Социализм- жамият қонунларининг бузилган шакли

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

281 KB

Ko'chirib olish

“ С оциализм”- жамият қонунларининг бузилган шакли Режа: 1. “Марксизм”-жамият тараққиёти қонунлари субъектив манфаатларга йўналтирилган таълимот 2. Социалистик жамиятда жамият қонунлари бузилишининг салбий оқибатлар

Аввалги фаслларда таъкидлаганимиздек, жамият тараккиёти конунлари объективдир. Уни инсон хохиш- иродаси асосида ўзгартириб бўлмайди. Уни фақат тафаккур орқали англаб етиш мумкин. Инсон ва жамият хаётининг қонуниятлари объективлик хусусияти билан бирга феномен хусусиятига хам эгадир. Гносеологик нуқтаи назардан берилган бу баҳо, унинг қандай идрок этилиши ва қандай максадларда фойдаланиш жараёнини ўз ичига олади. Фалсафа тарихида, ижтимоий тараққиёт асосида турли ҳодисалар ётади деб тушунтирувчи турли фалсафий субъектив тизимлар мавжуд бўлган. Шундай асосни Афлотун ижтимоий адолатда, Гегель мутлақ заковатда, Маркс иктисодий омилда, Фрейд ҳаёт инстинктида, Ницще инсон иродасида, Штейнал миллий рухда, Монтескье эса жўғрофий муҳитда деб билган. Санаб ўтилган омиллар у ёки бу даражада ижтимоий тараққиётга ўз таъсирини ўтказади. Ҳамма гап - ўша даражани тўғри белгилашда. Номлари зикр этилган файласуфлар маълум бир омилнинг ролини бошқаларга нисбатан чуқуррок таҳлил килганлар, лекин уларнинг камчилиги шу омил ролини мутлақлаштиришда эди. Иккинчи камчилик шунда эдики, улар маълум омилнинг ролини фақат умумлаштириб таҳлил қилган эдилар. Ҳолбуки, бир даврда ҳал қилувчи рол ўйнаган омил бошқа шароитда ижтимоий тараққиётга зиғирчалик таъсир қилмаслиги мумкин. Масалан, иктисодий омил, Маркс фалсафий тизимида ижтимоий тараққиёт асоси, деб кўрсатилади. Бу тизимдаги ижтимоий борлиқ тушунчаси негизини хам иқтисодий омил ташкил килади. Маркс ва унинг издошлари борлиқ ва онг муносабатини фалсафанинг бош масаласи даражасига кўтарар эканлар, уни борлиқ фойдасига хал қиладилар. Шу масалани хаётга тадбиқ қилиш эса улар талқинида ижтимоий борлиқ ва ижтимоий онг мутаносиблиги тарзида қўйилади. Бу икки ҳодиса муносабатлари ҳам ижтимоий борлиқ фойдасига ҳал қилинади. Маркс ва унинг издошлари талқинида борлиқ, шу жумладан, ижтимоий борлиқ онгни ва ижтимоий онгни белгилайди. Борлиқ онгга боғлиқ бўлмаган

ҳолда яшаши мумкин. Бу «ҳақиқатлар» Маркс фалсафаси бўйича барча дарслик ва қўлланмаларга киритилган эди. Лекин ижтимоий борлиқ ва ижтимоий онгнинг муносабатларида улардан қайси бири бирламчи эканини аниқлашга уринишнинг беъманилигини шундан ҳам билиш мумкинки, ижтимоий борлиқсиз ижтимоий онг бўлмаганидай, ижтимоий онгсиз ижтимоий борлиқ ҳам бўлиши мумкин эмас. Чунки, шу борлиқнинг ижтимоийлиги унинг таркибида зарурий тарзда онг унсури борлигини кўрсатиб турибди. Ижтимоий онгсиз ҳеч качон ижтимоий борлиқ ҳам бўлмайди. Чунки, ўша ижтимоий борлиқ ҳам ижтимоий онг тараққиётининг ҳосиласидир. Маркс ишлаб чиқарувчи кучларнинг таркибий қисми деб уқтирган ишлаб чиқариш қуролларини таҳлил қиладиган бўлсак, уларнинг ҳозирги даврдаги тараккиётини инсон онгисиз қандай тасаввур килиш мумкин? Масалан, ҳозирги замонавий тракторни меҳнат қуроли сифатида олиб қарайдиган бўлсак, у табиат, борлиқ тараққиётининг маҳсулими ёки онг ва унинг шакли бўлган фан ривожи туфайли майдонга келдими? Бу саволга жавобни борлиқдан эмас, онг ривожидан излаш керак. «Диалектик ва тарихий материализмда онг ва тафаккурга иккинчи даражали нарсалар деб каралган, шунга монанд равишда уларнинг ижтимоий тараққиётдаги ўрни хам пасайтириб кўрсатилган. Бу тизим таълимотига кўра ижтимоий тараққиётни ижтимоий борлиқ, қолаверса, синфий кураш ҳал килади. Ижтимоий борлиқ онгнинг фаоллик даражасини чегаралаб турса, синфий кураш жамиятни бир-бирига душман бўлган гуруҳларга бўлиб ташлаган, 30-40 йиллардаги қатағонлар мана шу таълимотнинг мевалари эди. 1 Марксизм жамият ривожида умуминсоний манфаатларга зид ижтимоий – сиёсий оқибатларни келтириб чиқарган. Фикрларни қарама-қарши қилиб қўйиш дуёни бўлиб юборишга, улар ўртасида ижтимоий низолар ва келишмовчиликларга сабаб бўлиб, дунёнинг барқарорлигига путур етказган. 2 1 А.Бегматов. Маънавият фалсафаси ёхуд Ислом Каримов асарларида янги фалсафий тизимнинг яратилиши. Т., “Шарқ ” . 2000, 7-бет. 2 И.Эргашев. Тараққиёт фалсафаси. Т., “ Академия ” . 2000, 10-бет.

Дунёни турлича тушунишдан қаноатланмаган, уни ўзгартиришга даъвогарлик қилган “марксча - ленинча” фалсафий ғоялар асосида “икки буюк кашфиёт” деб номланган – “тарихни материалистик тушуниш” ва “қўшимча қиймат” қонунлари ётган эди. Жамиятлар ривожи тарихи шуни исботладики, ғояларни кашфиётларни айрим ижтимоий гурухлар манфаатини ҳимоя қилишга сафарбар этиш ва мавжуд ижтимоий – сиёсий ҳаётни муайян сиёсий манфаатлар негизида ўзгартиришни олдиндан мақсад қилиб қўйиш жамият учун фалсафада – “тарихни материалистик тушуниш” деб ном олган бу кашфиётнинг инсоният учун ва умумфалсафий тафаккур учун салбий жихати катта бўлди. Биринчидан, “материализм” – бирдан – бир тўғри қараш, деган нуқтаи- назар ҳукмрон қарашга айланди; Иккинчидан, дунёга моддият нуқтаи-назаридан ёндашиш мутлақ тус олди; Учинчидан: барча жараёнлар ва нарсаларни “яхши” ва “ёмон” каби зид тушунчаларга бўлиб ўрганиш анъана тусини олди. Натижада, инсон маънавий талаблар асосида яшашга эмас, кўпроқ моддий эхтиёжларини қондириш таъсирига тушиб, ўзлигидан бегоналашиб борди. Инсонда вужуд, тана ва руҳ уйғунлиги бузилди. Жамият ривожида моддият мафкуралаштирилди ва сиёсийлаштирилди: “Турмуш, ижтимоий борлиқ онгни белгилайди”, деган фикр ақидага айланди. Ижтимоий-сиёсий, маънавий ҳаётда содир бўлган воқеа ва ҳодисаларнинг сабабини фақат турмушдан ва ижтимоий борлиқдан излаш асосида фалсафада инсон омилига икки даражали ёндашув содир бўлди. Тоталитар жамият шароитида уни амалга оширишнинг мукаммал тизими яратилди. Инсон онгига ва руҳиятига турмушнинг, мухитнинг ва “моддият”нинг бирламчи, белгиловчи ўрни тўғрисидаги ғоя шу қадар чуқур сингдирилдики, бу ҳаёт мазмунига айланди. Фалсафадаги “буюк кашфиёт” туфайли, жамиятда моддийлик ва маънавий- лик ўртасидаги мавжуд уйғунлик қонуни бузилди.

Марксистик таълимот ўз тарихида сиёсийлашган догматик таълимотга айланиш билан бирга, бир қатор сиёсий марксистик йўналишларни вужудга келтирди. - Ленин (марксизм - ленинизм) - Сталин (Сталинизм) - Мао Цзедун (Маоизм) - К и м Ир Сен (Чучхе ғояси) - Троцкий (Троцкизм) - Люксембург (Люксембургизм ) 3 бу марксистик оқимларнинг умумий ғояси – ҳусусий мулкчиликни йўқотиш ва бунинг оқибатида жамиятнинг ишлаб чақариш воситаларининг марказлашган бошқарувини қўлга киритиш, пролетариат (ишчилар синфи) диктатурасини ўрнатиш хамда охир-оқибат коммунизм жамиятини барпо этиш эди. Ҳозирда Маркс таълимотининг ҳар кандай элементидан «қочиш» ҳолати кузатилмокда. Албатта, бунга ҳайрон қолмаса ҳам бўлади. Марксистик таълимот қарийб 70 йил мобайнида «социалистик тоталитар лагер»нинг мафкуравий қуроли бўлиб келди. Идеал коммунизм жамиятини қуриш максадида қанчадан-қанча террор, хунрезликлар содир этилди, бунинг окибатида миллионлаб инсонларнинг «ёстиғи куриди». Инсоният анча эҳтиёткор бўлиб қолди. Биргина таълимотнинг догмага айланиши ва ундан сиёсий мақсадларда тор доира манфатлари учун хизмат килдирилиши жамият нормал фаолиятининг бузилишига олиб келиши маълум булди. Вакт - энг олий ҳакамдир. Бу баҳони айни вақтда тарихга нисбатан ҳам қўлласак ҳато бўлмайди. Тарихий амалиёт шуни кўрсатдики, хеч бир инсониятнинг тарихини, жамият тараққиётини ва унинг қонуниятларини мукаммал тушунтириб берувчи концепция, назария, таълимот ёки парадигма бўлмаган. Айни вақтда жамият тараққиётини субъектив талқин этувчи назария ёки таълимот бошқа таълимотларни бутунлай инкор этиб, ўз нуқтаи- 3 http://ru.wikipedia.org/wiki/Марксизм.

назарини “хақиқат” деб мутлақлаштириши, айниқса уни муайян тизимлар манфаатларига йўналтириш, сиёсийлаштириш нормал жамиятнинг “мутант” жамиятга айланишига олиб келади. Маркс таълимотининг нормал жамият қонунларини бузиши шундан иборат бўлдики, Биринчидан , хар қандай қарашларни инкор этиб, ўзини мутлақ назария даражасига кўтарди; Иккинчидан , барча нарсаларга моддийлик нуқтаи-назаридан баҳо берилди. Маънавий омиллар иккинчи даражали, яъни моддийликнинг маҳсули сифатида эътироф этилди; Учинчидан , “диалектик материализм”нинг қарама-қаршилик, зиддият қонунларини жамиятдаги синфлар ўртасидаги ижтимои тафовутга мутлақ холатда қўллаш ходисаси рўй берди. Синфлар ўртасидаги зиддиятга сиёсий ролъ берилди. Бу зиддият тараққиёт омили сифатида баҳоланди; Тўртинчидан, жамиятнинг революцион (инқилобий) қайта ташкил этиш ғояси илгари сурилди. Инқилобий куч ишлатиш, зўравонлик таълимотнинг асосий воситасига айланди; Бешинчидан , қадриятларни қайта баҳолаш қонуни бузилди. “Тубдан ислоҳ этиш” тамойили диалектиканинг инкорни-инкор, ворисийлик қонунларини қўпол равишда бузилишига олиб келди; Олтинчидан , утопик (ҳаёлий) идеал жамият қуриш ғояси жамиятнинг бош мафкурасига айлантирилди; Еттинчидан , турли этносларнинг ўзига хос ҳусусиятлари инобатга олинмади. Барча халқлар учун умумий дунёқараш, умумий яшаш тарзи, умумий мақсад, умумий тараққиёт йўли ғояси илгари сурилди; Саккизинчидан , “Тенгсизликларга бархам бериш” ёки “тенгсизликни тенглаштириш” ғоялари ниқоби остида “жамият-инсон учун” тамойили “инсон-жамият учун” тамойилига алмаштирилди. Биз бир нарсага аниқлик киритиб олишимиз лозим. Марксизимга хос бу ҳусусиятлар фақатгина Карл Марксга тегишли соф “марксизм”нинг эмас, балки умуммарксистик назарияга хос ҳусусиятлардир.

Биз бу ҳолатларда жамиятнинг нормал объектив тараққиёти қону- ниятларини қандай шаклда бузилишини алоҳида кўриб чиқишга ҳаракат қиламиз. Биринчи ҳолатда , Марксизм ҳар қандай қарашларни инкор этиб, ўз таълимотини Гегель каби мутлақ назария даражасига кўтарди. Маркс ўзидан олдинги файласуфларнинг қарашларига танқидий муносабатда бўлиш билан бирга, хеч бир назария мутлақ хақиқатни тўлиқ ва айнан акс эттира олмаслигини билган ҳолда ўз назариясини энг тўғри ва тўлиқ таълимот сифатида баҳолади. Агар унинг диалектика қонунларини гносеологик (эпистемологик) нуқтаи назардан ўз таълимотига нисбатан қўлласак “марксизм” ҳам бошқа назариялар каби “камчиликлардан ҳоли” эмас. Албатта, Маркс таълимоти ҳам жамият тараққиётини, унинг қонуниятларини универсал ва объектив ҳақиқат мезони асосида тушинтириб берувчи “энг тўғри ва энг тўлиқ” таълимот бўлишга давогарлик қила олмайди. У ҳам бошқа файласуфлар каби жамиятнинг айрим обектив ҳусусиятларни назардан қочирган ёки субъектив (объектив эмас) акс эттирган бўлиши табиий. У жамиятдаги диалектик алоқадорликларни ва ўзгаришларни таҳлил қилган ҳолда билимларнинг нисбийлиги ва доимо объектив ҳақиқат томон тўлдирилиб бориш қонуниятини ўз таълимотини мутлақлаштириш билан бутунлай “чиппакка” чиқарди. Биз Маркснинг жамият ҳақидаги субъектив тасаввурларини, қарашларини “объектив воқеликка мутлақо тўғри келмайди” деган фикрдан йироқмиз. Тарихда ҳали Маркс таълимотидек универсал илмий-фалсафий таълимот бўлмаганлигини хисобга олсак, унинг таълимотининг аҳамиятли томонларини таъкидлаш керак. Маркс таълимотининг догмага айланиши унинг вафотидан кейин айрим сиёсий арбоблар (Ленин, Сталин, Мао Цзедун, Ким Ир Сен) томонидан амалга оширилди. Бу таълимотнинг сиёсийлаштирилиши, мафкуралаштирилиши, эпистемологик хатоларнинг амалиётга тўғридан-

тўғри ёки ўзгартирилган ҳолда тадбиқ этилиши катта йўқотишларга (“йўқотиш” сўзи турли маънода: инсониятнинг оммавий қатағон қилиниши, қадриятларнинг поймол этилиши, тараққиётда вақтдан орқада қолиш кабиларни ўз ичига олади) сабаб бўлди. Бундай фожеавий ҳолатларнинг юзага келишида Маркс шахсан иштирок этмаса-да, лекин ўз таълимотини мутлақлаштириши ушбу фожеалар содир бўлиши учун “тамал тоши”ни қўйди. Яна бир Маркс таълимотига қарши далил шуки, Маркс таъкидлашича, барча ижтимоий назариялар мафкура (онгнинг синфий манфаат туфайли деформациялашган шакли)нинг ифодасидир. Бунга кўра ҳар бир назария муайян синф манфаатлари юзасидан ишлаб чиқилади ва муайян манфаатларни ҳимоя қилади. Лекин Маркс ўзи айтаётган мана шу гаплар ҳам назария бўлгани учун унинг тарифи ўзининг оёғига болта уради. Чунки, Маркс объектив назария деб ҳисоблаган ўз таълимоти ҳам шу қоидага кўра объектив эмас, балки муайян синф манфаатларига йўналтирилган субъектив таьлимотдир. Масаланинг яна бир жиҳати шуки, Маркс ва марксизм улар баён қилаётган фикрлар қачон фалсафий, қачон илмий нуқтаи назардан эмпирик эканини тушунтирмайдилар. Бу - жуда муҳим ҳолат. Агар Маркснинг масалан, “капитализм кризислари борган сари кескинлашиб боради”, деган фикри, воқеликда нима бўлаётганидан қатъи назар, ҳар доим ҳақиқий бўлса, унда бу фикр эмпирик бўла олмаслиги равшанлашади, чунки эмпирик фикрлар амалда юз бераётган воқеалар асносида фалъсификация ёки верификация қилиниши мумкин. Агар бу фикр фалсафий бўлса, у ҳеч бўлмаганда муайян даражада фалсафий “ҳа”-“йўқ” кабилидаги далиллар томонидан ўтказиладиган муҳокамага бош бериши керак. Ҳар қандай ҳолатда ҳам Маркс назарияси бенуқсон ҳақиқат бўла олмайди (шу ҳолат, назарий қарашлар синфий мансублик билан белгиланади, деган тезисни муаммоли қилиб қўяди) 4 . 4 Г. Скирбекк, Н. Гилье. Фалсафа тарихи. Т., “Шарқ”. 2002, 504-бет.

Иккинчи ҳолатда , барча нарсаларга моддийлик нуқтаи-назаридан баҳо берилди. Маънавий омиллар иккинчи даражали, яъни моддийликнинг маҳсули сифатида этироф этилди. Маркс, тарихий форматив жараёнда ҳал қилувчи ролни иқтисодий омиллар ўйнайди, деб ҳисобларди. Тарих - бу иқтисод тарихи, меҳнат тарихи. Иқтисодий турмушдаги сифат ўзгаришлари тарихни олдинга қараб бораётган, орқага қайтариб бўлмайдиган жараёнга айлантиради. Бу орқага қайтмайдиган форматив жараён қуйидаги иқтисодий босқичлардан ўтади: Ибтидоий жамоа ↓ Қулдорлик жамияти ↓ Феодал жамият ↓ Капитализм ↓ (Коммунизм) 5 Маркс, тарихни иқтисодий тизимларнинг бир-бирини вақт давомийлигида кетма-кет диалектик инкор қилиши натижасида доимо “прогресс” ҳолатда юқорига қараб борадиган формацион жараён деб тушунтиради. Маркс учун, Гегелъ учун бўлгани каби руҳ (der Geist) эмас, иқтисод фундаментал ҳисобланади. Муайян маънода бизнинг фикрларимиз иқтисодий-моддий шароитларнинг инъикоси ҳисобланади. Шунинг учун иқтисодий-модий омиллар базис дейилади, фалсафа, дин, этика, адабиёт ва бошқаларга ўхшаш маданий феноменлар устқурма дейилади. Ўзининг ашаддий кўринишидан тарихий материализм қуйидаги қоидаларни келтириб чиқаради: 1) Тарихни ҳаракатга келтирувчи куч 5 Ўша асар, 492-493-бет.

устқурма эмас, базисдир; 2) Базис устқурмани белгилайди, унинг аксича эмас 6 . Барча ўзгаришларни иқтисодий омиллар белгилайди, деган қараш асосан вулъгар марксизмга таъллуқли. Бунга кўра тарихнинг бориши ҳам, одамларнинг фикрлари ҳам иқтисодий-моддий ҳолатлар билан белгиланади. Айтиш мумкинки, одамлар эркин фикр юрита олмайдилар, фикрлари эса воқеаларга таъсир ўтказа олмайди. Тафаккур ва иқтисод ўртасига қатъий чегара қўйиш, икки мустақил ходисанинг бундай кескин дуализми диалектикага зиддир. Диалектик тафаккурнинг асосий қоидаларидан бири шуки, бир ҳодиса нисбатан иҳоталанган ҳодиса сифатида англаниши мумкин эмас. Иқтисод ҳам жамиятнинг бир қисмидир. Тафаккур ва иқтисод ўртасига қатъий чегара қўйиш моддийлик ва маънавийлик ўртасидаги диалектик уйғунлик қонунининг бузилишига олиб келади. Бу кўринишлар вулъгар марксизмга ҳос ҳусусият бўлиб, Маркс диалектикасига зиддир. Аммо марксизм бўйича базис (иқтисод) устқурма (тафаккур)ни белгилайди, устқурма жамият тараққиётида базисга нисбатан пассив таъсир этиш ҳусусиятига эга. Биз бу ҳулосани инсоният тарихининг илк даврларига нисбатан қўлласак, инсоният вужудга келган даврда ҳеч қандай базис мавжуд эмас эди. Ҳўш, базис тараққиётнинг асосий сабабчиси экан, базис мавжуд бўлмаган шарт-шароитда инсон қандай қилиб тараққиётга эришди? Ёки табиат базис вазифасини бажарганми? Бу ерда биз иқтисодий базисни табиат билан айнанлаштириб қўямиз, ваҳоланки базис ижтимоий ҳодисадир. Бундай шароитда Маркс материализмига зид ҳулоса келиб чиқади: устқурма (тафаккур) базиснинг пайдо бўлишига олиб келди. Албатта, бу ҳулосалар “Аввал товуқ пайдо бўлганми ёки тухумми?” каби парадоксал мантиқий ҳолатни юзага келтиради. Тараққиёда маълум бир омилга етакчилик ролини беришнинг ўзи мантиқсизликдир, зеро иқтисодий ва маънавий омиллар ўзаро диалектик уйғунликда тараққиётни белгилайди. Аввало тараққиётга бундай 6 Г.Скирбекк, Н.Гилье. Фалсафа тарихи. Т., “Шарқ”. 2002, 494-495-бетлар.

дуалистик қараш ҳам маълум бир омилларни “назардан қочириш”га олиб келади. Ижтимоий-сиёсий омиллар ва табиий шарт-шароитлар ҳам тараққиёт жараёнида асосий ўринларни эгаллайди. Жумладан, Россиядаги энг йирик ортодоксал марксистлардан бири Г.В.Плеханов: “Иқтисод ҳеч қачон ўз-ўзидан ғалаба қозона олмайди” 7 , деб ёзган эди. Учинчи ҳолатда, “Диалектик материализм”нинг қарама-қаршилик, зиддият қонунларини ижтимоий ҳаётга мутлақ ҳолатда қўллаш ҳодисаси рўй берди. Маркс ижтимоий зиддиятни инсоният тарихида синфлар пайдо бўлган даврдан бошлаб мавжуддир, деб ҳисоблайди. Тарихни эса, синфлар ўртасидаги кураш тарихидан иборат, деб тушунтирди. Маркс диалектика қонунларини ижтимоий хаётнинг барча соҳаларига нисбатан қўллашга ҳаракат қилди. Жумладан, синфлар ўртасидаги тафовутни зиддият билан айнанлаштирди. Бунга кўра ҳар бир жамият формациясида ишлаб чиқариш воситаларига эга бўлган “камчилик”, ишлаб чиқариш воситаларига эга бўлмаган “кўпчилик”ни эксплуатация қиладилар. Масалан, қулдорлик жамиятида қулдорлар қулларни, феодализм жамиятида феодаллар дехқонларни, капиталистик жамиятда эса буржуазия (капиталистлар) пролетариат (ишчилар)ни эксплуатация қилиш эвазига фойда орттирадилар. Маркс капиталистик жамиятни таҳлил қилар экан, мулк ва ишлаб чиқариш воситаларининг бундай нотекис тақсимланиши, унинг назарича ўта адолатсизликдир. У буни қўшимча қиймат қонуни орқали тушунтиради. Унга кўра, капитализм шароитида ҳамма нарса, жумладан, ишчи кучи ҳам товарга айланади. Улар капиталистлар томонидан ёлланадилар. Ишчи кучининг нархи – шу ишчининг иш хақи. “Иш куни мобайнида,- дейди Маркс, - ишчилар уларга маош тўланиши учун зарур бўлган миқдордан кўра кўпроқ махсулот ишлаб чиқарадилар. Бу қўшилган қиймат қўшимча даромад манбаи бўлиб, уни капиталистлар ўз эҳтиёжларига сарфлашлари мумкин. Масалан, 7 Т.В.Плеханов. Избранные произведения. Т.2. Москва., 1956г, стр 216.

тикув фабрикасида ишчилар гуруҳи бир кунда юз дона костюм тикиши мумкин. Уларнинг ярми сотилса, тадбиркорга ишчилар маошини тўлаш учун етарли маблағ тегади. Қолган қисмининг сотилишидан тушган маблағ фойдага айланади” 8 . Демак, ишлаб чиқариш ҳаражатлари қопланиб, ишчи ўз кучини тиклаш учун зарур бўлган иш хақини олгач, муайян қўшимча қиймат, яъни ишчи меҳнатининг хақ тўланмаган қисми қолади. Бу қўшимча қиймат ишчи кучини сотиб олган шахс томонидан фойда сифатида ўзлаштирилади. Қўшимча қиймат меҳнат сифатида уни яратмаган одамга ўтар экан, Маркс фикрича, ишчилар, турмуш даражасидан қатъий назар, капиталистлар томонидан доимо эксплуатация қилинади. Маркс, синфлар ўртасидаги зиддиятни мутлақлаштирар экан, бу зиддият диалектик бир-бирини тақозо қилувчи зиддият эмас, аксинча адолатсиз зиддият сифатида эътироф этилади. Маркс фикрича, ишлаб чиқаришнинг тўхтовсиз ўсиб бориши ва ундан тушган қўшимча қиймат даромадларининг капитализмнинг янада кенгайтириш учун сарфланиши синфлар ўртасидаги зиддиятни кучайтиради. Маркс, ишчиларнинг эксплуатация қилинишини уларнинг ижтимоий ҳаёт даражаси (истеъмол даражаси) билан эмас, балки ишлаб чиқариш воситаларига бўлган эгалик хуқуқи билан тушунтиради. Маркс синфлар ўртасидаги зиддият ўзининг энг юқори босқичига етгач, ижтимоий инқилоб рўй беради ва бутун ишлаб чиқариш воситалари пролетариат қўлига ўтади, деб хисоблайди. “Пуллар кўпаймоқда! Бошқача айтганда, улар капитал ҳисобланади. Кенгайиб борадиган иқтисодий тизим вужудга келади ва у хусусий тадбиркорлик даражасида “фойданинг оқилони мулоҳазалари”га амал қилади, бироқ бутун иқтисодиёт даражасида сиёсий жиҳатдан бошқа- рилмайди. Бу тизим, яъни капитализм ўзини ўзи емириб боради. У ўз ичида ҳал қилиш мумкин бўлмаган тангликларга олиб келади. Ягона йўл бошқа тизимни киритишдир” 9 . 8 Э. Гидденс. Социология. Т.,“Шарқ”. 2002, 238-бет. 9 Г. Скирбекк, Н. Гилье. Фалсафа тарихи. Т., “Шарқ”. 2002, 500-бет.

Маркс бу ҳулосалари билан, мавжуд синфлар ўртасидаги мулкий тафовутни ижтимоий синфлар ўртасидаги бир-бирига душманлик кайфи- ятидаги зиддиятга айлантириб юборди. Бу, жамиятни бир-бирига душман бўлган синфларга бўлиб юбориш билан тенг эди. И.Эргашев марксизмнинг синфийлик тамойилига баҳо берар экан, шундай ёзади: “Собиқ мафкура “ижодкорлари” йўқсил синфга таяниши билан бирга, улар орқали жамият тарихига ҳам “синфлар кураши тарихи”дан иборат, деб қарадилар, ҳамда “синфий кураш пролетариат диктатурасига олиб келади” деган ғояни асослашга уриндилар ва ўзларининг тарих олди- даги “буюк хизмат”ларидан бири, деб ҳисобладилар. Ана шу “тарихий хиз- матлар” туфайли жамият тарихи шунчалик беқарор бир ҳолатга келдики, охир-оқибатда жамиятлар бир-бирига қарама-қарши ёт кучга айланди. ХХ аср поёнига етаётган ҳозирги даврда инсоният, мамлакатлар ва халқларнинг ҳаёти дунё ҳамда халқлар тарихига янгича қараш ва ёндашувлар билан бойимоқда. Жамиятлар ривожи тарихига анъанавий қарашлар ўзининг бир томонлама эканлигини кўрсатди. Ҳозирги замон фалсафаси дунёнинг ривожини “кучларни бир-бирига қарама-қарши қўйиш”орқали эмас, аксинча, ўзаро ҳамжиҳатлик, манфаатлар уйғунлигидан изламоқда. Турли халқлар ҳамжамиятига дунёни омон-эсон сақлаб қолиш, барқарорликни таъминлаш ва тараққиётнинг кафолати сифатида қаралмоқда. Бундай ёндашишнинг дунё цивилизациясига ҳолисона хизмат қилиши шубҳасиздир” 10 . Тўртинчи ҳолатда , жамиятнинг табиий-тадрижий (эволюцион) тарақ- қиёти рад этилди, жамиятни инқилобий қайта ташкил этиш (реконструкция) ғояси илгари сурилди. Инқилобий куч ишлатиш таълимотнинг асосий воси- тасига айланди. Бундай агрессив хусусият асосан “марксизм-ленинизм” ва бошқа марксизмнинг пролетар мессионизм каби оқимлари (троцкизм, сталинизм, маоизм)нинг сиёсий-мафкуравий ғояларида акс этди. Аммо жамиятни 10 И. Эргашев. Тараққиёт фалсафаси. Т.,“Академия”. 2000, 16-бет.

инқилобий усулда ўзгартириш ғояси илк бор Маркс таълимотида илгари сурилди. Маркс фикрича, ишлаб чиқариш воситаларига бир гурух инсонлар эгалик қилиб, бошқалари эгалик қилмас экан, синфий мухолифат ва синфий низолар мавжуд бўлаверади. Кўпчилик ишчилар шахсий автомобил, уй, телевизорга эгалик қилишса, яъни юқори даражадаги истеъмолга эришса ҳам барибир, Маркс фикрича, улар капиталистларга мухолифатда бўлади. Чунки улар ишлаб чиқариш воситаларига эга эмас. Мухолифатнинг ишлаб чиқариш воситаларини назорат қилишга боғлиқ бўлмаган турли ҳиллари мавжуд. Улар таъбир жоиз бўлса, мухолифатнинг “юмшоқ” турлари ҳисобланади. Синфий мухолифатни эса, шу маънода бартараф этиб бўлмайдики, уни фақат мулкчилик муносабатларида ўзгаришлар қилиб, яъни революциялар ёрдамида тугатиш мумкин. Ишлаб чиқариш воситаларига эга бўлганлар эса, бундай ўзгаришларга қарши бўлгани учун революциялар зўрлик йўли билан амалга оширилади. Бироқ зўрлик революцияларнинг муқаррар шарти эмас 11 . Жамият тараққиётининг капиталистик босқичида икки синф мавжуд. Ишлаб чиқаришнинг капиталистик воситаларига эга бўлган капиталистлар ва бу воситалардан махрум этилган пролетарлар 12 . Марксга кўра, “капитализм ички тангликлардан азобланади, проле- тариат эса қашшоқлашади. Ўрта синфнинг қуйи қатламлари ҳам, капиталнинг озчилик қўлида концентрациялашуви сабабли пролетариат сафига қўшилиб туради. Йирик компаниялар ортиқча махсулот ишлаб чиқаради. Токи пролетариат саноат ишлаб чиқариш устидан назоратни ўз қўлига олмагунча, вазият борган сари ёмонлашиб бораверади... Айни пайтда, халқаро иқтисод ҳам унинг назорати остида бўлади ва инсоннинг хақиқий эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилади. Шундай қилиб, ишчилар 11 Jon Elster. Making Sense of Marx (Маркснинг ишлари) . – Cambridge, 1985. ( http :// www . cambridge . org / us / catalogue / catalogue . asp ? ispn =9780521297059) . 12 Г. Скирбекк, Н. Гилье. Фалсафа тарихи. Т., “Шарқ”. 2002, 502-бет.

синфининг миссияси революцияни амалга ошириш ва синфсиз жамият қуришдан иборат” 13 . Маркс, капитализм бошқа ҳодисалар қатори ортиқча ишлаб чиқариш оқибатида “портлаб кетади”, капитализмнинг инқирози революцияга олиб келади. Чунки капитализм ортиқча ишлаб чиқаришнинг олдини олиш учун ҳаддан ташқари иррационал, деб уқтирган эди. Бунда Маркс ноҳақ бўлиб чиқди. Ҳозирги кунгача капитализм кўп мамлакатларда истеъмолчилар жамиятларини тузиш йўли билан ана шундай кризисларни четлаб ўтишга муваффақ бўлмоқда. Лекин Маркс башорат қилган танглик хозирда мутлақо бошқа кўринишда намоён бўлмоқда. Гап шундаки, атроф муҳитни ва табиий заҳираларни емириш ҳаётнинг асосларига, шу жумладан, келажак авлодлар ҳаётининг асосига зарба беради. Турли ҳил иқтисодий, сиёсий ва этник низоларга қарши одамларни, умуман, инсон ирқини сақлаб қолишга бўлган умумий манфаат бирлаштиради. Лекин келажак варварлик билан якунланмаслигига ҳеч қандай кафолат йўқ. Аммо, Маркс башорати табиий омилларни эътибордан четда қолдирган эди. Капиталистик ишлаб чиқаришнинг мисли кўрилмаган даражадаги тараққиёти Маркс эътибордан четда қолдирган экологик тангликларга олиб келиши маълум бўлди. Маркснинг давлат томонидан қатъий режалаштирилган иқтисодиёт тўғрисидаги қарашлари 2008 йилда юксак даражада индустрлашган АҚШ давлатида бошланган, кейинчалик глобал миқёсдаги бутунжаҳон иқтисодий инқирозига айланиб кетган ижтимоий ҳодиса даврида бир қатор марксистик оқимларнинг диққатини яна ўзига жалб этди. Улар инқироздан қутулишнинг ягона йўли сифатида, тезлик билан социализм қонуниятлари асосида ишлаб чиқариш воситаларини ва унга таянч бўлган молия ташкилотларини давлат томонидан национализация қилиниши ҳамда иқтисодиётни қатъий режалаштириш лозимлиги таклифини кўтариб чиқдилар. Аммо, бу таклиф стратегик аҳамиятга эга бўлмай, балки вақтинчалик, яъни тактик инқироздан 13 Jon Elster. Making Sense of Marx. – Cambridge, 1985.( http://www.cambridge.org/us/catalogue/catalogue.asp ? ispn=9780521297059) .

чиқиш, ишлаб чиқариш объектларини имкон қадар сақлаб қолиш мақсадларини назарда тутади. Айни пайтда, социалистик лагерь фаолияти даврида Шарқий Европа социалистик мамлакатлари иқтисодий муаммоларни оқилона ва самарали усул билан еча олмаслиги маълум бўлиб қолди. Польшада ва собиқ Чехословакияда атроф мухитни ифлослантириш бунинг аянчли мисолидир. Шундай қилиб, экологик танглик капитализмнинг ички муаммоси эмас. Собиқ социалистик давлатлардаги қатъий бошқарув усули, “табиий шароитлар” марксизм учун унинг қадрдон заминида ҳам қийинчиликлар туғдирганини кўрсатади. Аммо шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Маркс башорат қилган пролетар инқилоби капитализм “пишиб етилган” давлатларда эмас, балки саноати унчалик ривожланмаган Россияда содир бўлди. Маркс таълимотининг бошқа таълимотлардан принципиал фарқли томонларидан бири, мавжуд ижтимоий воқеликларни таҳлил қилиш билан чекланмай, уни ўзгартириш усулларини ишлаб чиқиш ва ҳаётга қўллашдан иборат эди. Ҳар бир ижтимоий тузум вақт ўтиши билан мавжуд ижтимоий мувозанатни таъминлай олмай қолади. Миқдор ўзгаришлари аста-секинлик билан сифат ўзгаришлари томон боради ва охир-оқибат революция содир бўлади, бунинг натижасида янги ижтимоий тузум (формация) юзага келади. Маркс формацион концепциясининг асосий тамойили шу эди. Аввало, Маркснинг революцион концепциясини таҳлил қилишдан олдин, “революция” тушунчасини тўғри англаб олмоғимиз лозим. Жумладан, Э. Гидденснинг “Социология” китобида унга шундай таъриф берилади: “...оммавий ҳаракат етакчилари томонидан давлат ҳокимиятини зўрлик йўли билан қўлга олиш ва бу ҳокимиятдан кейинчалик радикал ижтимоий ислоҳотлар ўтказиш мақсадида фойдаланишдир” 14 . 14 Э. Гидденс. Социология. Т., “Шарқ”. 2002, 698-бет.

Ҳар қандай ҳолатда ҳам революция кескин чоралар қўллаш, куч ишлатиш, репрессия каби агрессив чораларни тақозо этади. Хўш, Маркс нима сабабдан йирик йўқотишларга олиб келувчи ижтимоий ўзгаришларнинг бундай усулини тарғиб қилди? Маркснинг революцияга қарашлари унинг инсоният тарихини талқин қилиш билан боғлиқ. Унинг таълимотига кўра, жамиятнинг ривожланиши инқилобий ўзгаришлар келтириб чиқарадиган синфлар ўртасидаги зиддиятлар билан бирга кечади. Синфий кураш ҳар қандай жамиятга ҳос бўлган ва ҳал қилиб бўлмайдиган зиддиятлар туфайли майдонга келади. Зиддиятларнинг манбаи ишлаб чиқарувчи кучларнинг иқтисодий ўзгаришларида яширинган. Ҳар қандай нисбий барқарор жамиятда иқтисодий тузилма, ижтимоий муносабатлар ва сиёсий тизим ўртасида мувозанат мавжуд. Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўзгариши билан зиддиятлар кучайиб боради, бу эса синфларнинг очиқ тўқнашувига ва охир оқибат революцияга олиб келади. Маркс бу моделни аввалига феодал даврига ва саноат капитализмининг келажагига тадбиқ қилди. Унга кўра феодал Европадаги анъанавий жамиятлар дехқон меҳнатига асосланган эди. Ишлаб чиқарувчи крепостной деҳқонларни заминдор зодагонлар ва майда помешчиклар бошқарар эди. Бу жамиятларда юз берган иқтисодий ўзгариш- лар туфайли шахарлар вужудга келди, уларда савдо ва саноат ривожланди. Феодал жамият қўйнида вужудга келган янги иқтисодий тизим унинг асосларига таҳдид сола бошлади. Крепостной - помешчик муносабатларига асосланган анъанавий тизимдан фарқли ўлароқ, янги иқтисодий тартиблар маҳсулотни эркин бозорда сотиш учун ишлаб чиқарадиган тадбиркорларни рағбатлантирар эди. Ниҳоят, эски феодал ва янги капиталистик иқтисод ўртасидаги зиддиятлар шунчалик кучайдики, улар ўртасидаги муросасиз низолар шаклини олди. Бу жараённинг якуни революциялар бўлиб, улар ичида энг муҳими 1789 йилги Француз революцияси эди. Маркс таъкидлашича, Европа мамлакатларида юз берган мана шундай рево- люциялар ва революцион ўзгаришлар оқибатида капиталистлар синфи ҳокимият тепасига келди. Бироқ, Маркснинг уқтиришича, капитализм-

нинг ҳокимият тепасига келиши янги зиддиятларни вужудга келтиради, улар эса пайти келиб социализм ва коммунизм идеаллари билан илҳомланган янги реаолюциялар сериясини юзага чиқаради. Саноат капитализми - ўз маҳсулотларини сотиш ҳуқуқи учун фирмалар ўртасида рақобат ва шахсий фойда орқасидан қувишга асосланган иқтисодий тартиб. Бундай тизим саноат заҳираларини озгина бойлар ва кўпгина ёлланма қашшоқ ишчилар ўртасида тафовут келтириб чиқаради. Ишчилар ва капиталистлар орасидаги низо борган сари кучайиб боради. Охир-оқибат меҳнаткашлар ҳаракати ва ишчилар манфаатини кўзлаб иш тутадиган сиёсий партиялар капи- талистларга қарши кураш бошлайдилар ва мавжуд сиёсий тизимни ағдариб ташлайдилар.Агар ҳукмрон синфнинг мавқеи жуда мустаҳкам бўлса, унда зарурий ўзгаришларни келтириб чиқариш учун зўравонлик қўллаш керак бўлади. Бошқа ҳолатларда ҳокимиятнинг ўтиш даври парламент акциялари воситасида тинч йўл билан юз бериши мумкин ва бунда революциялар керак бўлмайди 15 . Маркс ўзининг ҳаётлик давридаёқ баъзи Ғарб мамлакатларидаги юз беришини кутган эди. Кейинроқ бундай бўлмаслиги маълум бўлиб қолгач, ўзининг эътиборини бошқа минтақаларга қаратди. Шуниси қизиқки, унинг эътиборини, жумладан Россия ўзига тортди. Унинг ёзишича, Россия иқтисодий жиҳатдан қолоқ жамият бўлиб, Ғарбдаги замонавий савдо ва ишлаб чиқариш шаклларини тадбиқ этишга уринмоқда. Маркс фикрича, бундай уринишлар Европа мамлакатларидагидан кўра оғирроқ зиддиятларга олиб келиши мумкин, чунки янги типдаги ишлаб чиқариш ва технологияларни қолоқ жамиятда тадбиқ қилиш эски ва янги аралашмасидан иборат портлаш хавфи жуда кучли бўлган ҳолатга олиб келади. Рус радикаллари билан ёзишмаларида, Маркс, мана шу шароитлар уларнинг мамлакатини революцияга олиб келиши мумкинлигини, бироқ бу революция Ғарбдаги бошқа мамлакатларга тарқалган тақдирдагина муваффақиятга эришиши мумкинлигини баён қилган эди. 15 Э. Гидденс. Социология. Т., “Шарқ”. 2002, 704-бет.

Россияда капитализм қолоқ шаклда мавжудлигини инобатга олиб, Россиядаги радикал марксист Ленин ҳар икки инқилоб, яъни буржуа саноат ва социалистик инқилобни деярли бир вақтда амалга оширди. Буржуа инқилоби 1917 йил февралда содир этилган бўлса, шу йилнинг октябрида социалистик инқилоб рўй берди. Бу шуни англатардики, феодал тузумдан социалистик тузумга ўтиш деярли капиталистик тузумдан "сакраш" йўли билан амалга оширилди.Маркс диалектикасидаги миқдор ўзгаришларининг аста-секинлик билан туб сифат ўзгаришларига ўтиш қонуни муайян шарт-шароит етилишини кутиб ўтирмай содир бўлди. Тарихнинг кейинги саҳифалари Маркснинг инқилобий фикрлари айрим "субъектив" кучлар учун мафкуравий "қурол" бўлганлигини кўрсатди. Революция, табиий-тадрижий тараққиёт қонунининг бузилиши оқибатида юзага келди. Бешинчи ҳолатда, қадриятларни қайта бахолаш мезони бузилди. Янги субъектив тартиботлар қадриятларни "мажбурий қадрсизлантириш" эвазига жорий этилди. Маркснинг диалектикасига кўра, эски тузумдан янги ижтимоий тузумга ўтиш жараёнида "эски"нинг "янги" талабларига жавоб бера оладиган элементлари сақланиб қолиши керак эди. Аммо, Маркс таълимотининг асосий ҳусусиятларидан бири шу эдики, унинг диққат марказида "қандай қадриятларни сақлаб қолиш лозим?", деган савол эмас, балки "қандай қадриятлардан воз кечиш лозим?", деган савол марказий ўрин тутади. Маркснинг фикрича, капиталистик тузумдан қолган, социализмга тўғаноқ бўлаётган ҳар қандай қадрият рад этилиши лозим. Бу тамойил, айниқса, собиқ СССР тоталитар тузумида амалий ҳаётда кенг қўлланилди. Ҳаёлий утопик жамият қуриш йзлида бутун бир қадриятлар тизими яксон этилди(биз бу ҳақда кейинги бобда аниқроқ тўхталамиз). Маркс таълимотидан энг кўп зарар кўрган қадриятлар тизими маънавий соҳада (дин таъқиб этилди, атеизм ғояси илгари сурилди), ижтимоий соҳада (жамиятнинг энг кичик бўғими - оиланинг фаолияти

нонормал ҳолатга келтирилди), иқтисодий соҳада (хусусий мулкчилик рад этилди, иқтисодий манфаатдорлик қонуни бузилди), сиёсий соҳада (плюрализм инкор этилди, демократик тамойиллар марказлашган маъмурий- буйруқбозлик тизими билан алмаштирилди) ўзига ҳос тарзда содир бўлди. Албатта бу ҳолатлар марксизмнинг реализация қилиниши натижасида яъни, 1917 йил октябрь инқилобидан сўнг вужудга келган СССР тоталитар тузуми фаолияти билан боғлиқ. Аммо, бундай кескин ўзгаришлар билвосита Маркс таълимоти "фатво"си билан амалга оширилди. Маркснинг атеистик қарашлари, аввало сўл гегелчи Людвиг Фейербах (1804-1872) қарашлари таъсирида юзага келди. Маркс динни танқид қилган Фейербахдан атеистик-диалектик схемани қурол қилиб олади. Лекин у сўл гегелчи Фейербах сингари, назарий танқиднинг ўзи кифоя, деб ўйламайди. Одамлар чидаб бўлмас моддий шароитларда яшаб, диний таскинга эҳтиёж сезар эканлар, ҳеч қандай назарий далиллар диний бегоналашув ҳиссини бартараф эта олмайди. Диний бегоналашувни бартараф қилиш иқтисодий бегоналашувни бекор қилишни тақозо этади 16 . Маркс таълимотидаги бегоналашувни динга қандай аҳамияти бор? Аввало, Маркс бегоналашувни иқтисодий омилдан излайди. Унинг фикрича, ишлаб чиқариш воситаларига эгалик ҳуқуқидан маҳрумлик инсонни динга яқинлаштиради. Яъни ўзи яратган худога тобеъликни кучайтиради. Ўзи яратган динга бундай тобеълик, инсонни ўзидан узоқлаштира боради. Бегоналашувнинг замирида иқтисодий омиллар ётади. Агар инсон моддий томондан тўлиқ таъминланса, ишлаб чиқариш воситалари устидан ўз ҳукмронлигини ўрната олса, диннинг ҳеч қандай аҳамияти қолмайди, деб уқтиради Маркс. Маркснинг башоратига кўра, пролетар инқилоби натижасида комму - нистик жамият қурилса, диннинг ҳеч қандай аҳамияти қолмайди. Маркс инсон - дин муносабатини иқтисодий жиҳатдан асослашга ҳаракат қилди. Унинг фикрларини содда шаклда ифодалайдиган бўлсак, "ҳали шундай 16 Г. Скирбекк, Н. Гилье. Фалсафа тарихи. Т., “Шарқ”. 2002, 488-бет.

$даврлар келадики, инсоният коммунизмда беғам, беташвиш яшайдилар. Инсонга оғир, ташвишли вазиятларда унга юпанч бўладиган диннинг мавжудлигт учун ҳеч қандай имконият қолмайди, чунки инсоннинг ўзида бундай вазиятлар бўлмайди". Ҳаётга бундай моддий ёндашган Маркс, жамият нормал ижтимоий психологиясининг асоси бўлган динни "эскилик сарқити" сифатида инкор этди. Унинг фикрлари таъсирида кейинчалик, СССР тоталитар тузумида динга қарши репрессиялар қўлланилди. Бу эса маънавият ва жамият нормал мувозанатининг бузилишига олиб келди. С. В. Булгаков "Черков авлиё-ҳизматчилари учун стол китоби" асарида Маркс орзу қилган коммунизмга шундай таъриф берган эди: " Коммунизм , ҳар қандай хусусий мулкчиликни рад қилиб, мулкни мажбурий равишда умумлаштиришни тарғиб қилади. Коллективизм принципларини фа - қатгина ишлаб чиқариш ва тақсимлашгагина тадбиқ қилмай, балки ишлаб чиқаришда махсулотлардан фойдаланиш, истеъмол қилишни ҳам, барчасини жамоа назоратига олиб, бу билан коммунизм, ҳаттоки кундалик ҳаётнинг икир-чикирларигача аралашиб, индивидуал озод - ликни яксон қилади. Коммунизм тарғиб қилаётган умумий мулкчилик ғояси ҳар қандай адолатни йўқ қилишга, оила ва жамият равнақига путур етишига олиб келади " 17 . Маркснинг издоши Ф. Энгельс "Оила, хусусий мулк ва давлатнинг келиб чиқиши"(1884) асарида ўз давридаги этнографик адабиётдан фойдаланиб(айниқса, Льюис Морган(1818-1881) асаридан), оила ва айниқса, аёлларнинг аҳволи тариҳий ўзгаришларни бошидан кечиргани, бу ўзгаришлар ўз навбатида ишлаб чиқариш усулининг ривожи, мулкчилик шакллари билан белгиланганини кўрсатишга ҳаракат қилди. Унинг фикрларини қисқача ифодалайдиган бўлсак, илк жамиятларда ижтимоий- меҳнат тақсимоти натижасида, яъни чорвачилик ва деҳқончиликнинг пайдо 17 С. В. Булгаков. Настольная книга для священно-церковно-служителей. Киев, 1913, стр.1690. ( http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Коммунизм).$ $бўлиши билан "аёлларнинг оламшумул-тариҳий мағлубияти" 18 содир бўлди. Чунки, аёллар жисмонан эркаклардан ожиз бўлиб, бундай ишлаб чиқариш усуллари (чорвачилик, деҳқончилик)да самарали фойда келтира олмайдилар. Натижада асосий ишлаб чиқарувчи - эркак ҳукмронлигига тобеъ бўлди. Ф. Энгельс аёл ва эркак жинси ўртасидаги ижтимоий тафовутни иқтисоддан излади. У бундай тафовутни йўқотиш учун коммунизм тузумини (Маркс каби) тавсифлайди. "Бу жамиятда болалар тарбияси учун оила эмас, давлат иқтисодий масъул. Никоҳда ва ундан ташқарида туғилган болалар ўртасида тафовут йўқолиб кетади" 19 . Давлатнинг бундай оила ишларига аралашуви (Платон идеалидаги жамиятда фарзандларнинг умумийлиги ғоясига яқин) жамиятнинг энг кичик бўғими бўлмиш оиланинг фаолиятига путур етказади. Давлатнинг ота- оналикка бўлган "даъво"си оила деб аталмиш умуминсоний қадриятни топталишига сабабчи бўлади. Марксизм иқтисодий соҳада хусусий мулкчиликни инкор қилди. Гўёки, коммунизмнинг биринчи босқичи, яъни социализмда бутун ишлаб чиқариш воситалари давлат ихтиёрига ўтади ва ҳар ким эҳтиёжига яраша таъминланади. Коммунизмда эса давлат йўқ бўлади ва эркин фуқаролик жамияти ўрнатилади. Барча неъматлар умумҳалқники бўлади, пул тизими ўз аҳамиятини йўқотади. Лекин давлат қандай қилиб йўқ бўлишини ва давлатсиз жамият ўзини ўзи қандай қилиб бошқариши мумкинлигини, Марксизм, асосли далиллар билан тушунтириб бера олмайди. Бу табиий ҳол, чунки давлат бошқарув аппаратисиз жамиятнинг мавжудлиги утопиядир. Маркс хусусий мулкни йўқотишга ва умумлаштиришга, шунинг оқибатида синфсиз коммунистик жамиятга бориш мумкинлигини уқтирганда инсоннинг, қолаверса жамиятнинг ҳаракатга келтирувчи ижтимоий- психологик қонунни четлаб ўтди. Инсон доимо манфаатдорлик қонуни орқали ҳаракат қилади. Моддий манфаатдорлик ҳам шулар жумласига 18 Ф. Энгельс. Происхождение семьи, частной собственности и государства. –К. Маркс и Ф. Энгельс. Т. 21. стр.23. ( http :// ru . wikipedia . org \ wiki \Энгельс). 19 Г. Скирбекк, Н. Гилье. Фалсафа тарихи. Т., “Шарқ”. 2002, 509-бет.$

киради. Инсон ўз эҳтиёжларини(моддий) қондириш билан бирга, келажагини ва фарзандлари учун моддий фаровонликка замин тайёрлаш учун ҳам ҳаракат қилади. Маркснинг коллектив мулкчилик тўғрисидаги қарашлари маълум вақтгача самара бериши мумкин, лекин узоққа бора олмайди. Буни тариҳ ҳам исботлади. Ҳали капиталистик жараёнлар авж олмаган Россияда мулксизлар қатламининг капиталистик жамиятлардан кўра кўплигини ҳисобга олсак, социалистик инқилобдан аҳолининг кўпчилиги манфаатдор эди. Бу уларнинг мавжуд аҳволидан кўра яхшироқ ижтимоий-иқтисодий шароитлар ярати - лиши мумкинлигидан далолат берар эди. Россиядаги инқилобнинг кенг аҳоли қатлами томонидан қўллаб-қуввтланиши ҳам шу омил билан бевосита боғлиқ. Аммо, вақт ўтгач, социализмнинг бу инерцион ҳаракати тўхтайди. Бу бевосита демографик қонун, яъни авлодлар алмашинуви натижасида содир бўлади. Буни шундай изоҳлаймиз: Мулксиз аҳоли қатламининг коллек - тивлаштириш асносида юзага келган турмуш- тарзининг олдинги аҳволдан бирмунча яхшиланиши, уларда мавжуд тузумдан қаноатланиш ва уни қўллаб-қувватлаш ҳиссини юзага келтиради. Бу авлод мулксиз оғир дамларини ҳотирасида маълум давргача сақлайди. Аммо ундан кейин келган авлодда мулкка эгалик қилиш ҳисси кучаяди. Бу ҳолатда идеал коммунистик жамият қуриш ҳақидаги Маркс ғояси, бу авлодни мавҳум келажакдаги "фаровон" жамиятга олиб бориш мафкураси сифатида девиантликдан "тийиб" туради. Аммо вақт ўтиши билан шу нарса маълум бўладики, Маркс илгари сурган бу жамият, аслида унинг фақатгина субъектив ғоялари бўлиб чиқади. Маркс, инсонни мулкка эгалик қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилар экан, аввало унинг мулкий тенглаштириш ғояси инсоннинг моддий фойда кўриш мақсадидаги индивидуал интилишларини йўққа чиқаради. Аввало, жамият - нинг иқтисодий тараққиёти индивидларнинг ўз иқтидори, лаёқатига қараб мулк орттириши, фойда учун ҳаракат қилиши билан белгиланади. Хусусий тадбиркорлик бозор иқтисодиётининг муҳим пойдевори эканлигини ҳисобга олсак, Маркс ғояси эркин бозорга асосланган тараққиётни йўқ қилиш,

мулкни ўз эгасидан маҳрум қилиш эвазига барпо этилиши кутилган "фаровон жамият" ҳеч қачон келмаслиги маълум бўлади. Инсоннинг ҳар қандай фаолияти замирида энг аввало шахсий манфаатлар туради. Бу тарихда кўп бора исботланган ҳақиқат. Улуғ рус ёзувчиси Ф. Достоевский "Дунёдаги ҳамма нарса шахсий манфаатдорлик асосида қурилган", дея эътироф этган бўлса, манфаатлар муаммосини илмий асосда тадқиқ этган ўзбек олими Б. Иминов "халқ ҳаётини манфаатлар бошқаради", деган ҳулосага келган 20 . Маркс таълимоти сиёсий соҳада кўппартиявийлик демократиясига чек қўйди. Бу таълимотнинг сиёсий жиҳатларидан бири шуки, ишчилар (пролетариат)нинг асосий кучларини бирлаштирувчи Коммунистик партия сиёсий курашда, ҳокимиятни қўлга олишда етакчи вазифасини бажариши лозим эди. Марксизмнинг пролетар мессионизм оқими(Ленинизм) социализм жамиятига ўтишда, социал қайта қуришда инқилобий кучларни бирлаш - тирувчи ва уларни радикал инқилобий жараёнларга йўналтирувчи комму - нистик партияни ташкил этиш лозимлиги фикрига қаттиқ ёпишиб олган эдилар. Уларнинг фикричфа инқилобдан сўнг ҳокимият қўлга олинган тақдирда ҳам бир партияли бошқарув системаси сақланиб қолиши лозим эди ва унинг замирида Коммунистик партия бутун ҳалқ иродасини ифодалай олади, деган ишонч турар эди. "Модомики, социализмда антагонистик синфлар йўқ экан, битта партия бутун жамият иродасини ифодалай олади, деб ҳисобланган" 21 . Марксизм, бу билан сиёсий қадриятлардан бири - демократиянинг асосий тамойили бўлмиш кўппартиявийлик тизимини барбод этди. Марксизмнмнг марказлашган бир партияли бошқарув тизими тўғрисидаги концепцияси, маъмурий буйруқбозликка асосланган тоталитар режимнинг муҳим сиёсий-ҳуқуқий тамойили бўлиб қолди. Жамиятнинг ўзини ўзи бошқариш ва ўзини ўзи ташкил қилиш қонунлари бузилди. 20 Р. Бойматов. Шахснинг сиёсий манфаатлари. // “Тафаккур”. №4 /2007 , 89-бет. 21 Э. Гидденс. Социология. Т.,“Шарқ”. 2002, 345-бет.

Олтинчи ҳолатда, утопик идеал жамият қуриш ғояси жамиятнинг бош мафкурасига айлантирилди. Маркс илгари сурган коммунизм жамиятига ўхшаш “утопик” жамиятлар тўғрисидаги ғоялар Марксдан аввалроқ, уйғониш даври социал- утопистлари, Т. Мор (“Утопия”.1516) ва Т. Кампанелла (“Қуёш шахри”.1623) томонидан илгари сурилган эди. Бундай жамият тўғрисидаги илк ғояларни биз антик жамиятда Платон асарларида (“Республика”, “Қонунлар”) ҳам учратишимиз мумкин. Платон идеалидаги жамият бирмунча Маркс идеалидаги жамиятга ўхшаб кетади. Марксча коммунизм сиёсий ҳокимият иқтисодий жиҳатдан ишлаб чиқариш воситаларига нисбатан бўлган мулкчиликка асосланади, деб таъкидлайди. Платон эса ўзининг идеал давлат ҳақидаги таълимотида олий синфларнинг, афтидан, ишлаб чиқаришга эмас, балки истеъмолга алоқадор мулкка эга бўладиган жамиятни баён қилади. Хар икки файласуфнинг диққат марказида мавжуд жамиятни янгилаш, уни ўз ижодий идеал жамитига айлантириш орзуси турган эди. Маркс коммунизм жамияти ғоясини тарғиб қилар экан, мавжуд жамият қонунларига зид бўлган қонунларни ўйлаб топди. Инсонлар ўртасидаги, инсон ва жамият ўртасидаги иқтисодий, ижтимоий, сиёсий муносабатларнинг энг умумий қонунларини акс эттирувчи тарихий материализм назариясига асос солди ва буни амалиётга жорий этишга уринди. Унинг бу орзу-умидлари кейинчалик СССР марксчи-ленинчилари учун меърос бўлиб қолди. Улар Маркснинг бундай субъектив қарашларини бутун бир жамият мақсадларини ифодаловчи мафкурага айлантирдилар. Фикримизни соддароқ тарзда ифодалайдиган бўлсак, дунёнинг деярли учдан бир қисмини эгаллаган социалистик давлатлар(жамиятлар) Маркс ғояси учун яшадилар. Бу, Маркс таърифлаган “эртаклар замони” келишини кутиш билан тенг эди. Еттинчи ҳолатда, Маркс яратган тараққиётнинг формацион модели бўлиб, у ибтидоий жамоа – қулдорлик – феодализм – капитализм – коммунизм формациялари инсоният тарихини бир “қолип”га солиб қўювчи

концепциядир. Инсоният тарихига бундай тор доирада, бир томонлама ёндашув кўплаб этносларнинг ўзига ҳос бўлган ҳусусиятларини ҳисобга олмасликда намоён бўлади. Маълумки, инсоният жамиятини, унинг тарихи, тараққиёт қонунларини биргина жамият ёки этнос тараққиёти модели билан тушунтириб бўлмайди. Ҳар бир ҳалқ, жамият, этнос бир-биридан фарқ қилувчи такрорланмас, ўзига ҳос бўлган ҳусусиятларга эга. Маркс ва марксчилар Европа ҳалқлари тараққиёти мисолида бутун бир ҳалқлар тараққиётини белгилаб берувчи материализмга асосланган формацион концепцияни илгари сурди ва бу билан европамарказчилик позициясини мустаҳкамладилар. Аслида, иқтисодий ишлаб чиқариш усуллари билан белгиланувчи бундай талқин: Биринчидан , турли этносларнинг ўзига ҳос миллий-этник ҳусусиятларини ҳисобга олмасликда намоён бўлса, Иккинчидан , тараққиётга бундай моддий ёндашув, ҳатто Европа ҳалқлари тараққиёти тенденцияларини ҳам фақат моддий ишлаб чиқариш усуллари билан белгиловчи бир томонлама талқин ва бир қолипга солиб қўйди. Бу билан Маркснинг формацион концепцияси, этносни мавҳум- лаштириш билан ўз таъсир доирасини торайтирса, тараққиёт омилларининг айримларини ҳисобга олмаслиги, яъни фақат моддий омилга етакчилик ролини бериш билан ўз таъсир доирасини янада торайтиради. Маркснинг формацион концепциясини бутун инсоният жамияти тараққиётига қўллаш, ҳудди “инсон” тушунчасига “модий неъматлар ишлаб чиқарувчи ва уни(ишлаб чиқарувчи воситаларни, иқтисодий усулларни) такомиллаштириб борувчи мавжудод”, деб таъриф бериш билан баробардир. Тушунарлики, жамият мисолида келтирилган “инсон” тушунчаси ўзида психологик, руҳий-маънавий ҳусусиятларни акс эттирмаган. Бу мисол билан Маркснинг жамият тараққиёти тўғрисидаги формацион концепциясини мутлақо нотўғри, деган фикрдан йироқмиз. Бу концепция фақатгина моддий- иқтисодий муносабатлар тенденцияларинигина тушунтириб бериш учун

бирмунча яроқли. Бутун инсоният жамияти тараққиёти тенденцияларини тушунтиришда эса чекланган концепциядир. Маркснинг турли элат, миллат, ҳалк ёки умуман этносни тан олмаган формацион концепцияси кейинчалик СССР тоталитар тузумининнг “импе- рияпарастлик” мақсадини ифодаловчи мафкурага ҳизмат килди. Жамият тараққиёти қонунларини тадқиқ этган ўзбек файласуфи И. Эргашев узининг “Тараққиёт фалсафаси” асарида бунга шундай изоҳ беради: “Дунё цивилизациясининг қандай тараққиёт йулидан ривожланиши замири да муҳим бир қонуният мавжуд. Турли даврларда, турли халқлар маънавияти қанчалик ҳилма-ҳил бўлмасин уларнинг ўзаро муносабатлари ворисийлик, тадрижийлик қонунига таянади. Бу жахон ҳалқлари тафаккурининг натижаси сифатида намоён булади ва инсониятга хизмат қилади. Собиқ “коммунистик мафкура назоратчилари” бу қонуниятни инкор этган холда, уни фақат “материализм” орқали ифодалашга, синфий манфаатларга бўйсундиришга муваффақ бўлдилар. Большевизм туфайли у амалиётга айланди. Окибатда у айрим мамлакат ҳалкларини ўзига ҳос ва мос тараққиёт йўлидан, эркин ривожланиш имкониятидан махрум этди” 22 . Маркснинг “формацион концепцияси”дан субъектив манфаатлари учун “унумли” фойдаланган СССР идеологлари ва сиёсатчилари совет Иттифоқи таркибидаги барча ҳалқлар, милатлар учун умумий яшаш тарзи, умумий дунёқараш, умумий мақсад ва умумий тараққиёт йўли ғоялари асосида бутун бир мустамлакаларни ўз назорати остида ушлаб туришга зўр бериб ҳаракат қилдилар. Президентимиз бундай ҳаракатларни изоҳлар экан, шундай дейди: “СССРда коммунистик мафкуранинг энг муҳим мақсади – аҳолини байнал- милаллаштириш ҳамда “марказ”нинг “совет ҳалқи” деган ўзига ҳос социал бирликни шакллантириш ғоясини амалга ошириш чоғида барча миллий хусусиятлар асосий тўсиқ ҳисоблангани сир эмас. 22 И. Эргашев. Тараққиёт фалсафаси. Т., “Академия”. 2000, 13-бет.

Коммунистик идеологлар ва сиёсатчилар бу концепцияни илгари сурар эканлар, афтидан, одамларда миллий ўзлигини англаш туйғусинининг ўсиш жараёнини атайлаб тажовузкор, сиёсий тус берилган миллатчилик билан алмаштириб қўйган эдилар. Шу тариқа одамларни қонуний равишда ўсиб бораётган (ва объектив сабабларга боғлиқ бўлган) миллий ўзлигини англаш эҳтиёжларидан чалғитиш мақсади кўзланган эди. Марказ иттифоқдош республикалар ва миллий чекка ўлкалардаги ўз эътиқодига кўра илғор ва ўз ҳалқига садоқатли бўлган кишиларни “миллатчилик”да айблаб, қатағон қилганди. У мажбуран “байналмилаллаштириш”, миллий хусусиятларни йўқ қилиш ниятида бўлган ва ўзининг империяча манфаатларига мос келувчи “кўп милатли” бирликнинг вужудга келиш жараёнини жадаллаштиришга интилган эди. “Ҳалқлар ва миллатларни яқинлаштириш”дан иборат бундай сунъий жараён жамиятдаги “миллатчилик” деб аташ расм бўлган яширин ва ошкора қаршилик кўрсатиш ҳолларига олиб келган эди” 23 . Жамият тараққиётига ёндашишнинг “формацион концепцияси”га илмий “мухолифат”да бўлган “цивилизацион концепция” ўзининг бир қатор ижобий хусусиятлари билан “формациячилар” нуқтаи-назари ҳукмронлигига чек қўйди. Жамият тараққиётига цивилизацион ёндашиш формацион ёнда- шув йўл қўйган ҳатоларни тўғирлаган ҳолда, ўзининг бир қатор интенсив- лиги ва мазмундорлиги билан анча маҳсулдор концепциядир. Унинг асосий ўзига ҳос ҳусусияти шуки: Биринчидан , умумжамият тараққиёти жараёнида ҳар бир этноснинг ўрнини аниқлашда ёрдам беради; Иккинчидан , инсоният жамиятини ташкил этган турли ҳалқлар, миллатлар, элатларнинг ўзига ҳос ҳусусиятларини, тараққиётнинг кўпва- риантли эканини тан олади; Учинчидан , тараққиётнинг муҳим омили сифатида фақатгина иқтисоднинг эмас, балки маънавий-руҳий, интеллектуал ва психологик 23 И. А. Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т., “Ўзбекистон”. 199, 72-73-бетлар.

омилларнинг ўрнини ҳам муҳим, деб ҳисоблайди ва уларни ўзаро уйғун- лаштиришга ҳаракат қилади; Тўртинчидан , жамиятнинг иқтисодий тараққиёти асосини “формация- чилар” каби ишлаб чиқаришнинг иқтисодий усулидан эмас, балки янада самаралироқ бўлган техник-технологик усуллар такомилидан қидиради; Бешинчидан , унинг диққат марказида Маркс концепциясидаги син- гари “қандай қадриятлардан воз кечмоқ лозим?”, деган савол эмас, балки “қандай қадриятлардан воз кечмаслик лозим?”, деган савол марказий ўрин тутади. Саккизинчи ҳолатда, Маркс таълимотида “тенгсизликларга барҳам бериш” ёки “тенгсизликларни тенглаштириш” ғоялари ниқоби остида “жамият – инсон учун” тамойили “инсон – жамият учун” тамойилига алмаштирилди. Ижтимоий органик тизим бўлган жамиятнинг келиб чиқиши – генезисига назар ташлайдиган бўлсак, жамият инсонларнинг турли эҳтиёж- лари (моддий, маънавий ва ҳавфсизлик)ни қондириш мақсадида ўзаро уюшиш, яқинлашиш, яъни ижтимоий гравитация қонуни асосида ижтимоий организм сифатида вужудга келган. Барча даврларда, жамият, инсон учун фаровонлик, эркинлик, ўз истак ва мақсадларини рўёбга чиқариш имконият- ларини яратувчи ижтимоий кенглик бўлиб келган. Ҳар қандай ҳолатда ҳам жамиятнинг мавжудлиги инсон ва унинг эҳтиёжлари омиллари билан бевосита боғлиқ. Марксизм таълимоти эса, ноантагонистик жамият қуриш мақсадида, жамиятнинг ушбу гуманистик вазифаларини тубдан ўзгартириб юборди. Маркс ўз қарашларини илгари сурар экан, аввало ҳар бир инсонга фаровон ҳаёт кечириши учун ишлаб чиқариш воситаларига тенг ва умумий эгалик қилиш имкониятини яратиш мақсадида ҳаракат қилган эди. Ваҳо- ланки, унинг бу инсонпарвар ва адолатли мақсади ўта идеаллашгани ва кейинчалик бу идеалларнинг айрим сиёсий гуруҳлар манфаатларига мувофиқ ўзгартирилиши оқибатида ўз инсонпарварлик функциясидан четлашди.

Маркс таълимотини схематик моделлаштирадиган бўлсак, қуйидаги кўриниш келиб чиқади: Мафкура (Маркс парадигмаси) Жамият (Социализм) Инсон (коммунизм учун сафарбар этилган индивид). Буни соддароқ тарзда тушунтирадиган бўлсак: индивид манфаатлари жамият манфаатларига (тўғрироғи давлатга), жамият манфаатлари эса марксизмнмнг коммунистик мафкурасига бўйсунади. Яъни, бу ерда “инсон – жамият учун, жамият - мафкура учун (коммунистик мафкура)” тамойили юзага келади. Маркс таълимоти ўз тараққиётида парадоксал ҳолатни юзага келтирди. Масалан, Маркс таълимотига кўра, ижтимоий-моддий ҳаёт тараққиётнинг асоси эди. Тафаккур (ижтимоий онг) эса унинг маҳсули. Маркс назарияси ҳам ўз навбатида ижтимоий онг таркибига киради. Аммо муаммонинг асосий томони шуки, социалистик давлатлар (жумладан СССР) жамият ҳаёти структурасида Маркс назариясига қарама-қарши ҳолат, яъни Маркс парадигмаси жамият тараққиётини белгиловчиси сифатида биринчи ўринга чиқиб олди. Ижтимоий-моддий ҳаёт ижтимоий онгга бўйсундирилди. Бу ерда ижтимоий онг бутун жамият онгини ифода этмайди, балки Маркс таълимоти асосида юзага келган марксистик парадигмани ифода этади. Бу эса бутун

жамият манфаатларига эмас, СССР сиёсий доиралари манфаатларига ҳизмат қилди. Биз юқорида марксизмнинг бир нечта жамият қонунларининг субъектив равишда бузилган ҳолатларини алоҳида таҳлил қилишга ҳаракат қилдик. Уларнинг айримлари соф Маркс назариясига ҳос бўлса, айримлари эса, кейинчалик унинг маълум бир гуруҳлар манфаатлари йўлида ўзгартирилиши оқибатида юзага келган. Агар назариялар тарихига назар ташлайдиган бўлсак, ҳеч бир таълимот ёки назария Маркс таълимотичалик бузиб талқин этилмаган ва амалиётга кенг миқёсда тадбиқ этилмаганлигини шоҳиди бўламиз. Ва яна бу таълимот таъсиричалик, ҳеч бир даврда, инсоният жамияти бундай улкан йўқотиш- ларни бошидан кечирмаган. Жамият қонунларини субъектив тушуниш ҳар бир файласуфга, қолаверса ҳар бир инсонга ҳосдир. Бу табиий ҳол, албатта. Аммо жамиятга, инсонга оид назариялар ҳар қандай ҳолатда ҳам инсонпарварлик тамойилидан келиб чиқиши лозимлигини ҳисобга олганда, энг катта муаммо шу бўладики, ҳеч қандай омил бу тамойилни бузиб, назарияни маълум бир гуруҳ манфаатлари учун йўналтирилмаслигига кафолат бера олмайди. Ҳаттоки, инглиз иқтисодчиси ва руҳонийси Т. Мальтуснинг 1798 йилда “кашф этган” аҳолининг ўсиб бориши тўғрисидаги қонуни ҳам, аслида келажакда инсоният ҳаётида юзага келиши мумкин бўлган глобал муаммолар: озиқ-овқат етишмаслиги, уй-жой танқислиги каби ҳолатларга ишора эди. Аммо, унинг аҳоли ўсишини камайтириш тўғрисидаги фикрлари, кейинчалик неомальтусчилик ва бошқа агрессив оқимлар, айрим радикал сиёсий доиралар томонидан: “уруш давридаги қирғинлар аҳоли сони ортишига тўғри пропорционалдир”, фикри асосида, демографик қийинчиликлардан осон қутулиш йўли – жаҳон термоядро уруши ҳамда кам ривожланган, қолоқ давлатлар аҳолисини оммавий стерилизация қилиш назариясини илгари суришга олиб келди. Маркс ғоялари ҳам шу каби субъектив мақсадлар “қуроли” бўлди.

2. Социалистик жамиятда жамият қонунлари бузилишининг салбий оқибатлари. Биз юқорида марксизм таълимоти асосида жамият қонунларининг қандай бузилиши ва субьектив мақсадларга йўналтирилиши билан боғлиқ масалаларни таҳлил қилдик. Аввало, бизнинг тахлилларимиз кўпроқ наза- рий хулосалар асосида олиб борилди. Фикримизнинг исботи сифатида биз марксистик назария мафкуравий асос вазифасини ўтаган СССР жамиятида юзага келган паранормал ижтимоий ҳодисаларни, марксча-ленинча назариянинг келтириб чиқарган салбий оқибатларини илмий асосда, маълум бир фактлар орқали тахлил қилишга ҳаракат қиламиз. Аввало, биз ўрганаётган обьект - социализм, аслида жуда кенг тушунча. Биз бу ходисани бутунлай қамраб олаолмаймиз. Унинг СССРдаги кўриниши ва кўпроқ салбий оқибатларга олиб келган элементи – коммунизм ҳақида тўхталамиз. Лекин бу ҳақида тўхталиш учун социализм тўғрисидаги қарашлар тарихига назар ташламоқ жоиздир. Шунингдек ўрганилаётган масалага кенгроқ ёшдашишимиз мумкин бўлади. Маркс ва марксчилар илгари сурган социализм ғоясининг юзага келиши, аслида ундан анча аввалги даврларга бориб тақалади. Аввало, социализмнинг таърифи шундаки, унда мулк ва фойданинг тақсимланиши жамоат назоратида бўлиб, индивидлар, ҳусусий фойдани кўзловчи шахслар ва капитализмнинг бозор структуралари назорати остида бўлмайдиган жамият тузумидир 24 . Социализмнинг жамият устидан назорат даражасига кўра, бир нечта формалари мавжуд. Айрим социалистик доктриналарда саноат ва ишлаб чиқариш воситалари национализация қилиниши шарт, айни дамда бошқа 24 http://www.glossary.ru/cgi-binlgl_schz.cgi.?RRu.ogrons.

$кўринишларда эса, энг муҳим обьектлар, банклар ва табиий ресурслар давлатга қарашли бўлмоғи лозим. Айрим социалистик доктриналар қатьий марказлашган давлат назоратига эга, айримлари эса ҳудудлараро ўзини-ўзи бошқариш марказлари орқали бошқариладиган тизимга эга. Айримларида авторитар жамоа иқтисодий бўлса, айримларида эса бошқарувчи бозор иқтисодиётига рухсат берилади. Умуман, социализм тушунчаси кучли бошқарув (регулятив) ҳокимиятига эга ҳар қандай сиёсий тизимни ҳарактерлаш учун қўлланилади: Социализм тарафдорлари “марксчи” ёки “либерал”, “инқилобчи” (революционер) ёки эволюцион (тадрижий) ўзгаришлар тарафдори, космо- полит ёки байнальмилал (интернационал) бўлиши мумкин 25 . Биринчи бўлиб, “социализм” сўзи 1830 йилда Францияда Фурие ва Генри де Сен-Симон, Англияда Роберт Оуэн доктриналарини тасвирлаш учун ҳам ишлатилган. Бироқ, тарихда аввал ҳам социализмга ижобий ёндашган файласуфлар яшаб ўтган эди. Илк файласуфлардан, бу тузум тарафдори сифатида Платон (“Республика”) эътироф этилади. Кейинчалик Европада Ўйғониш даври социал- утопистларидан Т. Мор (1516) “Утопия” ва Т. Калпанелла ( 1623) “Қуёш шаҳри”, ҳамда XVII-XVIII асрларда яшаган айрим жамият танқидчилари ва француз инқилобининг намоёндалари “социализм” тузумини ёқлаб чиқдилар. Француз социал-утописти Фурие, кичик жамоа, яъни “Фаланстер” номли социал жамоа тузиш назариясини ишлаб чиқди. Бунга кўра, жамоа бир вақтнинг ўзида ҳам иқтисодий агент, ҳам меҳнат ва ҳурсандчилик кунларини тенг баҳам кўрувчи инсонлар жамоаси эди. Яна бир француз-утописти Сен-Симон, ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланишни ташкил қилиш ва режалаштириш давлат томонидан бошқарилиши лозимлиги ғоясини таклиф қилди. Лекин Фурие ҳам, Сен- симон ҳам мулкни тақсимлашда тенг ҳуқуқлиликка эришиш ғоясини таклиф 25 http://ru.wikipedia.org\wiki\Социализм$ $қилади, бироқ уларнинг айрим издошлари уларнинг доктриналарига ради- кал ўзгартиришлар киритдилар. Оуэн эса инглиз социализмининг “отаси” ҳисобланади. У жамиятнинг барча аъзолари ўртасида моддий ва маънавий тенглик, рақобатсиз ва ҳамкорлик тизимини ҳимоя қилишда анча муваффақиятларга эришди. Оуэннинг қарашлари ишчилар синфи орасида оммабоп бўлди. АҚШ ва Буюк Британияда бир қанча Оуэнистик жамиятлар тузилди. 1840 йилгача социализм, Француз ва Британ ҳаракати сифатида тараққий этди. Бу давлатларда бунинг учун барча шароитлар мавжуд эди. Буюк Британия индустриал ривожланиш босқичининг юқори поғонасидан жой эгаллаган, Францияда эса инқилобий-сиёсий кайфиятлар XVIII асрдан буён ривожланиб келаётган эди. Тез орада ғоя сиёсий парчаланган, иқтисо- дий қолоқ Германияга ҳам кириб кела бошлади. Герман социализми ғояси Гегелнинг бир қатор радикал издошлари, Людвиг Фейербах, Бруно Бауэр, Мосес Хесс ва Карл Грюнлар томонидан илгари сурилди 26 . 1848 йил К. Маркс ва Ф. Энгельс “Коммунистик партия манфести”ни нашр эттирдилар ва бу, социалистик ғоялар амалиётида янги назариянинг яратилишини билдирар эди. Улар аввалги социалистик қарашлардан ўзлари тўғри деб ҳисоблаган жиҳатларини олиб, социал-утопистларнинг романтик идеализмини “илмий коммунизм” билан алмаштирдилар ва бу, капитализм устидан пролетариат ёки ишчилар синфининг мутлақ ғалабаси ва ишлаб чиқариш воситаларининг эгалланишига чақирик сифатида илгари сурилди. К. Маркс ва Ф. Энгельс “коммунизм” сўзини (тушунчасини) синфсиз жамиятни тавсифлаш учун, “социализм” сўзини эса ўтиш даври, яъни пролетариат ишлаб чиқариш воситалари устидан назорат ўрнатган, бироқ давлат ҳокимияти ҳали мавжуд бўлган ўтиш даври жамиятини тасвирлаш учун қўлладилар. 1847 йил улар, шу даврда мавжуд бўлган кўплаб социалистик партиялардан фарқ қилувчи “Коммунистик лига” партиясига асос солдилар. 26 http://ru.wikipedia.org\wiki\Социализм$ $Унинг асосий дастури “Коммунистик партия манифести”дан жой олди. Бу ерда “коммунистик” тушунчасининг қўлланилиши “социалистик” тушунчасининг кенглиги, унинг кўплаб социалистик ҳаракатлар турларини англатиши билан боғлиқ. К. Маркс ҳаётлиги ва вафотидан сўнг ҳам унинг таълимоти кенг тарқалди. Унинг революцион фикрларига оппозиция ( мухолифат)да бўлган Эдуард Бернштейн бошчилигидаги немис социал-демократлари капита- лизмнинг тез орада йўқ бўлишига шубҳа билан қарадилар. Улар, янада либерал ислоҳатчилик йўлини танлаб, социализмни аста-секинлик билан ривожлантиришни тарғиб қилдилар 27 . Социализмнинг ҳусусий ва ўта идеаллашган кўриниши, бу – коммунизмдир. Социализм тарафдорларининг аксарияти коммунизмни социализмдан кейин келадиган ижтимоий тузум сифатида баҳолайдилар. Бу ижтимоий тузум тарафдорлари жамиятнинг мавжуд функциональ ва структурал қонуниятларини бутунлай инкор этиб, ижтимоий-сиёсий, иқти- содий, мафкуравий (маънавий) жараёнларни, унинг қонуниятларини идеал қонуниятлар билан алмаштириш ғоясини илгари сурдилар. Коммунизм тушунчасини ва тузумини ҳарактерлайдиган бир нечта таърифлар мавжуд. Бу тузумни ёқлаган марксизм ва марксизм тарафдорлари ва уларнинг таъсирида ёзилган адабиётларда унга қўйидаги таърифлар берилган. Ф.Энгельснинг “Коммунизм тамойиллари” (1847) номли ком- мунистлар иттифоқи лойиҳаси дастурида: “Коммунизм пролетариат озодлиги ҳақидаги таълимот... Аввало, саноат ва бошқа ишлаб чиқариш бошқаруви алоҳида инсонлар қўлидан тортиб олинади, бу алоҳида инсонлар бир-бири билан рақобат қилувчи индивидлардир. Уларнинг ўрнига ишлаб чиқариш- нинг бутун тармоғи умумжамоа мулки бўлиб, қолади. Шундай қилиб бундай жамият рақобатни яксон қилиб, унинг ўрнига ассоциацияни ташкил қилади. Хусусий мулкчилик саноатни индивидуал бошқариш ва рақобатдан ҳам эмас, 27 http://ru.wikipedia.org\wiki\Социализм$ $шунинг учун ҳусусий мулкчилик ҳам йўқ қилиниши даркор. Унинг ўрнига бутун ишлаб чиқариш воситаларидан умумий фойдаланиш, маҳсулотларни умумий келишув асосида тақсимлаш ёки бошқача айтганда жамоа мулкчилигини ташкил этиш лозим 28 . В. Даль луғати ( 1881)да: “Коммунизм –тенглик, умумий эгалик ва ҳар бир шахснинг ўзгалар мулкига ҳаққи борлиги тўғрисидаги сиёсий таълимотдир” 29 . Фалсафий луғат (1911)да: “Коммунизм – ҳусусий мулкчиликни инсоннинг саодати учун инкор қиладиган таълимот. Давлат ва жамият муносабатларидаги барча ёвузликлар бахт-саодатнинг нотекис тақсимланганлигидан келб чиқади. Бу ёвузликни йўқ қилиш учун коммунизм мулкчилик ҳуқуқини фақат давлатда қолдириб, ҳусусий шахслардан тортиб олишни таклиф қилади. Биринчи коммунистик ғояни аклиф қилган инсон- Платондир (“Полития”) 30 . И.Т.Фролов муҳаррирлиги остидаги фалсафий луғат (1987)да: “Коммунизм шундай ижтимоий-иқтисодий формацияки, унинг ҳусусиятлари ишлаб чиқариш воситаларига бўлган ижтимоий мулкчилик ва юксак тараққий этган ишлаб чиқариш кучларининг бқлиши билан изохланади. Коммунистик ҳаракатнинг оҳирги мақсади мутлоқ коммунизмдир” 31 “Ҳорижий сўзлар луғати”(1988)да: “1) Капитализм ўрнига юзага келув- чи ишлаб чиқарувчи кучларга бўлган умумий мулкчиликка асосланган ижтимоий-иқтисодий формация, 2) Биринчи фазаси социализм бўлган ижтимоий коммунистик формациянинг иккинчи олий фазаси” 32 . Юқорида келтирилган таърифлардан ҳам кўришимиз мумкинки, коммунизм ҳар қандай индивидуалликни йўқ қилишга, шахс озодлигини 28 Ф.Энгельс. Принцип ы коммунизимы\\К.Маркс, Энгеьс. Избранные Сочинения. -М.: Государственное издателство политической литературы, 1985. Т.3. стр.122 ( http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Коммунизм). 29 Тольковый словарь живаго великорусского языка Владимира Даля - Второе издание. СП.Б, 1981. Том II . стр.149. статья «Комуникация» ( http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Коммунизм). 30 Бронгауз-Ефрон. Философский словарь логики, психологии, этики, эстетики, и истории философии под редакцию Э.Л.Радлова. С.-Петербург, 1911. стр.131. ( http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Коммунизм) 31 Философский словарь. под.ред. И.Т.Фролова. М. Издательство политеческой литературы, 1987. стр.206. ( http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Коммунизм). 32 Словарь иностранных слов. -15-е изд., испр. -М.: Рус.яз., 1988, стр.240. ( http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Коммунизм).$ $бўғишга, унинг мулкка эгалик қилиш ҳуқуқидан махрум этишга ва барча ижтимоий ҳодисаларни моддийлик асосида ҳал қилишга қаратилган тажовузкор таълимотдир. У ўз мақсади йўлидаги ҳар қандай ғайриинсоний, ғайриқонуний ҳаракатларни адолатли деб ҳисоблайди. Унинг асосий қоидаси шу эдики, адолатли, фаровон жамият тузумига олиб бориш йўлида қилинган ҳар қандай ҳаракат адолатлидир. Коммунизмнинг энг ашаддий кўриниши В. Ленин ва И. Сталиннинг фаолияти билан боғлиқдир. Ҳар иккала усулга асосланган инқилобий ўзгаришларни келтириб чиқарди. Коммунистик жамият қуришнинг инқилобий ва зўрлик усулларига таянган Россиялик марксчи В. И. Ленин (1870-1924) эди. У Россиядаги коммунистик инқилобга бошчилик қилди. Унинг назарий фаолиятини ўша даврдаги вазият белгилаб берди. Ленин олдида фақат инқилобий бошчилик қилиш эмас, балки марксизмнинг капитализмдан синфсиз коммунистик жамиятга ўтиш билан боғлиқ жойларини таҳлил қилиш вазифаси ҳам турар эди. Маркснинг ўзи бу масалани тасвирлашда анча эҳтиёткорона йўл тутган эди 33 . Ленин инқилоб нега ривожланган Ғарб давлатларида эмас, индустриал қолоқ Россияда юз берганини изоҳлаб бериши керак эди. У капитализм халқаро ҳодиса эканини таъкидлайди. Халқаро капиталга алоқадор масалаларда саноати ривожланган капиталистик мамлакатлар ва ҳомашё етиштириб берадиган колониялар таянчининг икки томони сифатида эдилар. Ленинга кўра, халқаро миқёсда капитализм ўз ривожланишининг энг юқори нуқтасига чиқди. Шунинг учун ҳам инқилоб Германия ёки Англияда эмас, унинг энг бўш халқаси, яъни Россияда юз берди. Лениннинг имперализм назарияси тарихи ривожланиши ҳақида ва инқилоб энг ривожланган мамлакатларда юз беришини эътироф этувчи Маркс назариясини муайян даражада кайта кўриб чиқиш эди. Инқилоб капитализм энг юқори даражада ривожланган мамлакатларда юз бериши 33 http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Ленинизм$ $ҳақидаги тезисни олға сурганларида марксистлар, тўла етилган коммунизм ишлаб чиқаришни коммунистлар қўлга олганлари тақдирдагина коммунистик жамият қуриш мумкин, деб ҳисоблаган эдилар. Аввал капитализмнинг етилишига йўл очадиган буржуа революцияси юз бериши керак. Шундан кейингина мулкчиликнинг оқилроқ шаклларига йўл очадиган коммунистик инқилоб юз беради. Шундай қилиб ўртасида муайян давр ўтиши лозим бўлган икки инқилоб рўй бериши керак эди 34 . Бироқ Россияда буржуа инқилоби 1917 йил февралида юз берди, коммунистик инқилоб эса ўша йилнинг октябрида рўй берди. Уларни бир- биридан жуда қисқа вақт ажратиб турар эди. Шунинг учун Россия капита- лизми буржуа инқилоби яратиб берадиган барча имкониятлардан фойдалана олмади. Ленин юз берган ҳодисани “бир инқилобда иккитасини бирлаш- тириш” назарияси орқали тушунтирди, ва Россиядаги буржуа инқилобидан бевосита коммунистик инқилобга ўтилди, 35 деб ҳисоблайди. Бироқ бу Россиядаги инқилобдан кейин, халқаро инқилоб рўй бери- шини, унинг шарофати билан Россия коммунистлари ишлаб чиқариш ривожланган мамлакатлардаги ўз дўстларидан индустрлаштириш усулларини ўрганиб олишлари назарда тутилган эди. Муайян маънода бу Россия комму- нистларининг сиёсий иродаси Россияни индустрлашдаги ҳаракатлантирувчи куч бўлиши кераклигини англатди. Бундай тахмин иқтисодий детерминизм- дан четга чиқишга олиб келади. Бу ўринда “усқурма” (сиёсий раҳбарият) базисни, яъни Россия саноатини яратиш керак эди. Вақт ўтиб борар экан, лекин халқаро инқилобдан дарак йўқ эди. Россияликлар кўп жиҳатдан ҳамма нарсани ўзлари бир бошидан ўрганиб чиқишлари керак бўлди, сиёсий раҳбарликнинг ҳаракатлантирувчи куч экани ҳақидаги назария зарурлиги борган сари кучлироқ сезила бошлади. Шунинг учун Лениннинг энг катта ишларидан бири кучли партияни тузишда бўлди. Худди шу пайтда Ленин ва большевиклар парламент 34 Г.Сирбенк, Н.Гилье.Фалсафа тарихи. Т., «Шарк». 549-бет. 35 http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Ленинизм.$

партияси бўлиши кўзда тутилган социалистик партиясини тузмоқчи бўлган Эдуард Бернштейн (1850-1932)дан ҳам, Лениннинг қатьий партиявий инти- зоми ҳақидаги фикрига қарши чиққан Роза Люксембургдан ҳам ажралиб, алоҳида йўл тутдилар. Ленин меҳнаткаш синфларни коммунистик жамиятга етаклаш учун интизомли революционерлардан ташкил топган элитар партия зарур деб қатьий ишонар эди. Мана шундай партиясиз ишчиларнинг талаблари социал-демократ ишчиларнинг касаба уюшмалари доирасидан чиқа олмас эди. Партия ичида демократик централизм тамойили амал қилиш керак: турли муаммоларни муҳокама қилиш керак, бироқ қарор қабул қилингандан кейин партиянинг ҳар бир аъзоси бу қарорга қўшилиши зарур. Социал- демократлар очиқ сиёсий воситалар ёрдамида капиталистик жамиятни ислоҳ қилиб, фаровон элитар жамият қуришга интилар эдилар. Ленин эса барча ишлаб чиқариш воситаларини тезлик билан умумлаштириш тарафдори эди. Бу мақсадга эришиш учун элитар партияга таянувчи революционер бўлиши керак эди. Бироқ либерал марксистлар, шу жумладан Роза Люксембург ҳам партияларда ҳам жамиятда ҳам олиб бориладиган одатдаги фаолият усуллари ёрдамида коммунистик идеални рўёбга чиқаришга муайян даражада эришиш мумкин, деб ҳисобладилар. Партияда ҳам, жамиятда ҳам темир интизом зарур эмас, бундан ташқари, кейинчалик номарказлашган демократияни тиклаш қийин бўлишини ҳисобга олсак бундай интизом ҳавфли ҳамдир. Ленин революцияни амалга оширишга мувофиқ бўлганини ҳисобга олиб, тарих унинг ҳақ эканини тасдиқлади, дейиш мумкин эди. Бироқ хокимият тепасига келган Россия коммунистлари кенг демократик ҳуқуқлар ва иш усулларини таъминлашга ноқобил эканликлари аён бўлди. Бу масалада Роза Люксенбургнинг ҳавотирлари асосли бўлиб чиқди. Бунинг сабаби нимада? Назария сифатидаги марксизм ёки ленинизмда демократлаштиришни қийнилаштирадиган бирон ҳолат мавжудми? Ёки

$ҳокимиятга эришган одамларнинг ундан ажралишига йўл қўймайдиган мойил бўлмаганидами? Унда капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ҳар томонлама ривожланиши учунгина эмас, парламент демократияси ва инсон хуқуқлари (масалан, сўз эркинлиги ва диний эътиқод эркинлиги) каби сиёсий идеаллар томир отиши учун ҳам шароит йўқ эди 36 . Мумтоз марксизм коммунизм қурилиши билан давлат ўлади, яъни шундай кун келадики, унда синфий жамият ва синфий зулм бекор қилинади, деб таъкидладилар. Давлат ҳукмрон синф томонидан қуйи синфларни мутеликда тутиш учун ҳизмат қиладиган эзиш шакли сифатида талқин қилинар эди. Ўзаро душманлик қилувчи синфлар тугатилиши билан давлат мавжудлиги учун асос ҳам тугатилади. Ленин ҳукмрон синф қўлида давлат эзиш шакли экани ҳақидаги фикрга тўла қўшилади. Полиция, армия, юридик тизим - буларнинг бари синфий давлат аслаҳалари 37 . Бироқ, ҳокимиятни эгаллаб олгандан кейин Ленин ва большевиклар “давлат қачон ва қандай ўлади?” деган саволга жавоб топишлари керак эди. Ленин шунингдек, инқилобдан кейин ҳам давлат аппарати сақлаб қолинадими?-деган саволга жавоб бериш керак эди. Лениннинг бу саволга берган жавобининг моҳияти шундаки, ноаниқ муддат давом этадигагн ўтиш даврида аксинқилобий кучларнинг қаршили- гини синдириш учун давлат зарур бўлади. Бу даврда капиталистик синфий давлат пролетариат диктатураси билан алмаштириладики, бу фақат янги зўрлик давлати бўлибгина қолмай, балки бир қадам илдамроқ ҳам эди. Капитализм даврида - буржуазия диктатураси даврида эса аксилинқилобий озчилик инқилобий кўпчилик томонидан эзилади 38 . Бу фикрлари билан Ленин, давлат аппаратининг пролетариатнинг субьектив манфаатларини ифодаловчи, аҳолини итоатда тутиб турувчи ҳар қандай ваҳшиёна зўрлик 36 Г.Скирбекк,Н.Гилье. Фалсафа тарихи. Т., «Шарк». 2002, 550-551 бетлар. 37 Ў ша асар , ўша сахифа. 38 http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Лелинизм$ $усулларини обьектив шарт қилиб қўйди. Бундай диктатура орқали ўзлари тасвирлаган коммунистик фуқоролик жамиятига ўтиш асло мумкин эмас. В. И. Ленин 1920 йилда социализмдан коммунизм жамиятига ўтиш ХХ асрнинг 30-40 йилларига боради 39 , деб таҳлил қилган эди. Бундан 40 йил ўтиб, яъни 1961 йил КПСС МКнинг 1-котиби Н.С. Хурушчев ҳам КПССнинг 22-съездида, 1980 йилларга бориб СССРда коммунизмнинг моддий базаси яратилди. Совет фукороларининг ҳозирги авлодлари коммунизмда яшай- дилар!” 40 деб эълон қилди. Бундай баланд-парвоз гаплари халқни мавҳум келажакдаги коммунизм жамияти келишига ишонтиришдан иборат қуруқ гаплар эди. Россиядаги инқилобдан сўнг, жаҳонда рўй бериши кутилган мухаррар халқаро инқилоб юз бермади ва Совет Иттифоқи душманлик кайфиятидаги капиталистик давлатлар қуршовида қолди. Шунинг учун Иосиф Сталин (1878-1953) алоҳида олинган ташқи дунёдан ажраб қолган “ёпиқ жамият”да коммунизм қуришга мажбур бўлди. Шунинг учун Сталин бир қатор назарий ҳолатларни қайта кўриб чиқди. Ленин ривожланган капиталистик мамлакатларда инқилобнинг тез орада зафар қозинишига ишонч ва россиялик коммунистларни чет эллик хамкасблари қўллаб-қувватлашини ҳисобга олган эди. Шунинг учун ҳам у россияда икки инқилобни битта қилиб бирлаштириш мумкин, деб ҳисобга олган эди. Жаҳон инқилоб юз бермагани учун Сталин алоҳида олинган бир мамлакатда социализм қуриш назариясини ишлаб чиқа бошлади. Оқибатда ашаддий миллатчилик руҳидаги Россия коммунизми майдонга келди. Бундан ташқари, Сталин Лениндан совет Иттифоқида нима учун давлат аппарати “ўлмаётгани” тўғрисидаги муоммонинг изоҳини мерос қилиб олди. Унинг жавоби жуда содда эди. Совет иттифоқига капиталистик қуршов таҳдид туғрдираётгани сабабли давлат аппарати кучли бўлиши керак 41 . 39 http :// ru . wikipedia . org \ wiki \ Коммунизм 40 Юкоридаги сайт, юкоридаги сахифа. 41 Г.Скирбекк, Н.Гиелье. Фалсафа тарихи. Т., «Шарк» . 2003, 552-бет.$

Бундай ҳулосалар тоталитар диктатурага асосланган социалистик тузумни қандай бўлмасин ушлаб қолиш ва унинг мавқеини янада мустаҳкамлаш мақсадини оқлашга интилишдан бошқа нарса эмас эди. Давлат ҳокимиятини демократик қонуниятларга зид равишда ўта марказлаштириш давлат мудофаасини таъминлашнинг асосий омили сифатида кўрстилган эди. Агар Сталин айни пайтда ичкаридаги оппозиция кучларини тор-мор келтириш ҳақида гапирганда унинг изоҳи ишонарли бўлиши мумкин эди. Бироқ маҳфий полиция ва декортация сиёсатини юритиш шартмиди? Ички муҳолифат мавжуд бўлган капиталистик мамлакатларда бундай ваҳшиёна усуллардан фойдаланмай ҳам ташқи душман зарбалари қайтарилди (Буюк Британияда иккинчи жаҳон уруши давридаги вазият). Ниҳоят, Сталин даври бюрократиянинг ўсиши ва кучли шахсга сиғиниш билан ажралиб туради. Бу эса тарихий материализмнинг тарихни алоҳида шахслар эмас, обьектив иқтисодий кучлар ва қонуниятлар белгилайди, деган қоидасига зид эди. Бироқ, Ленин ҳам радикал иқтисодий демерминизмга қарши, партиявий интизом индустрлаштиришнинг ҳаракатлантирувчи кучи эканини ёқлаб чиққан эди. “Партияни мақтаб юксакликка кўтариш” ва шахсга сиғиниш бир-бирига жуда уйғун келди. Аввало марксизм ва унинг таъсирида юзага келган турли сиёсий- фалсафий марксистик оқимлар диққат-марказида идеал ноантагонистик коммунизм жамиятини қуриш мақсадида турар эди. Айрим социалистлар (Каутский, Бернштейн, Роза Люксембург) бу жамиятдаги тинч йўл билан, яъни эволюцион ўзини-ўзи ташкил қилиш, парламент асосида ҳокимиятни қўлга киритишга асосланса (социал-демократлар), айрим социалистлар (коммунистлар) эса (Ленин, Сталин), бу жамиятга ўтишида революцияни муқаррар қилиб қўйди. Марксистик оқимлар ўртасида ҳам мафкуравий кураш шу даражада авд олдики, бу кураш оҳир-оқибат ўз субьектив манфаатлари учун ҳеч нарсадан тап тортмайдиган асосларнинг пролетариат

диктатурасига асосланган тоталитар режимни ташкил этиши натижасидаги ғалабаси билан тугади. Пролетариат диктатурасининг ўрнатилиши ўзига душман ҳисобланган ҳар қандай синф, гуруҳ ва оқимларни оммавий репрессия қилиш билан бошланди. Ҳар қандай тоталитар тузумни ҳарактерлайдиган, ижтимоий адолат тушунчасига ва жамиятнинг эркин тараққиёт қонунларига зид ҳусу- сиятларни ўзида акс эттирди. Тоталитаризмнинг илмий тадқиқ этган немис социолог олим Карл Фридрих ўзининг “Тоталитаризм” (1954) асарида бу тузумни ҳарактер- лайдиган тўртта элементни кўрсатиб ўтади. Булар: - Тоталитар мафкура - жамиятнинг ҳар бир аъзоси амал қиладиган кенг қамровли сиёсий доктриналар йиғиндиси. (Масалан, Националистлар таъкидлаганидек, “ватан олдидаги мажбурият”) - Якка партия – маълум идеология амал қилган ва танҳо лидер, диктатор ҳукмронлиги. - Маҳфий полиция –тузум душманларини (мухолифат) топиш ва жазолаш учун. - Иқтисод, оммавий ахборот воситалари ва қуролли кучлар устидан мононол назорат 42 . СССРнинг коммунистик тузуми К. Фридрих илгари сурган юқоридаги тўртта меъзонга ҳам жавоб берар эди. СССР коммунистик тузумнинг жамиятнинг эркин тараққиёти қонунларига ва унинг асосий тамойилларидан, адолат, инсонийлик, эркин- лик тамойилларига зид фаолияти қўйидагилардан иборат бўлди: Биринчидан , жамиятнинг эркин тараққиёти рад этилди. Ягона партия – Коммунистик партия бутун халқ манфаатини ифодасидир, деб ҳисобланиб, унга тараққиётни “ йўналтириш” функцияси юкланди; 42 Э.Гидденс. Социология. Т., «Шарқ». 2002 , 378 - бет .

$Иккинчидан , фикрлар хилма-хиллиги (плюрализм)га чек қўйилди. Бутун илмий-фалсафий потенциал коммунистик мафкура асосида йўналтирилди; Учинчидан , тараққиётга ва коммунизм жамияти қуришнинг ғов, деб ҳисобланган ҳар қандай қадриятлар воз кечилди. Ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маънавий қадриятлар яксон этилди. Тўртинчидан : “синфлар ўртасидаги кураш”га барҳам бериш ва ноантагонистик жамият қуриш мақсадида аҳолининг мулкдор қатламлари жисмоний ва руҳий тайзиққа дучор этилди. Сталиннинг коммунистлар орасида шиорга айланган: “Ким биз билан эмас экан, демак у бизга қарши” 43 фикри асосида ҳар қандай “ шубҳа остига олинганлар” қатағон қилинди. Юқоридаги ҳолатлар мавжуд тоталитар тузум томонидан жамиятни ҳар қандай “иллат”дан тозалаш, саралаш ва тубдан ислоҳ қилиш операция (тадбир)лари кўринишида Иттифоқнинг барча республикаларида амалга оширилди. Коммунистик инқилобдан сўнг, капиталистик мамлакатлар томонидан қилинган инвентаризацияга ва аксилинқилобий кучларга қарши зарба бериш йўлида “ҳарбий коммунизм” сиёсатининг амалга оширилиши натижасида ҳақиқатда большевиклар тасаввуридаги ҳарбийлашган жамият юзага келди. Унинг асосий белгилари бошқарувни мутлоқ марказлаштириш ва ялпи давлатлаштириш, ҳусусий мулкни бекор қилиш, хўжалик юритишнинг мусодара усуллари, жазо чоралари билан меҳнатга мажбур қилиш, мавжуд бозор иқтисодиёти тизимини барбод қилиш, мулкий ва инсонпарварлик қадриятларини марксча синфий қадриятлар билан зўравонларча алмаштиришдан иборат эди. Большевикларнинг ана шу ноилмий, ноқонуний сиёсати ҳаётга жорий қилиниши оқибатида иқтисодиётнинг ҳалокатли инқирози, ижтимоий-сиёсий вазиятнинг кескинлашуви юз берди. Натижада совет хокимиятининг яшаш ёки яшамаслиги гумон бўлиб қолди. Юзага келган бу жиддий вазият коммунистик империя раҳбариятини бу иқтисодий 43 http :// ru . wikipedia . org \ wiki \Сталинизм.$