Жамиятнинг сиёсий системаси, унинг моҳияти, ўрни ва аҳамияти - Sotsiologiya - Referatlar

Жамиятнинг сиёсий системаси, унинг моҳияти, ўрни ва аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

161.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Жамиятнинг сиёсий системаси ва сиёсий ҳокимияти 2. Жамиятнинг сиёсий тузилишида жамият ташкилотларининг ўрни ва роли 3. Жамият сиёсий системаси амалий жараёнлари ва унинг элементлари. Функциялари, жамиятни барқарорлаштиришдаги роли.

www.arxiv.uz Ер юзидаги одамлар жамоа бўлиб яшай бошлаганларидан буён ж а мият ҳаёти амал қила бошлаган , лекин жамиятнинг сиёсий ҳаётини мутадиллаштириш ва муайян бир тартибга солиш зарурияти ижтимоий - иқтисодий тенгсизлик вужудга келиши натижасида туғилади . Секин-аста мазкур зарурият кучайиб жамиятнинг шу соҳа ҳаётини уйғунлаштириб турадиган сиёсий системасига айланиб бораверади, такомиллашаверади. У ёки бу жамиятнинг сиёсий системаси деганимизда, унинг доирасида амал қилинадиган сиёсий ҳаёт на сиёсий ҳокимият муассасалари системасини англаймиз. Муқаррар тарзда жамиятнинг сиёсий системаси табиати унинг ижтимоий-иқтисодий базисидан, ишлаб чиқариш усулидан келиб чиқади ва унинг устига қурилади., иқтисодий базис сиёсий устқурмасини ташкил қилади. Жамият сиёсий системасининг муассасалар системасига сиёсий ҳокимият идоралари, сиёсий фирқалар, оммавий жамоат ташкилотлари киради. Демак, жамиятнинг сиёсий системаси – маъмурий муассасалар, сиёсий ва оммавий жамоат ташкилотлари мажмуидан иборат экан, яъни яхлит бир системанинг алоҳида-алоҳида амал қиладиган, лекин диалектик тарзда бир-бири билан узвий боғланиб кетган ва бир-бирига ўзаро таъсир ўтказиб турадиган бўлакларидан ташкил топар экан. Сиёсий система жамиятнинг иқтисодий ва маънавий системаси бир қатордаги кичик социэтал-қўйи системалардан иборат системалардан биридир. С о циэтал системалар ўз моҳияти ва таркибий тузилишига кўра қўйидаги 4 та: 1) иқтисодий; 2) ижтимоий; 3) сиёсий ва 4) мафкуравий қўйи системаларга бўлиниб, сиёсий система маълум жараёнда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Сиёсий система жамиятнинг бошқа системаларидек, қайси томонлари билан фарқ қилади? Биринчидан, бу фарқ сиёсий системанинг устунлигида намоён бўлади, бу унинг доирасида қабул қилинадиган қарорларнинг бутун жамият ва унинг кичик системалари учун мажбурийлигини англатади.

www.arxiv.uz Иккинчидан, унинг ижтимоий муҳит ва энг биринчи галда жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий структураси билан боғланиб кетганлигидир. Сиёсий системанинг учинчи энг муҳим хусусияти- унинг нисбий мустақиллигидир, у структуралар, роллар, функцияларнинг махсус қурилмаси мавжудлиги билан белгиланади. Ҳар бир жамиятнинг сиёсий системаси ўзига барқарорлик ва ҳаётийликни кафолатловчи маълум қурилма мавжудлиги билан ҳарактерланади. Бу эса сиёсий ташкилотлар (давлат ва сиёсий партиялар) асосида сиёсий ҳокимиятда намоён бўлади. Шунинг учун жамиятнинг сиёсий системасини ташкил этган таркибий қисмлари ва бўлаклари ўртасидаги боғли қ лик, алоқадорлик, ўз таъсир ўтказиши жараёнларига уйғунлик ва мутаносиблик зарурлигини сингдирган ҳолда уларнинг ҳам ҳар бири зинапоялашган комплекс ҳолдаги муассасавий системалар сифатида ички мустақиллик қонунларига амал қилиш жамият сиёсий системасининг омили ва самарали амал қилиши гаровидир. Жамиятда содир бўладиган ижтимоий муносабатларнинг туб моҳияти унда кечадиган сиёсий ҳаёт оқимини бошқаришда ўз ифодасини т о пар экан, жамиятнинг сиёсий системаси мазкур жараённинг ягона субъекти бўлиб қолаверади. Жамиятга илмий раҳбарлик қилиш ҳам, раҳбарнинг сиёсий маданият даражаси ҳам уни сиёсий жиҳатдан бошқариш жараёни ҳам сиёсий система моҳияти, асосий мазмуни ва асосий йўналишлари билан белгиланади, ҳамда амал қилади. Ижтимоий-сиёсий муносабатлар жамиятда сиёсий ҳокимиятни амалга ошириш жараёнида сиёсий муассасалар, сиёсий ва оммавий жамоат ташкилотларининг фаолиятлари мазмуни билан белгиланади, ҳамда шулар орқали баҳоланади. Демак, ижтимоий-сиёсий муносабатлар қанчалик осойишта ва уйғун амал қилса, сиёсий муассасалар иш фаолиятининг мазмуни шунчалик объектив талабларга тўғри, мутаносиб тарзда шаклланган бўлади.

www.arxiv.uz Ҳар қандай ижтимоий жамиятнинг сиёсий системаси жамоа бўлиб яшаётган одамларнинг ижтимоий синфларга бўлиниб кетиши ва давлатнинг вужудга келиши жараёнида шаклланиб, кейин синфий давлат ҳокимияти жамиятнинг тарихий тараққиёти давомида тобора такомиллашиб, илдиз отиб, амал қилиш кўлами кенгайиб ва чуқурлашиб бораверади. Лекин унинг таркибий қисмлари ва бўлаклари ҳар қандай жамиятда ҳам бир хил ўзгармай сақланиб қолавермайди. Сиёсий система таркибида шаклланган ўзгармайдиган бўлаклар ва қисмлар, системачалар, яъни социэтил системалар мавжуд бўлиб, улар бир жамиятдан иккинчисига ўтиб амал қилаверади, аммо уларнинг мазмуни ўрнатилган тузум мазмунига мос равишда ўзгаради ва ўзгара боради. Масалан, давлат, сиёсий фирқалар каби таркибий бўлаклар кўпчилик синфий жамиятларнинг муқаррар тарзда амал қилинадиган таркибий қисмларини ташкил қилиб, сиёсий системани ҳаракатга келтириб туради. Сиёсий система таркибига шундай бўлаклар ва қисмлар ҳам кирадики, улар ўзларидан олдин, яъни мазкур жамиятдан олдинги жамият бағрида эндигина куртак отиб, асосан ўзи туғдирган жамият бағрида сиёсий системанинг маркибий қисми сифатида кенг равишда амал қилади. Масалан, касаба уюшмалари, ёшлар ташкилотлари, бир қатор кўнгилли ва оммавий жамиятлар, ижодий уюшмалар, хотин-қизлар ташкилотлари кейинг вақтда шаклланган нодавлат ташкилотлар, маҳаллар шулар жумласидандир. Мазкур уюшмалар, иттифоқлар, жамиятлар ва ташкилотлар кўп ва кенг миқёсда ишлаб чиқариш муносабатларининг ҳосиласи сифатида вужудга келдилар ва амал қила бошладилар. Лекин собиқ Совет даврида фанда одат тусига кирган номлар капитализмдан социализмга ўтиш жараёнида ҳам улар жамиятнинг сиёсий системаси таркибий қисмлари сифатида янги жамият табиатига ҳамда мазмунига мослашган ҳолда амал қилишни давом эттирадилар, чунки синфий муносабатлар жараёни сиёсий муносабатлар орқали намоён бўлишни давом эттираверадилар, жамиятда аҳоли табақаланишига ҳам мувофиқлаша боради.

www.arxiv.uz Инсоният тарихий тараққиётида ўрнатилган ва амал қилган сиёсий системалар ўз туб моҳияти жиҳатидан тўрт хил эканлиги маълум. Улар қулдорлик жамиятининг сиёсий системаси, феодализм сиёсий системаси, капитализм жамиятининг сиёсий системаси, социалистик жамиятнинг сиёсий системаси бўлиб, ҳар бир ижтимоий-иқтисодий тузумнинг ўзига хос хизмат қиладиган сиёсий устқурмаси бўлади, улар тарихан ҳодиса ва воқеалардир. Шунинг билан бирга ҳар бир ижтимоий иқтисодий тузум доирасида амал қиладиган сиёсий система мазкур тузум ҳаёти давомида ўзининг унга содиқлик моҳиятини сақлаб қолгани ҳолда доимий ўзгариб туриш, бойиб, такомиллашиб бориш тартибига эга эканлигини ҳам эътироф этиш зарурдир. Ундан ташқари, бир ижтимоий-иқтисодий тизимдан иккинчисига ўтиш даврларида ҳам ўзига хос мазмунга ва таркибий қисмларга эга бўлган сиёсий системаларнинг юзага келиши ва амал қилиши мумкинлигини тарихий тараққиёт тажрибаси келтириб чиқаради. Сиёсий системаларининг ўтиш даврларида амал қилинадиган кўринишларини айниқса «одатий» капитализмда ёки капитализмгача бўлган, тузумлардан собиқ социализмгача ўтиш жараёнларида, мустамлакачилик тузумидан сиёсий мустақиллик тартиботларига ўтиш даврларида амал қилишни бу ерда алоҳида эътироф этиш керак бўлади. Буржуа деб аталувчи тузумини узил-кесил қарор топтириш ва уни мустаҳкамлаб олиш, унинг йўлида ғов бўлиб ётган тўсиқларни бартараф қилиб илгарига интилиш жараёнида «одатий» ном билан аталган капиталистик жамиятнинг сиёсий системаси феодализм асоратларидан ва унинг қолдиқларидан халос бўлишдан туб манфаатдор бўлган барча ижтимоий синфлар, табақалар, гуруҳларни бу эзгу йўлда ҳамжиҳатликда умум демократия сари ҳаракат қилишга сафарбар қила олди. Бу давр XVI асрнинг охирларидан бошланган бўлиб, то XIX асрнинг ўрталаригача, яъни деярли икки ярим аср давом этди. Иқтисодий ва сиёсий ҳукмронлигини мустаҳкамлаб олишга муваффақ бўлган (сиёсий) буржуазия синфи деб номланган ҳолатни эндиликда жамият

www.arxiv.uz сиёсий системасини ўзининг туб синфий манфаатлари йўлида хизмат қилишга мослаштира боради ва бу билан сиёсий система тарихий тараққиётидаги иккинчи босқични бошлаб беради. Мазкур босқич XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланган, ХХ асрнинг ўрталаригача давом этган бўлиб, юз йилдан ортиқроқ муддатни ўз ичига олади. Бу давр ичида капитализм деб номланган сиёсий системасининг барчасида бошда бой тажриба орттирди, кенг ва чуқур маънода такомиллашди, айни вақтда капиталистик жамият деб аталган тузумнинг мисли кўрилмаган куч-қудратга эга бўлишига, ер юзи бўйлаб ўз мавқеини ниҳоят даражада мустаҳкамлаб олишга хизмат қилди. Тўғри бу босқич давомида капитализм деб номланган сиёсий системаси ишлаб чиқариш кучларининг юксак даражада равнақ топиб, ўлкан иқтисодий қудратнинг вужудга келишига, маънавий ҳаётнинг юксак суръатлар билан ривожланиши натижасида мисли кўрилмаган даражада жамият ақлий (интелектуал) қудратининг ҳам яратилишига хизмат қилди. Худди мана шу босқич йилларида капитализм деб аталган сиёсий системасида ўрин эгаллаган мустабидликниг энг даҳшатли тури бўлган фашизм сиёсий ҳукмронлиги натижасида бир неча ўн йилликлар давомида ер юзида ҳукмронликка даъво қилиб, миллион-миллион одамларнинг ёстиғини қуритганлигини бутун инсоният, ер юзида яшаётган ҳар бир соф виждонли фуқаро асло унутмаслиги лозим. Капитализм деб аталган сиёсий системаси таркибидаги давлат ҳокимиятининг барча бостириш механизми буржуа синфи деб номланган синфнинг туб синфий манфаатларини қурол ва бошқа зўравонлик воситаларини ишга солиб қатъий ҳимоя қилди. Сиёсий системанинг таркибий қисмлари бўлган армия, полиция, ҳакамлик идоралари, ҳокимият муассасалари буржуа деб аталган синф туб манфаатларини жонбозлик кўрсатиб, «фидокорона» ҳимоя қилганликларини жуда кўп ривожланган капиалистик мамлакатлар тарихий тараққиётида содир бўлган мисоллар билан исботлаш мумкин, лекин уларни кўпчилик, жаҳон жамоатчилиги яхши

www.arxiv.uz билишини инобатга олиб, бунга бу ерда алоҳида ўрин ажратиш зарурияти йўқ деб ҳисоблаймиз. Иккинчи жаҳон урушидан кейин бошланиб ҳозир ҳам давом этаётган капиталистик жамият деб аталган сиёсий системаси амал қилиши жараёнининг учинчи босқичи ўзига хос хусусиятларга эгадир. Бу босқич кўп жиҳатлардан асримизнинг иккинчи ярмида бошланиб, изчил амал қилаётган фан-техника инқилоби ва унинг заминида жаҳондаги барча мамлакатларнинг ҳаёт жабҳаларига жорий қилинаётган илмий-техник тараққиёт билан чамбарчас боғлиқдир. Сиёсий системанинг маъмурий муассасалари жаҳондаги ривожланган мамлакатлар иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, маънавий-аҳлоқий ҳаёт жабҳаларида илмий-техник инқилоб юзага келтирган чуқур таркибий ўзгаришларни тез илғаб, идрок эта олиши билан мазкур туб ўзгаришларга нисбатан социал сиёсат юритишнинг усул ва воситаларини мутаносиб тарзда мослаштириш билан капитализм деб аталувчи тузумининг ҳаётчанлигини оширишга уни ҳар томонлама такомиллашиб мустаҳкамланишига хизмат қилмоқда. Илмий-техника инқилобининг равнақ топиши, илм-фаннинг ўзи бквосита ишлаб чиқариш кучига тобора айланиб бориши, атом асридан фазогирлар асрига, компьютерлаштириш асрига ўтиш жараёнлари синфий система учун ҳокимиятли бошқаришнинг янги шарт-шароитларини, кенг имкониятларини яратиб берди. Шу билан бирга ҳозирги бевосита ишлаб чиқариш жараёнида банд бўлган ишчилар ўзларининг мисли кўрилмаган даражада юксак малакага, техник ва маданий савияга эга эканликлари билан жамият таркибида ўз мавқеларини ҳамда мақомларини анчагина мустаҳкамлаб олишга муваффақ бўлганлар. Буржуа жамияти сиёсий системасининг ҳозирда изчил амал қилаётган ижтимоий муроса воситаси яна шунинг учун самарали натижаларга олиб келмоқдаки, давлат ҳокимияти муассасаларининг ташаббуси ҳамда раҳбарлигида кенг кўламда ўтказилаётган ишлаб чиқариш жараёнларини

www.arxiv.uz хусусийлаштириш, майда ва ўрта корхоналар равнақини рағбатлантириш туфайли меҳнаткашларнинг жуда кенг қатламларини ҳам ишлаб чиқариш воситаларига қисман эга қилиш билан уларда капитализм тузум деб аталувчи тузумининг «тенг ҳуқуқли» шиорий руҳини шакллантиришга муваффақ бўлдилар. Яқинда мустамлакачилик асоратидан озод бўлган ва ҳозирги пайтда мустақил тараққиёт йўлига кириб бораётган Осиё, Африка ҳамда Лотин Америкасидаги 100 дан ортиқ мамлакатлардаги социал сиёсий системалар ўзининг мураккаблиги, хилма-хиллиги билан алоҳида аҳамият касб этади. Бу мамлакатларда ўрнатилган сиёсий системалар социал сиёсий мустақилликка эришилгандан кейинги 40-50 йил ичида деярли барча давлатларда бир неча марта ўзгарганлигини алоҳида кўрсатиш ўринлидир. Бу мамлакатларнинг сиёсий ҳаётида демократик ва кўп фирқали социал-сиёсий системалардан тортиб то ялпи ёки миллий маҳаллий мустабидлик, ҳарбий зўравонлик сиёсий системаларигача ўрин эгаллаб келаётганлигини эътироф этиш билан кифояланиб бўлмайди. Бу гуруҳ мамлакатлари қаторида Ҳиндистон, Покистон, Кения, Камерун, Того, Тунис, Марокаш, Ливан, Исроил, Тайван, Сингапур, Жанубий Кореа ва бошқаларни кўриш мумкин. Ўз-ўзидан маълумки, мазкур гуруҳ мамлакатларининг сиёсий системалари ўрта асрларда бўлган тузумлардан барчаси капитализмга ўтиш даври сиёсий системаси бўлиб, капитализм деб аталувчи сиёсий системасининг моҳияти, мазмуни, таркибий қисмлари томон ўсиб боради ва бормоқда. Иккинчи гуруҳ мамлакатлар ёки ўзини оқлай олмаган «социализм асосларини» қуришга ( Вьетнам, Лаос, Шимолий Курия) ёки нокапиталистик тараққиёт йўлига мойилликларини баён қилган ( Жазоир, Сурия, Конго, Яман, Гана, Гвинея, Мали, Танзания, Никарагуа, Афғонистон) 1 ва бошқа мамлакатларнинг сиёсий системалари ўз таркибий жиҳатдан ўта мураккаб, 1 Афғонистон ҳозирги кунда толибонлар хукмронлиги ўрнатилган худудларда наркобизнес, терроризмга мойиллик юз бермоқда. Уларда Шимолий Альянс деб аталувчи сиёсий гуруҳларда эса демократик сиёсий йўл танланган. 2002 йил 10-13 июн кунлари Афғонистонда миллий жирға ўтказилиб, мустақил, суверен демократик давлат ташкил этилиб, президентлик лавозимига Ҳамид Карзай сайланди.

www.arxiv.uz бир- б ирларига қарама-қарши бирикмаларни сунъий бирлаштирган: шунинг учун ҳам ўта барқарор сиёсий системани юзага келтирган эди. Мазкур сиёсий системалар ўз таркибида жуда қолоқ иқтисодий базисга таянадиган ижтимоий сиёсий кучлардан тортиб то бирданига «социализм» қуриб олиб, ҳамма бало-қазолардан қутулиб қўя қолишни онгига сингдириб олган, асосий умидини «социализм» қураётган мамлакатларнинг ҳар томонлама (иқтисодий, ҳарбий, ижтимоий, сиёсий, илмий-техник, маънавий- мафкуравий) ёрдам-мададига боғланиб қолган ижтимоий-сиёсий кучларигача акс эттирар эди. Собиқ «социалистик» мамлакатлар ўз сиёсий системалари амал қилишда ҳозирги реал воқелик шароитида бу гуруҳ мамлакатларга нисбатан ўтказиладиган сиёсатларни тубдан қайта қуриб чиқаётгандек, уларнинг ўзлари ҳам ҳозир истиқболга аввалгидай с унъий интилиш хом хаёл эканлигини англаётган ҳолда ўз ҳаётларининг барча жабҳаларини, шу жумладан, сиёсий системаларини ҳам янгидан қайта қурмоқдалар. Бора-бора ягона сиёсий фирқанинг мутлоқ ҳукмронлиги собиқ совет жамиятининг сиёсий системасида асосий ўрин эгаллаб, ҳатто мамлакатларнинг асосий қонуни Конституцияга ҳам «Коммунистик фирқа жамиятнинг етакчи ва раҳбар кучи, унинг маркази, мағзи мақомига эга» эканлигини алоҳида модда сифатида ёзиб қўйилиши билан маъмурий,-буйруқбозлик механизм и нинг якка ҳокимлигига кенг «ҳуқуқий йўл» очиб берилган эди. Шу тариқа «социализм» деб аталган жамиятнинг сиёсий системаси таркибида бузилиш-издан чиқиш вужудга келиб, унинг таркибий қисмларидан бири бўлган сиёсий фирқа аслида у билан тенг ҳуқуқли тарзда ички мустақилликда амал қилиши лозим бўлган бошқа барча таркибий қисмлар фаолиятини бутунлай ва тўла ўз и р о д асига бўйсундириб олди. Мана шу ягона сиёсий фирқа раҳбарлиги остида жамият сиёсий системасининг қолган барча тарқибий қисмлари-совет давлати, касаба уюшмалари, коммунистик ёшлар иттифоқи, хотин-қизлар қўмиталари, ширкат

www.arxiv.uz таъминотлари аҳоли барча қатламлари манфаатларининг «бирлги ва ўзига хос хусусиятлари» ўз фаолиятларида-«тўла» акс эттириб келдилар. Собиқ социализм сиёсий системасидаги социал жамиятдаги бундай қўпол бузилишлар ва издан чиқишлар амалиётда меҳнаткашлар кенг қатламларини сиёсий ҳокимиятни бевосита бошқаришда иштирок этишдан, ҳўжалик ҳаётига эгалик қилишдан, умуман жамиятни идора қилиш ишидан маҳрум этиб, четлаштириб қўйишга олиб келди, уларда жамият тақдирига, истиқбол тақдирига бефарқ, лоқайд қараш ва худбин руҳда ҳаёт кечиришга мажбур қилиб, шунга ўргатиб қўйди. Оқибат натижада ҳозирги кунда шунга олиб келдики, меҳнаткаш оммасининг жамиятнинг иқтисодий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш жараёнида, меҳнат унумдорлигини юксалтиришдан, сиёсий ҳаёт оқимининг йўналишидан, умуман, ўзлари яшаб турган жамиятнинг равнақ топишидан манфаатдорликлари омилларини йўқотиб қўйганликлари туфайли мазкур жамият барча ҳаёт жабҳаларида- иқтисодиётда, сиёсий системада, ижтимоий ҳаётда, маънавий-аҳлоқий соҳада чуқур ва ҳалокатли инқироз вужудга келди. Бундай ҳолатдан чиқишнинг оқилона йўли-жамият барча ҳаёт жабҳаларини, биринчи навбатда иқтисодиёт ва сиёсий система соҳаларини чуқур ва кескин, тубдан ислоҳот қилишдир. Кескин иқтисодий ислоҳот ўтказиш жараёнини жамият сиёсий системасини ҳам чуқур ислоҳ қилиш билан чамбарчас ва узвий бо ғ лаб олиб бориш мустақил Ўзбекистон жамиятини инқилобий тарзда қайта қуриб янгилаш жараёнининг объектив қонуниятига айланганлигини бу ерда алоҳида таъкидлаб ўтиш зарурдир. Бундай ўта долзарб муаммони ҳал этиш вазифаси яқин кунларгача собиқ «жаҳон социализм системаси» таркибига мансуб бўлиб, бизнинг орқамиздан эргашган, бизнинг муваффақиятимиз ҳам, ҳато ва нуқсонларимизни ҳам у ёки бу даражада такрорлаган, ҳозирги кунда сиёсий системаларини ўзларининг аниқ шарт-шароитларига муқобил ва мутаносиб равишда қайта қураётган бир қатор мамлакатлар ва уларнинг халқлари олдиларида ҳам турибди.

www.arxiv.uz Демак, сиёсий системасини социал жиҳатдан тубдан ислоҳ қилиб қуриш бу биз яшаб турган давр талаби, инсониятнинг истиқболга йўналтирилган тараққиёт талабидир. Ўз давлат мустақиллиги мақомига эришган Ўзбекистон жумҳурияти сиёсий системасини қайта қуриб ислоҳ қилиш вазифасини амалга ошириш жараёнида давлатчиликнинг асосли ақидаларини тиклаш, мустаҳкамлаш ва ривожлантириш, сиёсий системанинг амал қилиш жараёнини шахсга сиғиниш оқибатларидан, маъмурий буйруқбозлик бошқаруви усулларидан, улуғ давлат миллатчилигидан, оворагарчилик ҳолатларидан, меҳнаткашлар оммасини сиёсий ҳокимиятдан ажралиб, маҳрум қилиб қўйиш ҳолларидан бутунлай хало с қилишни англашимиз лозим. Бунинг натижасида жамият ўзининг сиёсий системаси тараққиёт тақозоси билан доимо унга мос равишда янгилаб турадиган, ички ва ташқи сиёсий ҳаёт шарт-шароитларини ўз вақтида ҳисобга оладиган тарзда омилкорлик билан ҳамда самарали ҳаракатда бўлишига эриша оладиган, бунинг учун эса тўла мустақиллик, ижтимоий тенглик ва ижтимоий адолат жамиятнинг моҳияти, туб мақсад-манфаатларига мос равишда хизмат қила оладиган ҳуқуқий фуқаролик жамияти сари борадиган сиёсий механизмига айланиши объектив заруратдир. Энди қайта қурилаётган жамият сиёсий системасида якка сиёсий фирқа мутлақ ҳукмронлигига бутунлай хотима берилиб, кўп қиррали сиёсий система шакллантирилиши лозим, бу эса воқеликка айлантирилди. Мана шу жуда муҳим вазифа бажарилгандан кейингина сиёсий система амал қилишидаги сиёсий зўравонлик қилиш имкониятларига ҳақиқатда ҳам чек қўйилиб, асл демократик ақидалар ўрин эгаллашини таъминлаш мумкин. Сиёсий хилма-хиллик, кўп фирқалилик ақидалари инсонпарвар ва ҳуқуқий демократик жамиятнинг сиёсий системасини, моҳиятини, асосий мазмунини, асосий йўналишларини ташкил қилиш зарур. Жамиятнинг сиёсий системасини қайта қуриш муқаррар тарзда оммавий ва жамоат ташкилотларининг иш фаолиятини чуқур ҳамда

www.arxiv.uz атрофлича демократлаштирилиб, уларнинг мамлакатда содир бўлаётган сиёсий жараёнларда фаол иштирок этишлари учун барча зарур чора- тадбирларни режалаштириш ва амалга оширишни тақозо этади. Оммавий жамоат ташкилотларининг ҳозирги кунда жамият сиёсий системаси доирасида тутган ўринлари аҳамияти бениҳоя ортди ва улар энди сиёсий- ижтимоий ҳаёт оқимида катта роль ўйнаш имкониятига эга бўлмоқдалар. Турли ҳаёт соҳалари орқали жамиятни ривожлантириш ишига ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшиш имкониятига эга бўлган оммавий ва жамоат ташкилотларининг ҳар хил жараёндаги бош вазифалари аввало, бефарқлик, лоқайдлик, ҳуқуқсизлик ва тушкунлик ҳолатларидан мумкин қадар тезроқ чиқиб олишдир. Ундан кейин эса фаол ва шунингдек, ижтимоий-сиёсий фаолиятни кенг миқёсда бошлаб юбориш, ўз манфаатларини ифода этаётган фуқароларнинг кўп қиррали хилма-хил талаб эҳтиёжларини тезроқ ҳамда тўлароқ қондириш учун тинмай кураш олиб бориш, уларга ижтимоий ўз-ўзини бошқариш учун кўникмалар ва тажрибалар ҳосил қилишда ҳар томонлама ёрдам бериш каби вазифаларни амалга оширишдан иборатдир. Давлат ҳокимиятининг демократик тарзда сайлаб қўйилган ваколатли муассасалари томонидан қабул қилинган қонунлар ва қарорларнинг ўз вақтида, ҳамда оғишмай амал қилиши, изчил, тўла бажарилиши, уларни узлуксз тарзда ҳаётга жорий қилиниши устидан давлат назоратини вужудга келтириш лозим. Янги мазмундаги-сиёсий ва иқтисодий мустақил бўлган жумҳуриятларнинг тенг ҳуқуқли ҳамдўстликни тезроқ вужудга келтиришлари ҳозирги кунда иқтисодий ҳамда ижтимоий-сиёсий инқироздан тезроқ чиқиб олишнинг, қайта қуриш жараёнининг хавфли довондан ошиб илгарига томон йўналишининг асосий омили ҳамда гарови бўлиб турибди. Сиёсий система таркибини шундай янги сифат ва янги мазмунга эга бўлган бўлаклар ҳамда қисмларни киритиб, уни шу қадар омилкор ва ҳаракатчан бўлишини таъминлаш, у бутунлай янгиланган, қайта қурилган, мустақил

www.arxiv.uz Ўзбекистон жумҳуриятининг муваффақиятли тараққиётини таъминлай оладиган сиёсий системага айлансин ва самарали социал сиёсат г а амал қилсин. Демократлаштириш, ошкоралик жараёни жамият ташкилотлари фаолиятига ҳам уларнинг мустақил равишда ўзларини намоён этишга ҳам, уларнинг фикрлари ва талабалари билан ҳисоблашишга ҳам ижобий таъсир кўрсатади, улар фаолияти учун қулай шарт-шароитини яратиб беради. Улар ҳу қуқий давлат фуқаролар ва уларнинг жамоат ташкилотлари ҳуқуқларини ҳимоя қилади, уларнинг сиёсий фаоллиги, мустақиллигини, жамият иқтисодий ва ижтимоий фаолиятини, бошқа сиёсий тузилмалар ва ҳаракатлар билан мувофиқлаштиришни таъминлайди, ижтимоий ҳаётга ижобий таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳам давлат ҳокимияти, сиёсий партиялар жамоат ташкилотлари ва ижтимоий ҳаракатлар билан ҳамкорлик қилишлари талаб этилади. Илгариги даврда сиёсий партия, касаба уюшмаси, ёшлар ташкилотларини ўзгармас ижтимоий тузумлар деб қаралади. Эндиликда бу расмий жамоат ташкилотлари ўз орқасидан жамият аҳолисининг жуда катта табақасини эргаштиришдек илгариги мавқеини йўқотди. Жамоат ташкилотларининг бирига аъзо бўлган кишиларни сийкаси чиққан ғоялар билан ушлаб туриш мумкин бўлмай қолди, сиёсатда эндиликда уларнинг манфаатлари билан ҳисоблашиш зарурияти вужудга келди. Жамият тараққиётини таъминлашда мукаммал ғоя, амалий фаолият халқнинг оммавий ҳаракати керак бўлиб қолди. Жамоат ташкилотлари жамият аъзоларининг турли ижтимоий қатламларига даҳлдор бўлган фуқароларнинг ҳоҳишлари билан тузилган эркин бирлашмадир. Унга фуқаролар ўзларининг ҳоҳиш, тенг ҳуқуқлиги, ўз-ўзини бошқариш, қонунийлик қоидалари асосида киради. Илгари жамоат ташкилотларининг мустақиллигини оёқ ости қилинганини ҳаммамиз яхши биламиз. Коммунистик партия дегани ҳаммасини ўз домига тортиб олган эди. Шундай қилиб, Коммунистик партия ташкилоти, кўпгина жамоат ташкилотлари орасида ўз обрўйини кетказиб

www.arxiv.uz қўйди. Чунки, ҳамма ташкилот ишларига аралашавериш барча жамоат ташкилот аъзоларини ж о нига теккан эди. 1991 йил 21 декабрда СССР давлат сифатида тугатилган, унинг Конституцияси ҳам барча мустақиллигини қўлга киритган давлатларда ўз кучини йўқотди. Натижада мустақил давлатларнинг ҳар бирининг ҳудудида жамоат ташкилотлари мустақил ташкилотлар бўлиб қолдилар. Энди жамоат ташкилотлари фаолиятига тамоман бошқача статус берилди. Ҳатто мисол тариқасида биргина хотин-қизлар ташкилоти фаолиятини олиб кўрайлик. Президентлик маҳкамасидан тортиб ҳар бир вилоят ҳокимлари ўринбосарлари штатларини ташкил этилишини кўриш мумкин. Жамоат ташкилотлари давлат ва сиёсий партиялар билан бир қаторда жамият сиёсий тизимининг ўзига хос алоҳида ташкилотлари ҳисобланади. Улар давлат ҳокимияти ташкилотларидан жамиятнинг сиёсий муносабатларида тутган ўринлари билан фарқ қиладилар. Чунки улар давлат ҳокимияти ваколатига эга эма с ва ҳамма фуқаролар учун мажбурий ҳисобланган қарорларни қабул қила олмайдилар. Бундан ташқари, улар мамлакатдаги барча аҳолининг манфаатини эмас, балки уларнинг алоҳида гуруҳларининг манфаатларини ифода қиладилар ва уларни ўз ташкилотларига бирлаштиришга ҳаракат қиладилар. Уларнинг ҳар бири ўз низомларига асосланган ҳолда фаолият кўрсатадилар. Аммо бундан жамоат ташкилотилари жамиятнинг сиёсий ҳаётида қатнашмайдилар, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак. Юқорида айтилган фикрлардан шундай хулоса келтириб чиқариш мумкинки, жойларда маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органларидан тортиб, вакиллик, ижроия, суд органларигача бўлган идора тизимларини барпо этиш барча сиёсий ва жамоатчилик ҳаракатлари ва партиялар шу билан бирга мустақил республикамиз аҳолисининг ҳамма қатламларидан вакиллик бўлган республика парламенти бўлиб ҳисобланган Олий мажлис парламентни янада такомиллаштириш мақсадга мувофиқдир.

www.arxiv.uz Жамиятимизнинг турли соҳаларда эришган ютуқларида жамият сиёсий системасидан таркиб топган жамоат ташкилотларига қадар бўлган кучларнинг иштироки жуда катта бўлди. Ислоҳий жараёнлар, иқтисодий, ижтимоий ҳаётимизнинг ҳамма соҳаларини қамраб, олиб турмуш тарзимиз, онгимиз чуқурроқ кириб борди. 1995 йил Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятидан, халқаро тизимларидан мустаҳкам ўрин эгаллаши ҳам давлат ҳокимияти сиёсий тизимининг тобора мустаҳкамлашиб бораётганлигидан далолат беради. Жамият сиёсий системасини, жамият ташкилотларини тинимсиз ишлари туфайли, республикамизда ишлаб чиқаришнинг ўсиши сезиларли ривож топмоқда, халқимизнинг турмуш шароити барқарорлашиши бошланди, ҳуқуқий давлатнинг демократик принциплари сезиларлик даражада мустаҳкамлашиб бормоқда. Мустақилликка эришган давлатимиз тарихида энг самарали ва мазмунли ютуқларга эришмоқда. Бу ютуқлар мутсақиллигимизнинг 1 5 -йиллик юбилейи натижаларидан ҳам маълумдир. Жамиятимизнинг сиёсий соҳадаги яна энг муҳим ютуғи шундан иборатки, фуқаролар ва миллатлараро тотувлик- тинчлик сақланмоқда. Ўзаро ҳурмат бағрикенглик, дўстлик ҳаётий эҳтиёж эканлигини мамлакатимиз фуқаролари тобора равшан ҳис этмоқдалар. Бугун Ўзбекистонда давлатчилигимизга хавф солиши мумкин бўлган, жамиятимиз асосларини ўзгартира оладиган сиёсий куч йўқ. Кундан-кунга шаклланиб бораётган ижтимоий-сиёсий, ҳамда давлат тизими, бир томондан-халқимизнинг кўп асрлик тарихий натижалари, маданиятининг юксаклиги, қўлга киритган ютуқлари шу билан бирга, жаҳоннинг яна илғор тажрибаларини ҳисобга олган ҳолда иш олиб бораёган бўлса, иккинчи томондан мустақил республикамиздаги мавжуд реал шарт- шароитларни тарихий истиқболни назарда тутитб иш олиб бормоқда. Буларнинг ҳаммаси бизни жаҳон ҳамжамиятидан муносиб ўрин эгаллашимизда ўз ролини кўрсатмоқда.

www.arxiv.uz Бозор иқтисодиётига босқичма-босқич кириб бораётган 25 миллионли республикамиз аҳолисининг руҳиятидан ишчанлик, уддабуронлик хусусиятлари шаклланиб бораётир. Жаҳон иқтисодиёт, сиёсат, маданият дарвозалари кенг очилиб турган бугунги кунда Ўзбекистонликларнинг онгида катта бурилиш ишлари юз бермоқда. Тан олишимиз керакки, ҳозирги кунга келиб, хусусийлаштиришнинг биринчи босқичи муваффақият билан ўтди. Ҳориж сармоясини маҳаллий ишлаб чиқаришга жалб қилиш, экспорт , импорт улушларини кўпайтириш борасидаги вазифалар самара билан амалга оширилаётган бир пайтда ислоҳатларнинг бош ҳаракатга келтирувчиларни- ишбилармонларнинг маънавий қиёфаси муҳим касб этмоқда. З е р о , мамлакат ҳар қанча гуллаб яшнамасин, у маънавий жиҳатдан баркамол ҳолатда бўлмаса, дунё ҳамжамиятида ўз нуфузига эга бўла олмаслигини ҳар қандай сиёсатшунос, социолог яхши билади. Шунинг учун ҳам ижтимоий жамиятнинг сиёсий системаси ва сиёсий ҳокимият органларида иш олиб бораётган ҳар бир ҳодим шуни яхши билиши лозимки, ижтимоий жамиятнинг сиёсий тузилиши ишларида жамият ташкилотлари томонидан олиб борилаётган социал-сиёсий ишларга фақат катта аҳамият берибгина қолмасдан, уларни етарли даражада рағбатлантириб бориш ҳам лозим. Янги мафкура янада иложи борича шакллантирмасдан туриб, мустақилликни мустаҳкамлаш ва тараққиёт мафкураси шароитида кўп партиявийликка амал қилинмаса, мамлакатда катта ўзгариш ясаб бўлмайди. Ўзбек халқининг бой тарихий мероси, миллий қадриятлари, янги мафкурани яратиш ва ундан ижодий фойдаланишда муҳим ўрин эгаллайди. Миллий истиқлол мафкураси мамлакатимиз ижтимоий ҳаётининг арча жабҳаларида амалга оширилаётган ислоҳотларнинг бир кўринишидир. Янги мафкура жумҳурият барча қатламлари, гуруҳлари, жумладан талабалар онги, тафаккури, дунёқараши миллий қадриятлар, мустақиллик қадриятлари билан бой этиш ва шу билан бирга уларнинг онгини миллий қадриятлар, маънавий ўтмиш меросимиз истиқлол туйғусини тарбиялаш ва мустаҳкамлаш

www.arxiv.uz орқалигина ў тиш даври қийинчилиларини муваффақият билан енгиб чиқишимиз мумкин. Мамлакатимизда жаҳон жамиятчилиги билан бирга Мирзо Улуғбекнинг, Имом Ал-Бухорий, Аҳмад Фар ғ онийларнинг юбилейларини тантанали ўтказишди. Амир Темур нафақат мамлакатимиз тарихида, балки жаҳон тарихида ҳам ўчмас из қолдирган буюк сиймолардан биридир. Бу табаррук зотнинг айниқса, Ўрта Осиё халқлари тақдирида тутган ўрни, мустақиллик учун курашдаги хизматлари беқиёс. Марказлашган давлат барпо этиш, илм-фан ва маданиятни ривожлантириш, халқларни бир-бирига яқинлаштириш соҳасидаги кўп қиррали фаолияти илмий жиҳатдан чуқур ўрганишга лойиқ. Ўша даврга оид манбаларни синчиклаб ўрганиш, Соҳибқирон шахси ва ҳаётига боғлиқ ҳар бир факт ҳужжатга катта эътибор билан ёндашиш, уларни кенг тадқиқ этиш олимларимиз олдида турган энг катта долзарб вазифалардан биридир. Ўзбекистон халқи социал-сиёсий-ҳуқуқий давлат фуқаролик жамиятни қуришни ўз олдиларига асосий вазифа қилиб қўйган экан, у нафақат бугуннинг, балки эртаги куннинг вазифасини бажариш учун даставвал фан ютуқларини чуқур ўрганиши ва шу билан бирга Соҳибқирон даври, ўтми маънавияти меросимизнинг ҳамма соҳаларини, жумладан: социал-сиёсий соҳаларини, маданияти, маънавияти, ҳамда фан тараққиётида эришилган бой тарихий тажрибалари, манбааларини чуқур ўрганиш орқалигина ҳақиқий, ҳуқуқий фуқаролик ва демократик жамият қуришимиз мумкин. Мавзунинг аввалги саволларида жамият сиёсий системасининг назарий ва илмий соҳасига эътиборни қаратган бўлсак бу саволда амалиётига эътиборни қаратамиз. Ижтимоий жамиятдаги маълум сиёсий гуруҳларнинг кўп қиррали манфаатларини тўғридан-тўғри ёки уларнинг ташкилотлари ва ҳаракатлар орқали амалга оширилиши маълум сиёсий система орқали ёки жамият сиёсий системаси орқали амалга оширилади. Бундай омма мақсадлари маълум қабул

www.arxiv.uz қилинган сиёсий қарорлар, сиёсий жараёнлар орқали жамиятнинг маълум сиёсий бошқарув структураси орқали бажарилади. Ижтимоий жамиятнинг сиёсий тизими-сиёсатнинг амалдаги намоён бўлиши бўлиб, жамиятда ҳокимият (сиёсатни амалга оширувчи ҳуқумат) ва уни бошқаришни амалда бажарадиган маъмурий орган ва унга мувофиқ аппаратлар, дастлаб маъмурий давлат органлари, давлат ҳокимияти, унинг бошқарувининг шаклланиб такомиллашуви, ривожланиб, мустаҳкамланиб бориши жараёнида жамият аъзолари мақсад ва манфаатларига мувофиқ қонуний асослари асосида жамиятнинг бирон бир сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маънавий жараёнларини ҳаётда рўёбга чиқариб амалда бажаришга боғлиқ бўлган алоқа ва муносабатлар, ижтимоий-сиёсий ҳаракатларни, қонуний фаолиятларини амалга оширадиган давлат ва сиёсий, оммавий ташкилотлар, муассасалар бирлиги мажмуасидир. Жамиятнинг сиёсий тизими-ижтимоий жамиятдаги ҳамма ижтимоий, иқтисодий ва маънавий тизимларидек ҳамма вақт бир-бири билан узвий боғлиқ лик да, ижтимоий жамият қонуний тарғиботларига халқ манфаат ва мақсадларига мувофиқ сиёсий маъно ва маъсулият бериб амалда бажарувчилик моҳияти билан бошқа тизимлардан ажралиб турадиган, фарқ қиладиган тизим ҳисобланади. Сиёсий тизими шу жиҳатдан олганда ўзининг маъно ва моҳияти бажарадиган функционал вазифалари билан бошқа тузумлардан катта устунликка, бошқарувчи, йўлбошчи, ташкилотчи, раҳбарлик хусусиятларига эгадир. Сиёсий тизим-ўз фаолиятида жамият манфаатларига мувофиқ сиёсатни, социал сиёсатни қонун ва фармойишларга асосланиб амалга оширишда давлат таркибига кирадиган ҳамма маъмурий органлар, аппаратлар ва шунга молик ташкилотлар, давлат таркибидаги сиёсий партиялар, ижтимоий-оммавий ташкилотлар фаолиятлари орқали бажаришга раҳбарлик қилади ва қонун йўли билан амалга оширишга мажбур этиш имконият ва воситаларига ҳам эгадир.

www.arxiv.uz Шу билан бир қаторда сиёсий тизим-жамият манфаати нуқтаи назардан бошқа жамият тизимларига жум л адан, иқтисодий, ижтимоий, маънавий тизим таркибига таалуқли жараёнларга ҳам муассаса, ташкилотлар фаолиятига ҳам раҳбарлик қилиш, сиёсий аҳамиятга эга ва унга мувофиқлашишга боғлиқ муаммоларни бажаришга раҳбарлик қилади ва ҳатто бу муамовий қарор ва фармойишларни бажарилишига ўз куч-қудрати, имконияти, воситалари орқали мажбурий тус беради. Сиёсий тизим юқорида келтирилган ижтимоий ва сиёсий имкониятлари ва куч-қудрати фаолиятлари орқали унинг таркибига кирадиган маъмурий орган, муассасалар функционал аҳлоқ, ҳуқуқий ва қонуний имкониятлари нуқтаи назаридан мустақиллик мавқеига эга бўлиб, ушбу мавқеи орқали унинг таркибига кирадиган маъмурий орган, муассасалар функционал имкониятлари жамият манфаатлари ва мақсадига мос қонунлар, қарорлар, фармойишлар чиқаради, қабул қилади ва бажаришни сўзсиз амалга очиришни ташкил этади. Сиёсий тизим-ушбу мавқеи орқали қабул қилинган қонунлар, қарор ва фармойишларнинг жамият аъзолари мақсад ва манфаатларига мувофиқ амалга ошириш жараёнида нафақат ўз таркибида, балки жамиятнинг бошқа тизимлари таркибига ҳам маълум даражада, ҳатто умуман ва кескин ҳолатда реформ а лар, ўзгаришларни амалга ошириш имкониятлариг а ҳам эга бўлади. Кўпинча сиёсий тизим ўз мавқеига мувофиқ жамият манфаатлари талабига асосан кўпроқ иқтисодий тизимда ўзгаришларни амалга ошириш имкониятига эгадир. Сиёсий тизим-бу муҳим муаммоларни амалга оширишда ўзтаркибига кирадиган Давлат, унинг уйғунлашган ижроия ҳокимият, сиёсий партиялар, ижтимоий-оммавий ташкилотлар ва шунга мувофиқ уюшмалар, бирлашмалар, жамоа ва кооперативлар ичида кўпроқ давлат маъмурияти, ҳокимият сиёсий бошқарув органлари ва уларга молик муассаса ва аппаратлар орқали фойдаланади.

www.arxiv.uz Давлат маъмурий органлари, сиёсий куч-қудрати (армия, милиция, суд, прокуратура, фавқулодда вазият, хавфсизлик органлари ва бошқалар) орқали мамлакатнинг ички ва ташқи хавфсизлигини, осойишталигини, тинчлигини, халқ маданий манфаатларини, тақсимотини, маданий-маиший ҳолатини, маънавий-аҳлоқий эҳтиёжл арни тинчлик, осойишталигини ҳимоя қилади, сақлайди ва мустаҳкамлайди. Ижтимоий жамият манфаат ва мақсадларига мувофиқ асосий қонунияти бўлган Конституция талаб ва тамойилларининг амалда бажаришини, устунлиг и ни, даҳлсизлигини таъминлайди. Жамиятга турли хил социал-ижтимоий кучларнинг интилиш ва мақсадлари-ижтимоий, сиёсий, иқтисодий ва мафкуравий турмуш нормалари ва ҳоказолар ҳаммаси жамият сиёсий системаси орқали ҳаётда намоён бўлади ва қабул қилган қарорлар орқали амалга ош ирил ади. Жамият сиёсий системаси ишлаб чиққан ва ҳаракатда бўладиган, маълум ва конкрет механизми орқали халқ оммаси истак ва мақсадлари амалга ошади. Бу механизм орқали кўпинча ва умуман халқ вакиллари фаолияти маълум сиёсий гуруҳлар, ҳаракатлар ёки лидер-йўлбошчилар орқали ўзлаштирилиб келинди ва ўзлаштирилмоқда. Шундай механизм орқали ҳақиқий ҳокимият эгалари ўз имкониятидан четлаштирилиб келинди ва шундай бўлмоқда, ёки халқ истак, мақсадларига мувофиқ сиёсат юргизиб, узоқ давр фаолият кўрсатишдан иборатдир. Шу сабабли ҳар бир жамият ўзининг сиёсий системаси орқали бошқаришнинг маълум механизми мавжудлигидан огоҳдирлар. Омма шу сиёсий система механизмлари орқали социал келишмовчилик ва конфилктларини ечмоқда, мураккаб муаммоларни координациллаштирмоқда, турли хил социал, сиёсий гуруҳлар, ҳаракатлар, йўлбошловчилар фаол иштирокида бу масала ва муаммолар ҳал қилинмоқда, мақсадларга еришилмоқда, жамият ўз тараққиётига аста-секин еришиб бормоқда. Ана шундай жамият сиёсий система механизми орқали жамиятда унинг тараққиётига қарши кучларга зарба бериш, жамият мустақиллигини сақлаб қолишда катта роль ўйнайди. Шунинг учун ҳар бир сиёсий саводли,

www.arxiv.uz билимли жамият аъзоси жамият сиёсий системасининг моҳиятини, функцияларини, унинг ички ва ташқи атрибутларини, механизм сирларини ва уларга таъсир етувчи ижобий, салбий прогрессив ва реакцион факторларни билмоқ зарурдир. Жамият сиёсий системаси ўз механизми ва моҳиятига мувофиқ маълум структруал элементларга эга бўлиб, улар ўзаро бир-бири билан узвий боғликликда ва алоқадорликдадир. «Сиёсий система» категория сифатида жамият сиёсий ҳаётида сиёсий фаолият кўрсатиб, система характерига эгадир. Сиёсий системанинг марказий элементи ва марказий ўзаги, у ҳам бўлса сиёсий ҳокимият бўлиб, давлат орқали амалда бўлиб, у сиёсий куч, сиёсий ҳолатга ва сиёсий моҳиятга эгадир. Сиёсий ҳокимият нима? У ҳозир мунозара маркази бўлиб, аниқ бўлмай қолмоқда. Бир нечта чет эллик социологлар фикрича: «Ҳокимият бу кишиларнинг кундалик ишлатиладиган сўзи, нутқи, фаолияти, сиёсий ҳаракати каби қисман маҳкум ва кўп ҳолда эса аниқ маъно берадиган – севгига ўхшаш жараёндир» - деб таърифлайди. Бу фикрларга қўшилиб бўлмайди, чунки сиёсат у ин сон-шахс фаолиятидир, унинг асосий атрибутини, қонуний асосини ташкил этади. Умуман у, яъни ҳокимият алоҳида субъект, со ц иал бирлик,сиёсий институтлар томонидан, улар ерки сифатида амалга ошириладиган умумий муносабатлар, фаолият, ҳаракатлар мажмуасидир. Сиёсий ҳокимият бир қаторда ўзига хос характерли белгилар билан ажралиб туради. У кўп сонли омма манфаатини ўзида акс эттирадиган, маълум иқтисодиётда, ижтимоий ҳаётда ҳукмрон позицияни эгаллаган социал гуруҳларнинг жамиятга раҳбарлигидир. Давлатни ўз қўлида сақлаб ижтимоий-сиёсий ташкилотлар, ҳаракатлар, сиёсий гуруҳлар ва уларнинг лидерлари фаолияти бўлиб кишиларнинг маълум специфик қатлами, бошқаришда эгаллаган малакали кишилар сиёсий фаолиятидир.

www.arxiv.uz Сиёсий ҳокимият - бу сиёсий системанинг асосий ҳал қилувчи элементиларидан бири, у ҳокимият механизмининг асосини сиёсий система компонентини ташкил этиб, унинг чегараси ва структурасини аниқлаб беради. Ҳозирги сиёсий ҳокимиятда сиёсий системанинг тўртта бош (чет элда ва МДҲ) элементини аниқлаб берганлар: 1. Сиёсий институтлар (ташкилотлар, корхоналар, муассасалар, жамоа уюшмалари ва ҳ.к) 2. Сиёсий муносабатлар 3. Сиёсий принциплар ва нормалар 4. Сиёсий онг ва сиёсий маданият 1) Сиёсий институларга – (ташкилотлар, муассасалар, корхоналарнинг жамоа ва уюшмалари) асосан сиёсий ҳокимиятнинг бевосита фаолияти бўлиб, унинг ҳарактерли, мазмуни фаолиятининг сиёсий ҳаётдаги ўрни ва моҳиятига қараб учта асосий ташкилотга ажратиш мумкин. 1. Ўз сиёсий ташкилотлари бўлиб, у бевосита ўз сиёсатини бевосита ёки билвосита амалга оширадиган ташкилотлар бўлиб, у «давлат» ва «сиёсий партиялар» дир. 2. Ўз сиёсий ташкилотлари бўлмай, бу ташкилотлар сиёсий ҳокимиятда унинг сиёсатини тўғридан-тўғри амалга оширмасада, қисман алоҳида бўлади ва сиёсий ҳокимият сиёсатини бажаришда иштирок этади. (У бизда умуман Касаба уюшмалари, камолот ва ёшлар , кооперативларидир). 3. Сиёсий ташкилотлар кўпинча ижтимоий ҳарактерга эга бўлиб, омма манфаатини ўзида ифода этади. Сиёсий ҳокимият сиёсатига алоқадор бўлади, боғликдаги фаолият кўрсатади. Давлатнинг вужудга келиши, деб кўрсатади классик олимлар, бир- юирига қарама-қарши иккин томонга эгадир. Биринчидан, давлат синфий ҳарактерга эга бўлган сиёсий ҳукмрон ташкилотидир. Ф.Энгельс фикрича Давлат ҳукмрон синфлар ҳокимияти бўлиб, иккинчидан эзилган, эзилаётган синфларни эзиш, бостириш қуролидир. Абу Носир Форобий фикрича, у куч- қудратдир. Амир Темур фикрича эса куч-қудрат (давлат) – бу адолат да дир –

www.arxiv.uz дейди. Бу давлатнинг вазифаларида намоён бўлади. Шу асосда давлатнинг вазифаси ва функциялари шаклланади. Ўтмиш классиклари кўрсатганидек, давлат бир томондан иқтисодий жиҳатдан ҳукмрон синфларнинг манфаати ва эркинлигини ифода этса, иккинчи томондан бу синфнинг жамиятдаги мавқеини сақлаб қолишга, «эксплуатация» қилиш шартларини сақлаб туришга, синфий душманларнинг ҳаракати ва муносабатлари ипини ушлаб туришга ҳаракат қилса, учинчи томондан давлат жамиятнинг бутун аъзолари манфаатини қонуний жиҳатдан ифода этиб, жамиятда умумий ишларни ушбу жамият табиатига мувофиқ бажаришдан иборатдир. Амир Темур эса давлат, мамлакат осойишталиги, бирлиги, ободончилигини сақлаб, зулмни тугатишдан иборатдир, - дейди. Бу «умумий ишлар» жамиятнинг ўз социал ҳарактеридан келиб чиқади ва бу вазифаларни бажаришда табиий умумий давлатнинг функциялари шакллана боради. Шуни ҳам таъкидлаш лозимки, социал жамият сиёсий жиҳатдан қўйидаги тузилишларга, яъни тоталитар жамиятга, яъни сиёсий бошқарувнинг зўравонликка асосланган системага; иккинчидан, авторитар жамиятга, яъни демократик бўлмаган сиёсий режимга асосланган ва сиёсий онгнинг авторитетга (шахс обрўсига) умуман ҳокимият обрўига эга бўлган муносабатларни акс эттирувчи ҳокимият сиёсий системаси; учинчидан, демократик жамият сиёсий системасидир, у давлат рамзида намоён бўлади. Давлат асосан икки гуруҳ функцияни бажаради ва улар факт сифатида сақланмайди, яъни 1) асосан жамият ва давлат табиати-ҳарактерига боғлиқ бўлиб, конкрет тарихий шароитда амалга оширилади. 2) улардан бири умумий цивилизация тенденцияга асосланиб давлат аста-секин бутун жамият талаб, истак ва манфаатларига мувофиқлашиб боради (кўпинча уни биз собиқ ривожланган социализмдан коммунизм даврига хос деб билардик, бу холат турмушда исботланмади). Бу ҳолат (атрибут) ҳамма ривожланган сиёсий системаларга таълуқлидир. (Масалан, 70-йилларнинг ўрталарида 100 та мамлакатда қарийб 500 дан ортиқ сиёсий партиялар мавжуд эди) бу партиялар жамиятда маълум

www.arxiv.uz ҳукмрон синфлар манфаатини ҳимоя қилади ёки таъсир этади, бошқа социал гуруҳларни ўз дастур ва ҳаракатлари атрофида бирлаштиришга уринади, шу асосда ўз ролларини бутун аҳолининг мафкурасига таъсир этиб, сиёсий онгини шакллантиради. Улар ичида энг муҳими сиёсий партиялар бўлиб, улар мақсади сиёсий ҳокимиятни-давлатни ва унинг бутун бошқариш аппаратини эгаллашдан иборатдир. «Ҳар қандай сиёсий партиянинг мақсади,- деган эди Ф.Энгельс, давлатни қўлга олиб ҳукмронлик қилишдир» деб айтган. Ҳозирги вақтда сиёсий партиялар вазифаси, функциялари, структуралари хилма-хил ва сиёсий система даги ўрин ва моҳияти ҳам хилма- хилдир. Масалан, турли хил мотивларга таяниб сиёсий партиялар консерватив (эскиликка ёндашув, эскиликни ёқлаш маъносида), либераллар (муросачи, масалан, бефарқ, бўш қараш, кўнгилчанли ёки ҳеч кимни хафа қилмаслик, хур фикр ва ҳ.к.) реформистик ва революцион; буржуазия: майда буржуазия, деҳқонлар, пролетарлар, оммавий ва кадрлар, партиялар; демократик (халқпарвар) тоталитар (зўрлик, зўравонлик), очиқ ва яширин, авангард ёки парламент ва ҳ.к. партиялардир. Ҳозирги шароитда бир партиялик кўп партиялик масаласи долзарб бўлиб қолмоқда. Кўп партиялик масаласи гўё демократик принципига яқинлаш иш демакдир. Мамалакатимизда Ўзбекистонда бир партиялик одат бўлиб, энди эса кўп партиялик ҳаракати авж олмоқда. Ҳозирда Ўзбекистонда 5 та ҲДП, миллий тикла ни ш, адолат, фидокор, Ватан тараққиёти партиялари мавжуд. Бу жихатдан жамиятимизда икки ҳолатни ҳисобга олишимиз зарурдир. Биринчидан, мамлакатда бирданига бир зумда кўппартиявийликни ташкил этиш мумкин эмас. Бунинг учун бир партиявийликдан кўппартиявийликка ўтиш учун ўтиш даври бўлиши, бу ўтиш даврида кўппартиявийлик учун тажриба, малака керак ва сиёсий партиялар учун маълум қонуний ҳужжат бўлиб, қонуний шароит яратилиши партиялар омма билан бирга бўлиши, халққа яқин бўлиши керак. Омманинг сиёсий онги

www.arxiv.uz ўсиши ва мустаҳкамланиши, демократик норма ва маълум ҳолатлар пишиб етилиши керак. Иккинчидан, кўппартиявийлик мавжуд бўлиши учун жамиятда маълум мустаҳкам базага эга бўлган меъросий қадриятлар вужудга келиши ва бу меъросий қадриятларни ҳамма партияларгина эмас, жамият аъзолари ҳам эъзозлаши ва ҳамма маънавий-меъросий қадриятларни тобора мустаҳкамлаш ва янада такомиллаштириш учун курашиш зарурдир. Аммо, шуни ҳам таъкидлаш жоизки, яъни унга қарши давлат ҳокимиятига келган сиёсий партия ўз сиёсий мақсадини фақат ўз сиёсий гуруҳи учун амалга оширишга ҳаракат қилса, жамият меъросий ва умумий қадриятидан узоқ бўлса, жамият тақдири хавф остида қолади. Бунда албатта мулк масаласи алоҳида ўрин эгаллайди. Кескин мулкий табақаланишни вужудга келтириб жамиятда социал зиддиятни кескинлаштиради. 2. Жамият сиёсий системасида сиёсий муносабатлар алоҳида роль ўйнайди. Сиёсий муносабатда жамиятдаги турли муносабатлар ва қарашлар орқали сиёсий ҳокимият мазмуни ва мақсадига мувофиқ шаклланади. Умуман олганда, жамиятда ишлаб чиқариш моддий тараққиётда социал жамият маълум бир муносабатлар асосида маълум бир функцияларни бажаради. Жумладан, иқтисодий муносабатлар, моддий ноз-неъматлар ишлаб чиқариши, ижтимоий (социал) муносабатлар; ижтимоий жараёнларни, мафкуравий муносабатлар, маънавий- аҳлоқий муносабатлар функциясини, сиёсий муносабатлар эса ижтимоий бошқарувни элементлар орқали бошқариб назарий функциясини бажаради. Сиёсий система таркибига кирувчи субъект состави асосида сиёсий муносабатни уч группага ажратиш мумкин. Биринчидан бу сиёсий муносабат синфлар, миллатлар ва давлатлар тўғрисидаги муносабатлардир. Иккинчидан, бошқа группасига жамиятда шаклланган, фаолият кўрсатаётган сиёсий партияларнинг вужудга келиши ҳаракатини билдиради. Бу кўпинча вертикал шаклда бу партиянинг сиёсий ҳокимиятини қўлга олиб амалга ошириш жараёнида раҳбариятда бошқариш

www.arxiv.uz органларига, ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий жараёнларга таъсир этишда намоён бўлади. Бу энг муҳим и дир. Учинчидан, бу гуруҳ сиёсий муносабатлар, сиёсий ташкилотлар, корхоналар ўртасидаги муносабат ва ўзаро алоқалардир. Кўпинча бу соҳада нафақат сиёсий муносабатларни, балки сиёсий системага кирувчиларни бирлаштиради. 3. Сиёсий системанинг энг муҳим элементларидан бири, у ҳам бўлса сиёсий принциплар ва сиёсий нормалардир. Булар эса жамият сиёсий системасининг норматив асосларини ташкил этади. Сиёсий режимлар (тоталитар ва сиёсий плюрализм) бир-биридан қанчалик фарқ қилсалар принцип ва нормалар ҳам бир-биридан шунчалик фарқ қилади. Сиёсий нормалар сиёсий муносабатларни до и мо йўллаб, йўлга солиб туради, тартибга солади, ижозат бермоқ, ижозат бермаслик, мақсадга мувофиқ, мувофиқ эмас, маъқул эмас, мақбул , мақбул эмас каби сиёсий системани мустаҳкамлаш борасида қўлланиладиган услуб ва мақсадлардир. 4. Сиёсий система элементларидан яна бири сиёсий онг ва сиёсий маданиятдир. Бу элементлар жамиятда ижтимоий-сиёсий вазиятнинг, аҳолининг шарт-шароитининг ҳолатига қараб жамият аъзолари ва сиёсий ҳокимият сиёсий тажрибалари асосида пайдо бўлади ва такомиллашади. Бунда жамият аъзоларининг сиёсий активлиги ҳам роль ўйнайди. Сиёсий онгининг шаклланишида фан, техника, маориф тараққиёти, мафкура ҳолати, сиёсий психологик жараёни ҳам катта роль ўйнайди. Бунда сиёсий мафкура сиёсий тизимда алоҳида кучга эгадир. Жамиятда ҳаракатда бўлган қонун-қарорлар асосида сиёсат орқали амалда бўлиб сиёсий кучга эгадир. Бу сиёсий қарорлар, сиёсий қарашлар катта роль ўйнаб, сиёсий системанинг стабиллашувига кучли таъсир этади ёки аксинча ҳам бўлиши мумкин. Жамиятда сиёсий онг даражасига эга жамоатчилик фикри ва муносабатлари сиёсий активлигига боғлиқ бўлиб, бу сиёсий тизимнинг аҳамиятига кучли таъсир этади. Жамиятда бирор қарор, сиёсат жамоатчилик

www.arxiv.uz фикрича муваффақиятга эриша олмайди, бу биринчидан, иккинчидан, сиёсий муваффақият бу-информация ҳолатига унинг фаоллиги, тез, тўла тарқалиши ва аксинча бўлиши жиҳатидан ҳам катта роль ўйнайди. Сиёсий система мустаҳкам бўлиши – бу кўпинча жамиятдаги сиёсий маданият ҳолатига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Сиёсий маданиятни чуқур ўрганмасдан туриб жамиятнинг ҳақиқий ҳолатини билиш мумкин эмас. Сиёсий маданият жамият сиёсий ҳаётида бажариладиган функциялари жамият сиёсий системасининг барқарорлашувида катта роль ўйнайди. Бу функциялар – сиёсий система функциялари ҳам дейилади. Улар қўйидагича: а) партиявий функциялар – асосан сиёсий маданиятни шакллантиришда жамиятнинг кишилари, аъзолари-шахснинг интелектуал ривожланиши учун, фикрлаш қобилиятини янада кенгайиши учун, сиёсий онгнинг ўсиши учун катта роль ўйнайди; б) коммуникатив функция – унинг моҳияти (ўзаро фикр алмашув, ўзаро алоқа қиладиган, алоқа қилишга хизмат қиладиган функциялар) сиёсий анъаналар, ижтимоий онг ҳукмронлиги ва тажрибаларни авлоддан-авлодга беришдир. Улар орқали бу анъаналарни қабул қилади, сиёсий онг ва сиёсий маданият билан тарбияланади; в) интегратив фунция – (бир бутун қилиб бирлаштириш, яхлит ҳолга келтириш демакдир). Бу функция моҳияти шундаки, унда жамият системасини мустаҳкамлашда, сиёсий маданиятни юксалтиришда жамият аҳоли қатламини ягона ва мустҳкам бирликка асослаштиришдан иборатдир. Жамият сиёсий система элементлари бўлган – сиёсий ташкилотлари, сиёсий муносабатлар, нормалар, принциплар, сиёсий онг ва сиёсий маданиятдан ташқари сиёсий ижтимоийланиши функцияси ҳам мавжуддир. Бу ижтимоийланиш жараёни кишиларнинг ижтимоий тараққиёти инсоннинг социал тараққиёти, шахс даражасига етиши-жамият тараққиётида фаол предмет-шахс бўлиши жараёнидир. Бу индивид сифатидаги ижтимоий муносабатлар системасига айлантиради. Сиёсий ижтимоийлашиш функциясининг моҳияти шуки, сиёсий муносабатлар системасида намоён

www.arxiv.uz бўлишидир, улар шу асосда сиёсий ҳаёт ва дунёқараш, сиёсий онг ва тажриба, сиёсий фаолликда раҳбарнинг сиёсий маданияти даражасида намоён бўлади. д) сиёсий система моҳиятини унинг конкрет функциялари очиб беради. Улар қўйидагича: яъни сиёсий система жамиятнинг умумий ҳолатини кўрсатиб бериб, унда қўйидаги функциялар катта роль ўйнайди: - иқтисодий ҳолат ва унинг мавжудлиги; - социал ва илмий структуралари; - демографик ва экологик жараёнлари; - аҳоли маълумотлик жараёни, билимлилик, маданиятлилик ҳолати; - ижтимоий онг ҳолати ва унинг жамият аъзолари фаолиятида намоён бўлиши ҳолати; - омманинг ғоявий-мафкуравий ҳаёти, турмуши ва амалда намоён бўлиши ҳолати; - халқаро аҳвол ва ҳ.к. Булар ҳамма турли хил социал гуруҳлар, сиёсий гуруҳ ва оқимлар манфаатига м увофиқлашиши - бу сиёсий системанинг вазифасидир. Ундан ташқари сиёсий система яна координация ва интегратив функцияларини ҳам бажаради (ўзаро мувофиқлаштириш ва ўзаро яқинлаштириш дегани). Унинг моҳияти шуки, у ҳам бўлса, жамият сиёсий ҳаётида иштирок этувчилар манфаатини мувофиқлаштириш ва ягона, яхлит йўналишга солиш ва шу асосда мавжуд сиёсий системани мустаҳкамлаш ва барқарорлаштиришдан иборатдир. Шундай қилиб, сиёсий тизим (система) ижтимоий жамиятнинг барқарорлиги, такомиллашуви, мустаҳкамлашуви ва келажакда янада ривожланиши учун муҳим воситаларидан бири бўлиб, куч-қудратдан иборатдир.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. 1993, 10-12, 13 бет. 2. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». Тошкент, 1999. 3. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тақдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари». Тошкент, 1997. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли». Тошкент, 1994. 5. Каримов И.А. «Иқтисодий ислоҳот масъулиятли босқич». Тошкент 1994. 6. Каримов И.А. «Истиқлол ва маънавият». Тошкент, 1994. 7. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ». Тошкент, 1998 8. Каримов И.А. «Истиқлол йўли. Муаммолар ва режалар». Тошкент, 1992 9. Бе к мурадов М, «Социология асослари». Тошкент «Фан» 1994 10. Юнусов К. «Социология» (ўқув қўлланма). Андижон, 1997 11. Шайхова Х, Назаров К.»Умуминсоний қадриятлар ва маънавий камолот». Тошкент, 1992, 58-70 бетлар. 12. «Социология» (дарслик). М., 1990. 13. Маъруза матни. 14. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Жамиятнинг сиёсий тизими

Жамият сиёсий тузилмасида давлатнинг ўрни

Ислом дини, унинг келиб чиқиши, моҳияти ва мазмуни

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият