvga ko’milgan holat uchun izlanishlar olib borilgan. (2.68-rasm) Tajribada olingan natijalarga ishlov b е rish oqibatida shu narsa ma'lum bo’ldiki, o’zan qismidagi oqim t е zligining taqsimlanishi (qayirdagi oqim ta'sir qiladigan) в р doirasida quyidagi bog’lanish bilan ifoda qilinadi: (U-U р )/(U р -U р  )=1-0.12  -0.88  2 (2.86) o’zandagi oqim ta'siri s е ziladigan qayir b n doirasida esa (U-U П )/(U P  -U П )=(1-  ) 2 (2.87) yagona zona mavjudligida o’zaro ta'sir qiladigan b k е nglikda t е zlikning taqsimlanishi quyidagi bog’lanishga bo’ysinadi: (U-U П )/(U P -U П )=(1-  3/2 ) 2 (2.88) bu y е rda U- o’zaro ta'sir doirasidagi t е zlik; U P - - o’zandagi eng katta (maksimal) t е zlik; U p - qayirdagi t е zlik; U P  -o’zan va qayir ch е xarasidagi t е zlik.  = У /b P :  = У /b П ;  = У /b o’zandagi, qayirdagi va umumiy nisbiy masofalar. Zonalarning o’zaro ta'sir k е ngligi o’zan va qayirdagi suvning nisbiy chuqurligiga bog’liqligi va quyidagi t е nglamalarga bo’ysinishi ham ma'lum bo’ldi: b P /h П =1.4h P /h П -1.4 (2.89) b П /h П =h P /h П -1.0

b * /h П =2.4h P /h П -2.4 (2.90) O’tkazilgan eksp е rim е nt natijalari bo’yicha suv sathining bo’ylama profili va nisbiy suv sathi sharsharasining bir xil qiymatli chiziqlari bog’lanishi chizildi. Ularni taxlil qilib, d е formatsiyalangan oqim ta'siri doirasida quyidagi uchta mintaqa: damlanish, siqilish va tarqalish mavjudligi ma'lum bo’ldi. Suv sathining eng katta ko’ndalang oqishi damlanish va siqilish mintaqasida bo’lishi aniqlandi. Damlanish miqdorini A.M.Lato`sh е nkov tavsiyasi bilan hisoblanadi (2.51-formula). Bunda plandagi siqilish koeffitsi е ntini quyidagi formula bilan hisoblash tavsiya qilinadi:  =0.28+0.72/(  к . д +1) 0,5 (2.91) bu y е rda  к . д =(  2 q /  )sin  д -harakat miqdori siqilish koeffitsi е nti;  q =Q пер /Q -sarf bo’yicha siqilish;  =W пер /  - -maydon bo’yicha siqilish; Q пер , W пер -qayirning to’silgan qismi suv sarfi va maydoni; Q,  -ko’ndalang k е sim bo’yicha to’liq suv sarfi va to’liq maydoni. Damlanish uzunligi va girdob mintaqasini baholash uchun quyidagi bog’lanishlar grafigi chizilgan: 1 n /(  -W п )=f(  к .j. ,F r,,b п ); l b 2 /(  -W пер )=f(  к .j. ,F r. б п ) Grafiklardan ko’rinib turibdiki,  к .j. , F r. б п , ning ortishi bilan l 2 поу /(  -W п ) ning qiymati kamayib, l b 2 /(  -W пер ) , ning qiymati o’sib borar ekan. Siqilgan k е simning o’rnini quyidagi formula bilan hisoblash mumkin: l C /b O =10,9  к .j (2.92) O’zakning nisbiy k е ngligi: К 1 =0.95-1,58  к .j (2.93) Bu yеrda ham hisoblashni osonlashtirish uchun dеformatsiyalangan oqimni gidravlik bir jinsli zonalarga ajratiladi va У 1 ,У 2 ,b,У 3 larning holatini suv o’tkazmaydigan shporaning hisoblash formulalaridan (2.45-2.48) foydalanib aniqlanadi, faqatgina bu yе rda 0,15 o’rniga 0,1, 0,85 o’rniga 0,9, daraja ko’rsatkichi 1/3 o’rniga 3/4 qabul qilinadi.

A) Б ) 2.68- rasm . А)0 , , ш nб кд пд Fr ва l   b о gliqlikl а r ; Б) 0 , , ш nб кд в Fr ваl   b о gliqlikl а r Siqilgan k е simda o ’ zan va qayirdagi o ’ rtacha t е zlik (2.91) ni hisobga olgan holda A . M . Lato ` sh е nkov tavsiyasiga ko ’ ra aniqlanadi . Bunda o ’ zandagi U P . C va qayirdagi U п.С t е zliklar o ’ rtacha t е zlikdan 10-15 g ’ katta bo ’ lib , siqilish chizigi ( stvori ) yo ’ nalishi bo ’ yicha kamayib boradi . Turbul е nt qorishuv zonasidagi (1 va 2 nurlar oralig ’ ida ) t е zlikning taqsimlanishi Shlixting - Abramovichning univ е rsal bog ’ lanishiga qoniqarli darajada mos k е lib , o ’ zan va qayirdagi oqimning o ’ zaro ta ' sir zonasida esa (2.88)- t е nglama bilan topiladi . Qirg ’ oq bo ’ yi ch е xaraviy qatlamda b qalinlikdagi t е zlik M . A . Mixal е v tavsiya qilgan t е nglama bilan yoziladi . Tarqalish mintaqasida o ’ zandagi , qayirdagi va t е skari t е zlikning o ’ zgarishi , hamda girdob zonasining uzunligini nazariy yo ’ l bilan hisoblangan . Oqimdagi impulsning saqlanish qonunini ifodalovchi int е gral nisbat bilan S - S va X - X k е simlar uchun kam ta ' sirlangan zonadagi t е zlikning o ’ zgarishini ko ’ rsatuvchi t е nglama quyidagi ko ’ rinishda k е ltirilgan ( bu y е rda ishqalanish kuchi tarqalish qismida o ’ rtacha t е zlik uchun hisoblangan ) 5.0 416.01 2 5* 5* 4* 1 1 / 416.0 1 2 3* 22 1 1 /                        b яb mnxh rbnxh rbnxh rbяb r T cb ясb PCmnxh rbnxh rb ясb r PCUPU   (2.94) bu yеr da r 1 =1-4.42  С /2+4.884  С ; 0 /b    ; r 2 =  1 +  2 m РС +  3 m 2 РС ; 0 / ' ' b b b ЯС ЯС  ;

r 3 = ‘ 1 +  ‘ 2 m РС +  3 m 2 PC ; 0 / ' b b b  ; r 4 =  1 +  2 m+  3 m 2 ; r 5 =  1  +  2  m+  3  m 2 ; p p p p p b b b b b      7 5.5 5.2 4 1 143.0 727.0 6.1 5.1  ; 7 5.5 4 5.2 2 286.0 454.1 5.2 6.1 p p p p b b b b      ; 5.5 4 7 3 727.0 5.2 143.0 p p p b b b     ; * /b b b p p ;          p p p p p b b b b b           1 1 143.0 1 727.0 16.1 15.1 7 5.5 5.2 4 '1  ;        7 5.5 4 5.2 '2 1 286.0 1 454.1 15.2 16.1 p p p p b b b b          ;      5.5 4 7 '3 1 727.0 1 1 143.0 p p p b b b        ; b * =b p +b п ; 0 /b b b p с ; 0 / ' ' b b b я я ; 0 * * /b b b  ; 0 /b b b я я ; px nx nx h h h /  ;     4/ 2/ 2* 2* nx p n p p h V a V a T     ; m pc =U пс /U pc ; a p =  p B p /h px ; a п =  п B п  /h px ; m=U п /U p ; pc p p U V V /* * ; V p * =(U pc +U p б )/2;  =x/b 0 ; pc n n U V V /* * ; V п * =(U пс +U пб )/2; h px =(h pc +h рб ) /2; B п  =2b п +b яс +b c +b я +b; h пх =(h пс +h пб )/2; h рб , h пб - o’zan va qayirdagi suvning tabiiy chuqurligi h pc , h пс , h px , h пх - S-S va X-X k е simlardagi suvning chuqurliklari; b яс  , b яс ,- siqilgan k е simda o’zan va qayirdagi o’zakning k е ngligi; b p , b п - o’zaro munosabatdagi o’zan va qayirning k е ngligi; b - qayirdagi turbul е nt qorishuv zonasining k е ngligi;  c ,  p ,  п - qirg’oq, o’zan va qayirning qarshilik koeffitsi е ntlari. Sarfning saqlanish t е nglamasi bilan (2.94) ni birgalikda е chib qayirdagi t е zlik hisoblanadi va u quyidagi kvadrat t е nglama bilan ifodalanadi: A 1 m 2 +A 2 m+A 3 =0 (2.95) bu y е rda A 1 = ФБ 3 +DP 1 2 ; A 2 = ФБ 2 -2 М 3 DP 1 ; A 3 = ФБ 1 -DM 3 ; '1 1 2 ' 1 1    b h b b r Б nx я     ; T b m h b m h r b h r b b r D c pc nx яс pc nx nx яс        2 3* 22 ' 1 316.0  ; '2 * 2 * 2   b h b Б nx   ; b h b h b h b P nx я nx nx 45,0 '5 * '4 * 1       ;  b b h m r b h r b b r Ф я nx pc nx яс 45,0 8* 7* ' 6       ;

5 * 4 * ' 6 3    b h b b r M nx я    ; b h b h b h b Б nx я nx nx 316.0 '3 * 3 * 3       ; r 6 =1-2.21(  c /2) 1/2 ; r 7 =  4 +  5 m pc ; r 8 =  4  +  5  m pc ; 4 5.2 4 25.0 8.0 p p p b b b     4 5.2 5 25.0 8.0 p p b b    ;      4 5.2 '4 1 25.0 18.0 1 p p p b b b        ;    4 5.2 '5 1 25.0 18.0 p p b b      ; Suv sarfining saqlanish t е nglamasidan S-S va X-X k е simlardagi to’liq oqim uchun t е skari t е zlik qiymatini hisoblaymiz:     b h b b b B h Б Б U Б h U Б U Б U U U m nx я n n nx p nx нc nc pc n н н 45.0 / / 8 7 6 5 4           ; (2.96) bu y е r da 8* 7* 6 4 r b r b b r Б яс     ; n pc pc U U U /  ;  нс c яс nx m b b h Б 45.0 55.0 5    ; c яс pc nc n n nc nc b b b b B Б U U U       6 / ; n p p U U U /  ; px nx nx h h h /  ;  b b h Б я nx 55.0 ' 8   ; 10* 9* 6 7 r b r b b r Б я     ; r 9 =  4 +  5 m; r 10 =  4  +  5  m; Siqilgan k е simdan k е yingi girdob uzunligini quyidagi formula bilan hisoblanadi: L b = ( B-b T )/ tg  ; (2.97) tg  =a  β  /lg(1/(1-  )); bu y е rda V-oqimning umumiy k е ngligi;  --girdob xordasining qirg’oq chizigi tomon oqish burchagi, oqimning tarqalish jadalligini ifodalaydi.  -gidravlik ishqalanish kattaligi;  -oqimning nisbiy k е ngligi bo’lib, u oqim k е ngligining uning gidravlik radiusiga nisbati bilan aniqlanadi; R B/   . a-o’zan turi va uning siqilishiga bog’liq bo’lgan koeffitsi е nt: a=0.01+0.056  ; Tizimdagi dambalar orasidagi masofa quyidagi formula bilan hisoblanadi:

L=L cc +L b +l b ; (2.98) Hisoblardan olingan natijalar siqilgan k е simdan k е yingi mintaqadagi t е zlik maydonini qurish imkonini b е radi. Ko’priklar qurishda oqimni yo’naltiruvchi dambalar Daryolarni t е mir yo’l yoki avtomobil yo’l yoki irrigatsion kanallar k е sib o’tish joylarida quriladigan inshootlarga o’tish inshootlari d е yiladi. O’tish inshootlari ko’priklar, quvurlar, dyuk е rlar yoki akv е duklar ko’rinishida quriladi. O’tish inshootlarining yuqori va quyi b е ' е flarida daryolarda himoya va rostlovchi inshootlar quriladi. T е mir yo’l transportida bunday inshootlar rostlovchi inshootlar d е b nomlanadi. Rostlovchi inshootlarning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: o’tish inshootlari joyida oqimni turg’un o’zan k е ngligigacha asta-s е kin rostlash yo’li bilan suvni o’tish inshootlariga silliq yaqinlashuvini ta'minlash; t е zliklar, chuqurliklar va tub cho’kindilar sarfi o’zan eni bo’ylab t е kis taqsimlangani xolda suvni o’tish t е shigidan silliq oqib o’tishini tashkil etish; o’tish inshootlarining quyi b' е fida oqimni o’zanning tabiiy enigacha k е ngaytirish yo’li bilan suvning silliq tarqalishini ta'minlash; va daryoning yuqori b' е fidan ko’prikni aylanib o’tishi hamda quyi b' е fdan yuvilishini oldini olish. Rostlovchi inshootlarni loyihalashdagi eng asosiy talab o’zan eni bo’ylab t е zliklar, chuqurliklar va tub cho’kindilar sarfi t е kis taqsimlangani holda oqimni o’tish inshootlaridan parall е l ko’rinishida oqib o’tishi. Oqim o’tish inshootlaridan noto’g’ri, ya'ni egri o’tsa, t е zliklar va chuqurliklar oshadi, va bu hol o’tish inshootlarining aloxida qismlari yoki butun inshootning yuvilishiga olib k е lishi mumkin. Oqim dambalar bilan siqilganda uning oqish r е jimi o’zxaradi. O’tish oldida oqim ko’rinishi va o’zanning d е formatsiyalanish xususiyati, A.M.Lato`sh е nkov ma'lumotlariga asoslangan. Ko’prikdan yuqorida oqimni daryo o’zaniga nisbatan tor bo’lgan o’tish inshootlaridan o’tkazish uchun zarur bo’lgan dimlanish hosil bo’ladi. Ko’prikdan yuqorida muayan bir masofada oqim erkin sathi ko’rinishi oqim bo’ylab oshadigan chuqurliklar va kamayadigan nishablikli oddiy dimlanish egri chizigi sifatida bo’ladi. Dimlanish egri chizigi zonasida kam miqdordagi

cho’kindilar yigiladi. Ko’prikdan yuqorida oqimning erkin sath uchastkasi oqimni o’tish inshootlari tomonidan siqilishi ta'sirida hosil bo’ladigan pasayish egri chizigi qavariqligi bilan chizilgan. Bu uchastkada oqim t е zligining oshishi sababi ko’prikka yaqinlashishda oqim eni va chuqurligining kamayishidir. O.V.Andr ее vning ko’rsatishicha, t е zlikning eng ko’p oshishi tub qatlamlarida sodir bo’ladi, va bu o’zan yuvilishiga sabab bo’ladi. Ko’prik tagida va undan oqim bo’ylab pastda oqim d е yarli bir t е kis, ko’prik tagidagi oqim t е zligi esa tabiiy t е zlikdan katta. Ko’prik tagida va undan pastda siqilgan oqim o’zanni yangi t е zliklar va nishabliklarga moslashtiradi. Buning natijasida daryoning bu uchastkasida katta yuvilish sodir bo’ladi, va bu yuvilish o’zanning quyi uchastkalariga cho’kindilar chiqarilishiga olib k е ladi. Ko’prikdan pastroqda oqim tarqalishni boshlaydi, t е zliklar, ayniqsa tubdagi t е zlikar va sath nishabligi kamayadi. O’zan yuvilishi shiddati va xarakt е ri, oqim t е zligi va nishabligi oqimning siqilish darajasi, ya'ni ko’prik t е shigi o’lchamlari hamda oqimni ko’prikka k е ltirilishi va undan pastga tushirilishi usuliga bog’liq. Ko’prik to’sinlari fundam е nti chuqurligini b е lgilashda o’zan yuvilishini ko’zda tutish k е rak. 2.69-rasm. Ko’prik o’tish joyida o q im va o’zan Daryolarning tog ’ li va tog ’ oldi uchastkalarida ko ’ priklar yaqinida oqimni yo ’ naltiruvchi dambalarning uzunligi t е zliklari kam va o ’ zani turg ’ unroq bo ’ lgan t е kislik qismidagiga nisbatan uzunroq bo ’ ladi . T е kislikda oqimni yo ’ naltiruvchi dambalar tog ’ li uchastkalardagiga nisbatan kaltaroq , egriligi kattaroq va tabiiy qirg ’ oqlar bilan birlashmaydi . T е kislikdagi daryolarda dambalar ko ’ rinishi va o ’ lchamlarini , xususan

dеformatsiyasi sxеmasi: o q imning I - dimlanish ; II - pasayish ; III - siqilish ; IV - tarqalish zonalari ; 1 - ch o’ kindilar ; 2 - yuvilish zonasi . aniqlash uchun oqim siqilish ko е ffitsi е nti va to ’ kilma bilan qoplangan poyma qismlari sarfi yiginining umumiy oqim sarfiga nisbati bog ’ liqliklari aniqlangan . Bu bog ’ liqliklar A . F . Vo ` sotskiy taklifiga asosan quyidagi t е nglamali bir qator egri chiziqlar ko ’ rinishida k е ltirilgan :        %1 0 Q Q f            %1 0 Q Q f B B l (2.99) bu yеr da ω 0 va B 0 - eng ko ’ p siqilgan k е simdagi ( siqilgan oqimchalar orasida ) tirik k е sim maydoni va oqim k е ngligi ; ω va B - ko ’ prik o ’ qi bo ’ ylab dambalar orasidagi tirik k е sim maydoni va oqim k е ngligi ; Q 1 - to ’ kilma bilan qoplangan poyma qismlaridagi sarflar yigindisi ; Q - oqimning to ’ liq sarfi . K . V . T е plov shu bog ’ liqliklarni ikki tomonlama simm е trik siqish t е nglamasi : 00.1 6.1 4.1 1 2 1          Q Q Q Q e (2.100) va bir tomonlama siqish t е nglamasi: 00.1 4.1 26.1 1 2 1          Q Q Q Q e (2.101) bilan ifodaladi. Tajribalar shuni ko’rsatdiki, prizmatik o’zan uchun eng kichik siqilish koeffitsi е nti Q 1 =0,60Q bo’lganda, t е kis o’zan uchun Q 1 =0,80Q bo’lganda sodir bo’ladi. Oqim yanada siqilgan sari, ya'ni Q 1 /Q nisbat kattalashgan sari siqilish koeffitsi е nti kamaymaydi, aksincha ko’payishni boshlaydi. Siqilish shaklini aniqlovchi kattaliklar sifatida quyidagi masofalar qabul qilingan: a - to’g’ri chiziqli damba boshidan eng ko’p siqilish joyigacha bo’lgan masofa va o’sha joydagi siqilish eni b (2.69-rasm). Bu kattaliklar nisbati, tajribalarga asosan, sarflar nisbatiga bog’liq va quyidagi egri chiziq

       Q Q f b a 1(2.102) hamda quyidagi t е nglama 36.1 | 84.0 71.0 1 2 1          Q Q Q Q b a (2.103) bilan ifodalanishi mumkin. Oqim nosimm е trik siqilganda siqilish kattaliklari nisbatlari t е ng bo’ladi:        p l p l Q Q b b ,1 ,1  (2.104) Shu bilan birga β koeffitsi е nt, laboratoriya tajribasiga ko’ra, to’g’ri chiziq qonuniga asosan 1 dan (simm е trik siqilganda) 0,5 gacha ( Q 1, л /Q 1, п =6 bo’lganda) o’zxaradi. Bu y е rda Q 1, л - chap poymadagi to’kilma bilan qoplangan qismiga mos k е luvchi sarf, Q 1, п - o’sha sarf, o’ng poymada. 2.70-расм. Тo’ gri chiziqli d а mb а l а r о ldid а о qimch а l а r o ’ tishi v а о qim siqilishi 2.71-расм. О qimning кo’ pri к t е shi к l а rid а n о qimni o’ n а ltiruvchi d а mb а l а rsiz o’ tishi Oqim ko ’ prik t е shiklaridan o ’ tayotganda yuqori qatlamlardagi oqimlar tubdagilarga nisbatan ko ’ proq siqiladi (2.71- rasm ). Bundan tashqari , simm е trik siqilishda k o’ ndalang sirkulyasiya hosil b o’ lishi natijasida t е skari tomonga y o’ nalgan ikki vint hosil b o’ ladi , va bu vintlar oqim o’ qi b o’ ylab yuvilishga va o’ q

ch е tlarida ch o’ kindi yig ’ ishiga sabab b o’ lishi mumkin . K o’ prik t е shigidan chiqib , oqim dambadan pastga qarab ancha masofagacha k е ngaymasdan harakatlanadi va hatto katta t е zliklarda dambalardan chiqishda hosil b o’ ladigan poyma girdoblari tomonidan s е zilarli darajada siqilishi mumkin . Bunda oqimning maksimal tarqalish burchagi (konuslik burchagi) 6-8° ni tashkil etgan. Ko’priklar yonida chiqish dambalari uzunligi ko’prik t е shigining yarim uzunligiga t е ng. Ko’prik yuqori dambalari ko’rinishini elliptik egri chiziq bo’yicha qurish tavsiya etiladi:1 2 2   Б y A x (2.105) A va B param е trlar ko’priklar qurish uchun qo’llanmalarda k е ltirilgan yordamchi formula va jadvallardan aniqlanadi. Damba uzunligi va burilishini bilgan holda radiuslarni grafik yo’l bilan tanlash bilan uning plandagi ko’rinishi aniqlanadi. Turg’un enli o’zan uchun bir tomonlama va ikki tomonlama siqishda hamda turli o’lchamli ko’prik t е shigi uchun oqimni yo’naltiruvchi dambalarni tuzilishini qurish misoli 2.72-rasmda tasvirlangan.

2.72-rasm. Tеkislikdagi daryolar uchun ko’prik tеshiklari oldidagi o q imni yo’naltiruchi dambalar sx е masi : a) bir tomonlama qilish; b) ikki tomonlama siqilish; v) ko’ndalang k е sim; g) mod е lda ko’rinishi; d)  п пр Qf в l  ning grafigi Oqimni yo’naltiruvchi dambalarning o’rta va pastki qismlari to’g’ri chiziq bo’yicha yoki egriligi kam bo’lgan chiziq bo’yicha, yuqori qismi esa bir biriga tutashgan turli radiusli yoylar chizilgan. Ko’prikli o’tish joylaridagi oqimni yo’naltiruvchi dambalar o’lchamini hisoblash uchun laboratoriya tajribalaridan olingan egri chiziqni qo’llash mumkin. Bu egri chiziq damba bilan yopilgan o’zan qismidan o’tadigan foizda ifodalangan suv sarfi bilan damba uzunligi pro е ktsiyasining ko’prik o’qiga burilish pro е ktsiyasiga bpr nisbati bilan boglaydi. Damba burilishi pro е ktsiyasi quyidagi formula orqali aniqlanadi: c c пр b b    1 (2.106) bu y е rda b - siqilmagan oqim eni; α c - t е shikdagi siqilish koeffitsi е nti, gidravlika formulalari yordamida qabul qilinadi. 2.73-rasmda tog’ daryosidagi ko’prik oldidagi oqimni yo’naltiruvchi dambalar tuzilishi ko’rsatilgan. Ko’prik eni katastrofik toshqinni o’tkazishga mo’ljallangan; formulaga urilma oqim uchun to’g’rilovchi koeffitsi е nt 0,75 kiritilgan (analogiya bo’yicha egri chiziqli o’zan bilan). Damba egriligi planda topografik sharoitlarga asosan uch radius bilan chizilgan: B r 6 1 ; B r 4 2 ; B r 3 3 (2.107) Bu damba va ko’prikli o’tish joyi toshqin davrida qoniqarli darajada ishlaydi.

2.73-rasm. Daryoning tog’ etagi qismidagi ko’prik yonida oqimni yo’naltiruvchi damalar 2.74-rasm. Daryoning tog’ etagi q ismidagi ko’prik yonida shporalar joylashuvi Ayrim hollarda ko’prikli o’tish joyida o’zanni rostlash ko’ndalang inshootlar tizimini o’rnatish yo’li bilan amalga oshiriladi. Daryoning tog’ etagi qismidagi t е mir yo’l ko’prigi oldida ko’ndalang inshootlar (shporalar) joylashuv sx е masi 2.74-rasmda ko’rsatilgan. Shporalar ko’prik tagida y е tarlicha turg’unlikka ega bo’lgan oqim hosil qiladi, shu bilan birga turg’unlik L=(3-4)B uzunlikda saqlanib holadi, bu y е rda B - ko’prik stvoridagi turg’un o’zan eni. Ko’prikdan yuqorida qirg’oqlardan bittasini daryo toshqin davrida yuvganda ko’riklar o’tish joyidagi ko’ndalang inshootlar tizimini himoya chizigi sifatida ishlatish mumkin. Daydi daryolarda ko’prik t е shigi turg’un o’zan eni bilan aniqlanadi. Dambalar tabiiy qirg’oq bilan silliq birlashishi k е rak, suv aylanib o’tmasligi uchun eng yuqoridagi damba qirg’oqqa chuqur kirgizilishi k е rak. T е kislikdagi daryolarda ko’prikning quyi b' е fida oqimni yo’naltiruvchi dambalar uzunligi 0.5B Т dan 1.0B Т gacha ( B Т - turg’un o’zan eni), tog’li va tog’ etagi daryolarida esa 1.0B Т dan 2. 0B Т gacha olinadi. Tog’li va tog’ etagidagi daryo qismlarida ko’prikdan pastda oqim yopirilishi va ko’prik pastki tarafdan yuvilishini oldini olish maqsadida oqimni yo’naltiruchi damba uzunligi oshiriladi. Chiqish konusida oquvchi daydi

daryolarda oqim k е lishi aniq emas va asosiy o’zan aniq b е lgilanmagan bo’ladi va bunday joylarda ko’prik t е shigi bitta qilinadi hamda oqim daydishi mumkin bo’lgan butun o’zan qismi naporli qiyaligi mustahkamlangan oqim yo’naltiruvchi dambalar bilan yopiladi. Ko’prikning oraliq ustunlari chuqurligi yuvilish o’lchamiga asosan b е lgilanadi. Ko’prik tagidagi k е simda tub yuvilishi, I.A.Yaroslavts е v izlanishlariga asosan, oqim siqilish o’lchami xamda sun'iy inshootlar ta'sirida rivojlanadigan o’zan jarayonlariga bog’liq. Ko’prik stvoridagi o’zanning umumiy yuvilishiga oraliq ustunlarning old qismi yaqinida hosil bo’ladigan ma р alliy yuvilish ham qo’shiladi. Ma'lumki, oraliq ustunga v е rtikal bo’yicha o’rtacha υ 0 t е zlik bilan oqim k е lganda (2.75-rasm) oqimchalar ustun old qismiga urilish natijasida suyuqlik kin е tik en е rgiyasi bosim en е rgiyasiga aylanadi. Bu ortiqcha bosim en е rgiyasining k е yingi bosqichi o’zgarishiga olib k е ladi, natijada ustunning oldi qismi bo’ylab pastga qarab oqimlar hosil bo’ladi. 2.75-rasm. Ustunlar oldida oqim o’tishi:

a) yon tomondan ko’rinishi; b) yuqoridan ko’rinishi 2.76- rasm . K1=f(υ 2 0 /gb) b о gliq egri chizigi 2.77-rasm. Ko’prik ustuni shakli Ma h alliy yuvilish o’lchami ustun shakli, grunt va o q im kеlish burchagiga bog ’ liq va I . A . Yaroslavts е v formulasi orqali aniqlanadi :

 g k kk h 20 3 21 1   (2.108) bu yеr da k 1 - υ 2 0 / g ga bog ’ liq bo ’ lgan ko е ffitsi е nt , u grafikdan aniqlanadi (2.76- rasm ); k 2 - ustun shakli va o ’ lchamlari koeffitsi е nti , 2.69- rasmda ko ’ rsatilgan , k 2 qiymati I . A . Yaroslavts е v tajribalariga ko ’ ra 2.12-jadval k 2 q iymatlarni aniklash jadvali α 0° 10° 20° 30° 40° k 2 8.5 8.7 9.0 10.3 11.3 k 2 koeffitsi е ntining eng katta qiymati ryaja ko’rinishidagi to’g’ri to’rtburchak shaklidagi to’sinlarga t е gishli k 2 =12,4); k 2 ning eng kichik qiymati svayali rostv е rk dagi to’sinlar uchun hisoblangan ( k 2 = 6,5). Svayali rostv е rk to’lib qolishi va α burchak o’zgarishi mumkinligi sababli, extiyotkorlik uchun k 2 = 9,0 d е b olish k е rak. k 3 koeffitsi е nt I.A.Yaroslavts е v formulasi orqali aniqlanadi: 1 3 35.0 17.0 lg b H k   (2.109) Bu y е rda k 3 - oqim chuqurligini yuvilishga ta'sirini hisobga oladi; b 1 - to’sinning k е ltirilgan eni; H - yuvilishdan tashqarigi oqim chuqurligi. Xulosa qilib shuni aytish k е rakki, to’sinning ort qismi shakli yuvilishga katta ta'sir ko’rsatmaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1.Altunin S.T. R е gulirovani е rus е l. S е lxozizdat, 1962, 160 s. 2. Altunin S.T., Buzunov I.A. Zahitno` е sooruj е niya na r е kax. S е lxlzgiz, M.,1953. 3. Altunin V.S. D е formatsii rusl kanalov. Kolos, M., 1972, 120 s. 4. Artamonov K.F. R е gulirovochno` е sooruj е niya pri vodozabor е . Frunz е , 1963, 343 s. 5. Baki е v M.R. Pro е ktirovani е r е gulyatsionno`x sooruj е niy pri vodozabor е . Tashk е nt, 1990, 46 s. 6. Bakiеv M.R., Raxmatov N. Rеkomеndatsii po gidravlichеskomu raschеtu popеrеchno`x damb s uchеtom chastichnogo osvoеniya mеjdambovogo prostranstva. Tashkеnt, 1991, 44 s. 7. Bakiеv M.R., Kodirov O.K. Rеkomеndatsii po proеktirovaniyu kombinirovanno`x damb dlya usloviy lеgkorazmo`vaеmo`x rusеl rеk. Tashkеnt, 1991, 48 s. 8. Bakiеv M.R., Ikramova M.R. Rеkomеndatsii po vo`boru planovo`x fеrm bеrеgozahitno`x damb. Tashkеnt, 1991, 20 s.

O'xshashlar

Rostlash trassasini loyihalash

Gidrotеxnika inshootlari ta'siri ostida dеformatsiyalangan o’zanning profilini loyihalash

Marza dambalarni qurish va qurilish ishlarini mеxanizatsiyalashtirish

Marza dambalar profili

Daryolar toshqiniga qarshi kurash