Жамият яхлит тизим сифатида - Sotsiologiya - Referatlar

Жамият яхлит тизим сифатида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Жамият яхлит тизим сифатида Режа: 1.Жамият ва ижтимоийлик тушунчаси. 2. Шарқ мутафаккирларининг жамият тўғрисидаги қарашлари. 3.Ғарб социологияси асосчиларининг жамият тўғрисидаги концепциялари. 4.Тоталитар, авторитар, демократик жамият. 5.Замонавий жамиятнинг турлича таърифлари.

Жамият ва ижтимоийлик тушунчаси. Жамият – кишилар ҳаѐтий фаолиятининг тарихий ривожланиш шакли бўлиб, ўз тузилиши жиҳатидан мураккаб тизимни ташкил қилади. Бизнинг ҳозирда яшаб турган жамиятимизни социал тизимнинг муайян конкрет шакли сифатида, унинг функционал ва ривожланиш қонуниятини, ҳар бир бўлакчалариниг ўзига хос томонларини, ўзаро муносабатларини илмий жиҳатдан ўрганиб, тўғри бошқариш муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки, ўз вақтида кейинги оқибати олдиндан социологик асосда таҳлил қилинмаган ва олди олинмаган нуқсонлар жамият тараққиѐтининг салбий оқибатларига олиб келади. Социология тарихда жамият – ўз ижтимоий эҳтиѐжларини қондирувчи кишилар бирлиги сифатида тушунилган. Шу билан бирга, жамият айрим кишиларнинг бирлигига эмас, балки ижтимоий муносабатлар мажмуаси ҳамдир. Социология жамият тўғрисидаги таълимот бўлиб, ижтимоий тизимлар ривожланиш ва функционал қонуниятлари, ҳаракатлантирувчи кучларини ўрганувчи фандир. У турли ижтимоий ҳодисалар, жамият ва табиат ўртасидаги алоқадорликни, шунингдек, шахс кишиларнинг ижтимоий ҳулқи, унинг элементлари ва ривожланиш қонуниятларини ўрганади. Социология жамиятни қуйидагича ўрганади: Жамиятнинг тузилиши ва таркиби ўрганилади (яъни жамият қандай кишилардан иборат, улар қанча ва қандай синф ѐки табақаларга мансублиги кўилади); Жамиятда истиқомат қилаѐтган кишиларнинг ҳатти-ҳаракатлари нималардан иборат (яъни, уларнинг ўзаро муносабатларидаги характерлари кўрилади). Бунда биз жамиятда истиқомат қилаѐтган кишиларнинг фаолиятларини тасодифий эмас, балки айнан ўша жамият қонуниятлари асосида ривожланиб боришини таъкидлашимиз керак. Жамиятдаги кишиларнинг қандай табақаларга тақсимланиши, ушбу жамиятнинг қандай кишилардан иборат эканлиги, жамият ички фаолиятида кишиларнинг ўзларини қандай тутишлари ва ўзаро муносабатларнинг қай

даражада эканлиги, алоҳида бир кишиларнинг ҳатти-ҳаракатларини қандай кучлар бошқариб туришлиги –кишиларнинг ўзаро муносабтларидаги характерининг ўзагини ташкил этади. Жамият тараққиѐти унинг ривожланиши нуқтаи-назаридан ўрганилади. Дунѐдаги барча ҳодисалар вақтлар ўтиши билан ўзгаради. Тараққиѐтнинг мисли кўрилмаган суръатлар билан ривожланиб бориши жамиятдаги ўзга иккинчи ѐки учинчи бир қадриятлар билан қориштириб юбормоқда. Кечаги авлоднинг яшаш тарзи бугунги авлодникига мос келмай қолмоқда, бугунги авлодники эса эртанги авлоднинг яшаш тарзига мос келмайди. Шунинг учун жамиятни тўлиқ тушуниш учун нафақат унинг тузилиши ва ривожланишини, балки унинг ўтмишини, яъни тарихини ҳам синчиклаб ўрганиш, бу жамиятнинг қандай таркиб топганлигини, қандай шаклланганлигини, ривожланганлигини билиш жамиятни тўлиқ тушунишга имкон яратади. Жамият ижтимоий ҳодисанинг умумий ва мураккаб системасидир. Ижтимоий фаолиятнинг белгиланган социал статусига эга бўлган, ўзида ижтимоий меъѐр ва қадриятларни акс эттирган, индивидуал сифатларга /шахснинг ижтимоий белгиси, қизиқишлари, қадриятлар йўналиши, шахс мотивлари ва ҳоказо/ эга бўган шахслар жамиятнинг элементи ҳисобланади. Жамият умумий табиий-тарихий тизим сифатида ўзида ишлаб чиқариш кучлари ва иқтисодий муносабатларнинг ижтимоий, мафкуравий, сиѐсий структураларининг органик бирлигини ташкил этади. Кишиларнинг турли ижтимоий гуруҳларининг ўзаро бирлиги ѐки жамият тизимининг табиий- тарихий характерини белгилашда муҳим омил ҳисобланади. Жамиятнинг ҳар бир соҳаси ишлаб чиқариш тараққиѐтида маълум бир функцияларни бажаради: иқтисодий муносабатлар – ижтимоийлашувини /социализация/, сиѐсий муносабатлар – ижтимоий бошқарувни /элементлар назорати/, мафкуравий муносабатлар – маънавий ишлаб чиқариш функциясини ва б. Социологик назария барча ижтимоий тизимларни 1) социеталь; 2) ижтимоий муносабатларда кўради. Социеталь тизимларга жамиятнинг иқтисодий, сиѐсий, ижтимоий ва мафкуравий муносабатлари киради.

Уларнинг ҳар бири бир-бири билан алоқада бўлган аниқ бир структурага эга бўлади. Жамиятнинг социеталь тизими – иерархик қарамликни ташкил этади, яъни иқтисодий муносабат бунда белгиловчи омил бўлиб, ижтимоий, сиѐсий ва мафкуравий муносабатлар унинг ишлаб чиқраилувчиси бўлади. Социеталь тизимлар ўз таркибига кўра қуйидагича жойлаштирилади: 1/ иқтисодий; 2/ ижтимоий; 3/ сиѐсий; 4/ маънавий. Социеталь тизимларнинг бир-бири билан ўзаро узвий алоқада бўлиши диалектик характерга эга. А.Смит «Дунѐдаги барча нарсалар меҳнатнинг маҳсулидир, меҳнат тақсимоти натижасида ҳар бир индивид ўзи учун ишлайди ва бошқалар учун ишлашга ҳам мажбур бўлади, у бошқалар учун ишлаганда, аксинча, ўзи учун ҳам ишлайди» дейди. Шунинг учун айнан шу тизимда ишлаб чиқариш кучлари ва ишлаб чиқариш муносабатлари, базис ва усткурма, ижтимоий онг каби фалсафий категориялар ишлатилади. Социологик нуқтаи-назардан жамият – бу кишиларнинг, бирликда яшаш ва ўзаро бир-бири билан ижтимоий алоқада бўлиб, ўз фаолиятларида бир-бирига таъсир кўсатувчи уюшмасидир. Жамият ташкил топиши учун энг камида икки киши бўлиши керак, бу жамиятнинг оддий кўриниши бўлиб, унинг мураккаб шаклларини шакллантириб боради, яъни оиланинг қурилиши бу оддий жамият, бу жамиятда А.Смит таърифи бўйича жамият аъзоси ҳам ўзи учун, ҳам ўзга бир кишилар учун ишлайди, мураккаб жамиятнинг шаклланишига ўз ҳиссасини ўз оиласи билан бирга қўшади. Бу мисолларни яна партиялар тузилишида, диний ѐки замонавий гуруҳларнинг пайдо бўлишида кўриб боришимиз мумкин, қайсидир бир диннинг ривожланиши натижасида диндорлар жамияти оддийликдан мураккаблик сари боради, партия ташкилотлари ва гуруҳлар тузилишида ҳам айнан шундай социеталь тизим муносабатларини кўриб боришимиз мумкин. Жамиятнинг «ижтимоийлик» тизими

унсурлар сифатли муносабатларини ҳодисалар ҳам жараѐнларда акс эттиради. «Ижтимоийлик» тизимининг асосий унсурларини ижтимоий жамоалар ташкил этади, яъни булар синфлар, миллатлар, профессионал, демографик, ҳудудий ва сиѐсий гуруҳлардир. «Ижтимоийлик» тизимининг элементини кишилар ташкил этади. Бунда ҳар хил ижтимоий жамоаларга бирлашган кишилар бирбирлари билан ўзаро алоқадорликда бўладилар. Ушбу алоқадорлик жараѐнида кишилар маълум бир индивидга ва маълум бир меҳнатга таъсир ўтказадилар. Шарқ мутафаккирларининг жамият тўғрисидаги қарашлари. Абу Наср Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Ўзлуғ ибн Тархон Форобий (873-950). Шарқда ―Иккинчи муаллим‖ деб тан олинган бу аллома ўзининг ―Фозил одамлар шаҳри‖, ―Давлат арбобининг ҳикматлари‖, ―Бахт-саодатга эришув ҳақида‖ каби бир қатор асарлари билан жамият, инсон ва ахлоқ илмини ривожлантиришга улкан ҳисса қўшган. Фаробий ҳоким ахлоқининг келиб чиқиши, ҳусусиятлари ва уни ҳаѐтга татбиқ этиш борасида қуйидаги ғояларни илгари суради: ―Инсоннинг касб- ҳунар ва санъатдаги фазилатларига келсак, бу фазилат туғма эмасдир. Агар касб-ҳунар фазилати туғма бўлганда, подшоҳлар ҳам ўзлари истаб ва ҳаракат қилиб эмас, балки подшоҳлик фақат табиий равишда муяссар бўлган, табиат талаб қилган тиббий мажбурият бўлиб қолар эди. Назарий ва буюк фикрий фазилат, улуғ туғма фазилат ва касб-ҳунар фазилати одат-малака бўлиб қолган одамда бу фазилатлар иродани ҳосил қилишнинг ва одатга айлантиришнинг сабаби бўлади. Бундай одамлар чексиз ва жуда кучли табиат ва ирода эгаларидир. Халқларда ахлоқ, одоб, расм-русум, касб-хунар, одат ва иродани ҳосил қилиш учун инсондан зўр куч ва қудрат талаб қилинади. Бу икки йўл билан, яъни таълим ва тарбия йўли билан ҳосил қилинади. Таълим сўз ва ўргатиш билан, тарбия эса амалий иш, тажриба билан бўлади‖ 1 . 1 Қаранг: Ҳайруллаев М.М. Форобий.- Т.: Ўзбекистон, 1991 -70-71-б.

Форобийнинг фикрича: ―Хоким Аллоҳдан бошқа ҳеч кимга бўйсунмаслиги керак. У табиатан ўн икки фазилатни ўзида бирлаштирган бўлиши зарур. Булар: биринчидан , ўта соғлом бўлиши, шу туфайли ҳокимлик вазифаларини осон бажариши лозим; иккинчидан , нозик фаросатли бўлиб, фикрларни тез тушуниб, тез илғаб олиши, шу соҳада умумий аҳвол қандайлигини равшан тасавур қила олиши зарур; учинчидан , у англаган, кўрган, эшитган, идрок этган нарсаларини хотирасида тўлатўкис сақлаб қолиши, барча тафсилотларини унутмаслиги зарур; тўртинчидан , у зеҳни ўткир, зукко бўлиб, ҳар қандай нарсанинг билинар-билинмас аломатларини ва у аломатлар нимани англатишини тез билиб, сезиб олиши зарур; бешинчидан, у фикрини равшан тушунтира олиши, чиройли сўзлар билан ифодалай олиши зарур; олтинчидан , у устозлардан таълим олиши, билим маърифатга ҳавасли бўлиши, ўқиш, ўрганиш жараѐнида сира чарчамайдиган, бунинг машаққатидан қочмайдиган бўлиши зарур; еттинчидан , таом ейишда, ичимликда, аѐлларга яқинлик қилишда очофат эмас, аксинча, ўзини тия оладиган бўлиши, қимор ва бошқа ўйинлардан завқ, ҳузур олишдан узоқ бўлиши зарур; саккизинчидан , у ҳақ ва ҳақиқатни, одил ва ҳақгўй одамларни севадиган, ѐлғонни ва ѐлғончиларни ѐмон кўрадиган бўлиши зарур; тўққизинчидан, у ўз қадрини билувчи ва номус-ориятли одам бўлиши, пасткашликлардан юқори турувчи, туғма олийҳиммат бўлиши, улуғ олий ишларга интилиши зарур; ўнинчидан , у бу дунѐ молларига, динор ва дирҳамларга қизиқмайдиган, мол-дунѐ кетидан қувмайдиган бўлиши зарур;

ўн биринчидан , у табиатан адолатпарвар бўлиб, одил одамларни севадиган, истибдод ва жабр-зулмни, мустабид ва золимларни ѐмон кўрувчи, барчани адолатга чақирувчи, ноҳақ жабрланганларга мадад берувчи, барчага яхшиликни ва ўзи суйган гўзалликларни раво кўрувчи бўлиши зарур; ўзи ҳақ иш олдида ўжарлик қилмай, одил иш тутгани ҳолда ҳар қандай ҳақсизлик ва разолатларга муросасиз бўлиши зарур; ўн иккинчидан , ўзи зарур деб ҳисоблаган чора-тадбирларни амалга оширишда қатъиятли, саботли, журъатли, жасур бўлиши, қўрқоқлик ва ҳадиксирашларга йўл қўймаслиги зарур‖ 2 . Бу ўгитлар ўз аҳамиятини ва қадрини йўқотмайдиган, инсоният тафаккурининг олтин хазинасида жой олган ―ақл гулшани‖ ҳисобланади. Низомулмулк . Турон заминнинг Уйғонищ давридаги йирик сиѐсатчиларидан бири давлатшунос олим Абу Али ибн Али Тусий- Низомулмулк (1017-1092) ўзининг ―Сиѐсатнома‖ асрида сиѐсат ва ахлоқнинг узвий бирлигидан келиб чиққан ҳолда ҳуқуқни муҳофаза қилувчиларнинг ахлоқий фазилатлари ҳақида бирмунча амалий аҳамиятга эга бўлган фикрларни баѐн қилади. Низомулмулк ҳуқуқни муҳофаза қилиш ишлари билан энг аввало подшоҳ, сўнгра вазир, қози, ҳоким ва уларга кераклигини уқтириб ўтади. Низомулмулк ҳақли равишда, ҳар қандай подшоҳ фуқароларининг ҳақ-ҳуқуқларини муҳофаза қилиш ишлари билан шуғулланар экан, у албатта: ―ҳафтада икки кун зулм кўрганларни қабул қилиб, золимларнинг додини бериб, жазолаб ва раият сўзларини бевосита эшитиб бориши керак. Муҳим бўлган аризаларни қабул қилиб, ҳар бирига жавоб бериши лозим‖ 3 4 -дейди. Иқтидорли ва доно сиѐсатчи бўлган Низомулмулк ҳуқуқни муҳофаза қилиш соҳаси учун ходимларни танлаш, уларни жой-жойига қўйиш, бажараѐтган ишлари тўғрисида ғамхўрлик қилиш ҳақида: ―Мамлакат 2 Қаранг: Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри - Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриѐти, 1993. - 159-160-б. 3 Қаранг: Низомулмулк. Сиѐсатнома ѐки сияр ул-мулк. - Т.: Адолат, 1997. - 20-21-б. 4 Ўша манба, 47-б

қозиларининг аҳволини тўла-тўкис билиши зарур ва улардан қайсилари олиму-зоҳид, камбағал, аммо камтамаъ бўлса, тарбия қилиб, шулар билан иш юритиш керак. Агарда шундай бўлмаса, уларни ишдан олиб, ўринларига бошқа лойиқ кишиларни қўядилар. Уларнинг ҳар бирига зарур даражада маош берадилар, токи хиѐнат қилишларига хожат қолмасин. Чунки бу иш жуда ҳам нозикдир, улар мусулмонларнинг яхшию ѐмонликлари устидан хукм чиқарадилар. Бу амални жоҳил ва нопок кишиларга ишониб бўлмайди. Агар бирон-бир ҳоким жаҳл ва зулм билан ҳукм чиқарса, подшоҳга маълум қилган ҳолда уни вазифасидан олиб, жазолаш керак‖ 2 , - деган ғояни илгари суради. Ўз замонасида мамлакат фуқароларининг ҳақ-ҳуқуқларини муҳофаза қилиш ишларига масъул бўлган вазир Низомулмулк давлат хизматчиси ҳисобланмиш жосуслар, соҳибхабар ва мунҳий (хабарчи)ларнинг давлатдаги ўрни, уларнинг касб ахлоқи ҳақида гапириб, бу иш билан шуғулланадиган кишилар .... холис бўлиб, ғараз билан иш тутмасинлар, чунки мамлакатнинг бошқа бирор киши уларнинг нима иш билан машғул эканликларини билиши мумкин эмас. Соҳибхабар ва мунҳий (хабарчи)ларнинг бўлиши подшоҳнинг адолатидан ва кучли тафаккуридан дарак бериб, вилоят ободонлигига қаратилган бўлади‖ 5 -деб ѐзади. Юқорида келтирилган фикрлар сиѐсатчи, мутафаккир Низомулмулкнинг, биринчидан , ҳуқуқни муҳофаза қилувчилар ўз фаолиятида давлатни мустаҳкамлаш учун ахлоқ ва сиѐсатни қўшиб олиб боришлари; иккинчидан давлат уларнинг тўғри ва ҳалол ишлашлари учун барча шароитларни яратиб бериши, яъни улар маош, уй-жой, озиқ-овқат билан таъминланган бўлишлари; учинчидан , жосуслик одамларни бир- бирларига чақиш учун эмас, балки давлатнинг хавфсизлигини таъминлаш учун зарурлигини чуқур англаб етганлигидан, уни давлат сиѐсатининг ажралмас қисми деб билганидан дарак беради. Бу ғоялар эса ҳозирги кунда ҳам ўзининг амалий қийматини йўқотгани йўқ. 5 Ўша манба, 69-70-б

Ғарб социологияси асосчиларининг жамият тўғрисидаги концепциялари. Жамиятни тушуниш ва жамият тўғрисидаги фикрлар О.Контнинг социологик назариясида ҳам акс эттирилган. О.Конт, Д.Юм, А,Смит, Руссо, Сен-Симонларнинг жамият тўғрисидаги назарияларини ривожлантирди. О.Конт социологияда психология, сиѐсий иқтисод, этика, фалсафа тарихи фанларининг тушунча ва методологияси синтезлаштирилади. О.Конт фикрича жамиятнинг интелектуал ривожланишини учта босқичга бўлиш мумкин. Улар қуйидагилар: теологик, метафизик ва позитивик босқичлар. Биринчи, теологик босқич да инсоннинг тушунчаси ғайритабиий диний тасаввурлар асосида қурилган. Бу босқич қадимдан - 1300 йилгача бўлган даврларни ўз ичига олади. Иккинчи, метафизик босқич да инсон ғайритабий кучдан воз кечиб, мавҳум моҳият сабаб ва бошқа фалсафий меъѐрлар ѐрдамида воқеликни тушунтиришга ҳаракат қилади. Бу босқич 1300 йилдан 1800 йилгача давом этган. Учинчи , позитив босқич да инсон моҳиятни ифодалашдан воз кечиб, улар устидан кузатиш, таққослаш, таҳлил этишга суянади. Бу босқич 1800 йилдан бошланиб, ҳозиргача давом этмоқда. Жамият – ўзаро муносабатда бўлган «заррачалар», «элементлар», «атомлар»нинг /автоматик/ ҳаракатда бўган механизми деб қаралади. Индивид ҳатти-ҳаракатлари ва қизиқишларини О.Конт абстракция деб ҳисоблайди. Ижтимоийликнинг ажралмас унсури сифатида инсон эмас, оилани олиб, оила жамиятнинг ижтимоий организмининг бирлигини ташкил этади. Бу ерда кишиларнинг ўзаро алоқдорлиги «ассоциация» эмас, балки ажралмас бирлиги ҳукмронлик қилади, деб Конт ўз фикрларини давом эттиради. Г.Спенсер (1820-1903) жамиятни табиий, энг аввало биологик қонунлар асосида ривожлануви организм сифатида қараган. У жамиятни жонли

биологик организмга ўхшатади. Ушбу фикрни асослаш мақсадида у қуйидаги далилларни келтиради: Жонли организм сифатида ҳар қандай жамият ҳам ўсиш ва ривожланиш жараѐнида ўз массасида ортиб боради; У ва бошқалари мураккаблашади; Унинг қисмларининг тобора бир-бирига боғлиқлиги кучайиб боради; Уни ташкил этган бирликлар гоҳо пайдо бўлиб ва йўқ бўлиб туришига қарамай, бир бутун ҳолда яшашни давом эттиради. Г.Спенсернинг социал, шунингдек эволюция назарияси катта қизиқиш уйғотади. Эволюцияда у қуйидаги асосий жиҳатларни ажратади: оддийдан мураккабга ўтиш (интеграция); бир турдан хилма-хилликка ўтиш (дифференциация, ноаниқлика ўтиш тартибининг ўсиши). Социал эволюция бу – жамиятнинг мураккаблашуви йўлидаги прогрессив ривожланиш ва социал, аввало сиѐсий институтларни такомиллаштириш соҳасидаги фаолиятдир. У социал эволюциянинг одамлар эҳтиѐжлари билан объектив боғланганлигини кўрсатади. ―Давлат эволюцияси социал эҳтиѐжлар натижаси ҳисобланади‖ - деб таъкидлайди Г.Спенсер. Г.Спенсернинг нуқтаи назарича социал эволюция жараѐнида одамларнинг ва турли социал институтларнинг жамоавий фаолиятининг аҳамияти ортади. Турли авлод одамларнинг биргаликдаги интилишлари орқали амалга оширилаѐтган социал эволюция давомида жамиятнинг кўп функциялари ўзгаради. Спенсер жамиятни парчаланиши муаммосини – мувозанат уйғунлик ва барқарор қарама-қарши бўлган жараѐн деб ҳисоблаб, ўз қарашларини баѐн этган. Жамиятнинг парчаланиши, унинг фикрича инқирозга учраши орқали юз беради. Бу жараѐн ички, шунингдек ташқи сабаблар таъсири натижасида содир бўлади. Жамиятнинг парчаланиши сиѐсий ҳокимиятни, армия, ўтмишда прогрессив бўлган ташкилотларни ўз ичига олган давлат институтларининг самарали фаолият кўрсатишининг кучсизланиши натижасида бошланади. Жамиятнинг парчаланиши жараѐнида

деб давом этади, Спенсер, интеграциялашган ҳаракатларнинг камайиши ва марказдан қочувчи ҳаракатларнинг кучайиши юз беради. Тартибсизлик кучаяди, ҳукумат ўзининг қобилиятсизлигини намойиш этади. Спенсер айтган ушбу фикрлари долзарб, мазмунан чуқур ва аниқ эканлиги нуқтаи назаридан катта аҳамият касб этади. Спенсер жамиятни икки турга бўлган: - ҳарбийлашган жамият - саноатлашган жамият. Спенсер ҳарбий ва саноатлашган жамият турларининг бутунлай қарама қарши ҳусусиятларга эга эканлигини кўрсатади. Ҳарбий жамиятнинг ўзига хос хусусиятлари: -кураш ѐки босқинчиликнинг устиворлиги (бунга Спарта давлатини мисол килиб кўрсатади), -коллектив мақсаднинг индивидуал мақсаддан устунлиги, -катъий уюшқоқлик, -мажбурлаш системасининг мавжудлиги, -бошқаришнинг иерархик таркиби, -ҳарбий кастанинг ҳукмронлиги, -ҳокимиятнинг мерос бўлиб ўтиши, -юксак даражадаги уюшқоқлик, -қатъий интизом -онгнинг диний мазмунга эга эканлиги, ҳарбий институтлар ижтимоий ҳаѐтнинг барча соҳаларига кучли тасир кўрсатади, ватанпарварлик, бетарафлик, муросасизлик ва ўзини фидо қилиш руҳида тарбиялашни рағбатлантиради. Ҳарбийлашган жамият актив фаолият кўрсатадиган системани яратади, бироқ у социал ўзгаришларга унча мослаша олмайди. Бундай жамият консервативдир. Буюк милитаристик давлат ва империялар ҳалокатининг туб сабаби ана шундадир. Саноатлашган жамиятнинг ўзига хос хусусиятлари: бошқариш ўз-ўзини ташкил этиш ва ўз-ўзини бошқариш принциплари асосида ташкил этилади

-норасмий ташкилотлар кенг фаолият олиб боради, -индивиднинг давлатга буйсуниши инсон ҳуқуқини ҳимоялаш билан алмашади, -негатив бошқариш ўрнига позитив бошқариш қарор топади, -ягона мафкуранинг плюрализм билан ўрни алмашади, -меҳнат рағбатлантирилади, -жамият ҳалкаро ҳамкорлик учун катта имкониятларга эга бўлади янгиликларга сезгир балади, -табақалар ҳуқуқи билан алмашинади, -ижтимоий назорат соҳаси чекланади, -шахсий ҳаѐт соҳаси эса анча кенгаяди. ХIХ асрда «жамият» тушунчаси янги маъно билан бойитилди. Жамият тараққиѐтининг механик структураси органик структураси билан биргаликда олиб қаралди. Муаммони ечиш йўлини социологлар жамиятнинг икки йўналишини тарихий нуқтаи-назардан ўрганиб, икки қарама-қарши тенденцияни: анъанавий ва замонавий жамият турларини бир-бири билан солиштириб ўрганадилар. Бундай жамият йўналишини Тѐннис ва Дюркгейм «статус» ва «контракт» /шартнома/ дихотомик ғояларини илгари сурган ҳолда ўганиб чиқадилар. Тѐннис ўзининг «жамоа» ва «жамият» дихотомиясида органицистик методологияни мужассамлаштирган. Унинг концепциясида индивиднинг умумийликка ѐки индивидларнинг ички умумийликка муносабатлари тўғрисида сўз боради. Эркинлик ѐки «моҳиятан» ѐки «сайланган» бўлиб, «моҳият эркинлиги» бирлиги /самость/, «организм ва органик бўлакларга хос» бирликни ташкил этади, ҳар бир ушбу бирликни акс эттиради ва жамоа геманшафт учун яшайди. Аксинча, ҳар бир ижтимоий муносабтлар юқори турувчи, қарамоғида маълум бир куч ва имкониятларга эга бўлган сунъий индивидни намоѐн қилиб, натижада жамият ижтимоий умумийлик нуқтаи-назаридан фикр юритади. Жамиятни икки хил тушуниш тўғрисидаги дихотомияда, яъни кенг маънода «жамоа»ни жамиятга қўшиб ва тор маънода «жамоа» ни жамият таркибидан чиқариб, Тѐннис турли хил ижтимоий алоқа ва таълимотларни таҳлил қилди. Тѐннис

давлат тушунчасини жамият билан ўзаро алоқадорликда кўради, тарихий тараққиѐт жараѐнида барча йирик ривожланган давлатлар «бирлик» тенденцияси сари интилиб боради деб қарайди. Бу башоратми ѐки билишми, ҳар қалай ҳозирги кунда Европа иқтисодий иттифоқини тузиш учун ривожланган давлатларнинг ўзаро музокаралр олиб бориб, баъзи бир муваффақиятларга эришганини ҳисобга оладиган бўсак, бу нафақат Тѐнниснинг, балки социология фанининг жамиятни ўрганишдаги ҳақиқий ютуғи деб ҳисоблаш мумкин. Мана шу дихотомияни Тѐннисдан кейин Дюркгейм ҳам қўллаб- қувватлаб, уни ривожлантирди. Агар Тѐннисни жамоанинг организм билан мос келмаслиги қизиқтириб, жамиятни тасаввур қилишда у ижтимоий бирлик дихотомиясига амал қилган бўлса, Дюркгейм ижтимоий алоқанинг органик ва механик турларини бир-бирига қарамақарши қўяди ва жамиятни бир қадар ижтимоийликнинг табиий ва органик тури деб эълон қилади. Дюркгейм жамиятдаги бирликни «тиниқ аҳлоқий ҳодиса» деб талқин қилиб, жамиятнинг аҳлоқий мустаҳкамлигини ўз тадқиқотларининг асосига, марказига қўяди. Механистик ва органистик бирлик фарқлаш учун икки хил хулосага келади: 1/ гуруҳларнинг барча аъзолари озми ѐки кўпми маънода эътиқодлар ва ҳиссиѐтларнинг жамланмасини ташкил этади, натижада коллектив турини ҳосил қилади; 2/ жамият – бу турли махсус функцияларнинг тизимидир. Органик бирликнинг механик бирликдан фарқи шундаки, у меҳнат тақсимоти натижасида вужудга келади. Меҳнат тақсимоти ижтимоий бирликнинг олий функцияси сифатида аҳлоқий функцияларни вужудга келтиради, «шахс индивидуаллиги»нинг вужудга келиши ва ривожланишини таъминлайди. Жамият ва унинг ривожланиш қонуниятлари тўғрисида кўпгина социологлар ўз таълимотларини яратганлар, жамият тўғрисидаги назарияларни бойитиб, ўзларининг улкан ҳиссаларини қўшганлар. Булар Зиммель, Парсонс, Луми, Чикаго мактаби намояндалари ва бошқалар.

Социологияда жамиятнинг қуйидаги йўналишлари мавжуд: 1/ механицистик. 2/ органицистик. 3/ культурологик. Жамиятнинг механицистик йўналиши XIX асрда вужудга келди. Механицистик йўналишда классик механика концепцияси, оламни механик талқин қилиш, жамият ривожланиши қонуниятларини асосан физик ва механик қонуниятлар асосида деб билиш билан асосланарди. Механицизм тарафдорлари, Т.Керн жамият структурасини ва ундаги жараѐнларни ноорганик олам билан солиштириб, шунинг асосида жамият қонунларини яратишга ҳаракат қилдилар. Табиий фанларнинг ривожланиши натижасида механицизмда янги «энергетик» ва «термодинамик» деган терминлар пайдо бўлди. Механицизм намоѐндалари асосан аниқликка риоя этишни ўз вазифалари деб билиб, миқдор ва статистик методларга суяниб жамият қонуниятларини белгилайдилар. Жамиятнинг органицистик концепцияси XIX аср охири ХХ аср бошларида вужудга кела бошлаган. Бу таълимотга кўра, жамиятни организм билан айнан бир нарса деб қараш ташкил этади. Жамиятни унсурларнинг бўлаклардан агрегати деб қараб, организм, нисбий автономиялардан иборат бўлган, амма ягона тамойилларга асосланган жамият динамикасини яратади. Органицистик жамият концепциясининг намоѐндалари О.Конт, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм ва бошқалар. Ижтимоий ахлоқ нормалари ва қадриятлар нинг тарихий мураккаблашиши натижасида ушбу ижтимоий тизим маданиятни вужудга келтиради. Маданият – ижтимоий-тарихий амалиѐт жараѐнида инсоният яратган ва яратаѐтган, ҳамда жамият тараққиѐтида тарихан эришилган босқични характерлайдиган моддий ва маънавий қимматдорликлар мажмуи. Моддий маданият – техника ишлаб чиқариш тажрибаси, ишлаб чиқариш жараѐни вужудга келтирилган моддий қимматдорлик мажмуидир. Маънавий маданият – фан, санъат ва адабиѐт, фалсафа, ахлоқ, маъориф ва бошқалар

соҳасида маънавий қимматдорликлар мажмуасидир. Маданиятнинг вужудга келишини натуралистлар /табиатшунос/ инсониятнинг табиий табиатида деб биладилар. Бошқа бир гуруҳ социологлар инсониятнинг аҳлоқий тараққиѐтида, аҳлоқий томонида бўлади деб билдилар. Маданият тушунчасидан келиб чиққан ҳолда культурологик жамиятнинг вазифаси коллективнинг мақсадли тузилиш даражасини қиѐслаб, унинг динамикасини ѐритиш, «ижтимоий» факт эканлигини кўрсатишдан иборатдир. «Культурологик» жамият ҳар қандай ижтимоий фаолиятга асосланган мақсадли комплексларнинг аспектига диққат билан қарайди. Культурологик жамиятнинг функцияси ўзаро алоқадорликни системали равишда изоҳлаб, шарҳлаб беради.культурологик жамият тўғрисида М.Вебер, Г.Зиммель, Ф.Тенбурк, В.Липп, Й.Вайс ва бошқалар ўз социологик қарашларида фикрлар билдирганлар. Ижтимоий ҳаѐт нисбатан мустақил, барқарор, функционал ва ривожланиш қонуниятларига эга бўлган ижтимоий тизимлар бирлигидан иборатдир. Ижтимоий тизим – мураккаб ички тузилишга эга бўлиб, тартибли, бир бутун, ўзига хос ижтимоий алоқадорлик ва турли ижтимоий муносабатлар бирлигини ташкил қилади. Ҳар қандай ижтимоий тизим ўзининг таркибий тузилишига эга. Жамиятнинг айрим таркибий тизимлари, масалан: иқтисодий, сиѐсий, ҳуқуқий, маънавий, ижтимоий турмуш, фан ва бошқа шу каби соҳаларида, то алоҳида олинган инсонгача бўлган ижтимоий тизимлар шулар жумласидандир. Ижтимоий тизимларнинг ривожланиши табиий-тарихий жараѐн тарзида боради. Ҳар бир ижтимоий тизим бошқасининг, юқори даражадаги тизимнинг таркибига киради. Ўзи эса қуйи, кичик тартибдаги тизимларни ўз такрибига олади. Жамият ҳаѐтида бирон бир ижтимоий тизим алоҳида равишда бошқаларидан, ижтимоий муҳитдан ажраган ҳолда яшай олмайди. Ҳар бир ижтимоий тизим ўзгармас ва абадий эмас. Улар тарихий тараққиѐти давомида доимо ўзгариб, ривожланиб боради. Ички, ташқи

функционал ва зиддиятли муносабатда бўлади. Ҳар қандай ижтимоий тизим ўзининг таркиб топиш, ривожланиш, гуллаб-яшнаш ва таназзулига эга бўлади. Ижтимоий тизимларга тарихийлик хос бўлиб, таркибидаги элемент ва майда тизимларнинг ўзаро алоқадорлиги, зиддиятлилиги – уларнинг ривожланиши моҳиятини белгилайди. Ташқи ўзаро алоқадорлик ҳам ижтимоий тизимлараро муносабатлар асосини ташкил қилади. Алоҳида олинган инсон ва жамият ҳаѐтидаги барча ижтимоий жараѐнлар тизими ўртасидаги муносабатлар ўзаро иерархик тузилишга эгадир. Ўзаро иерархик тузилиш уларни бошқариш имконини беради. Ижтимоий тизимлар мақсадга йўналганлиги, мослашувчи, очиқ, ўзини қайта тиклаш, функционал ва ривожланиш каби ўзига хос ҳусусиятларга эга. Ҳар бир ижтимоий тизим ташқи ижтимоий муҳит билан доимий алоқадорликда бўлади. Кишилар, ижтимоий воқелик, жараѐнлар ва ғоялар ижтимоий муҳит элементлари сифатида намоѐн бўлади. Ҳозирги янги ижтимоий муносабатларнинг таркиб топиши жараѐнида ижтимоий муҳит социологик жиҳатдан таҳлил қилиш масаласи муҳим илмий аҳамиятга эгадир. Ижтимоий тизимлар ўзларининг ижтимоий вазифалари, функциялари билан ўзаро фарқ қилади. Улар муайян иқтисодий, ижтимоий- сиѐсий, аҳлоқий ва бошқа қонуниятлар асосида фаолият кўрсатадилар. Парсонс фикрича, ижтимоий тизим, энг аввало, фаолиятли тизимдир. Масалан, иқтисод, сиѐсат, ҳуқуқ каби ўзаро таъсирида бўлувчи ижтимоий тизимлар аҳлоққа, маънавиятга фаол таъсир кўрсатадилар. Ҳар қандай ижтимоий тизимларда икки типдаги функционал вазифа ва ривожланиш қонуниятлари амал қилади. Уларнинг функционал ва ривожланиш ҳусусиятлари икки омил – ички ва ташқи омиллар билан белгиланади. Ички омилларга биринчи навбатда тизим ва унинг компонентлари, компонентларнинг ўзаро муносабати киради. Ташқи омилларга ижтимоий тизимларнинг ташқи муҳит билан алоқадорлиги киради.

Ижтимоий тизимларнинг ташқи муҳит билан ўзаро алоқадорлиги уларнинг асосий мавжудлик ва яшаш шарти ҳисобланади. Ташқи ижтимоий муҳит мувозанатини сақлаши ва ўзгаришини ҳисобга олиш бу ижтимоий тизимларнинг функционал вазифа ўзгариши ва ривожланишини социологик тадқиқ қилишда биринчи даражали аҳамиятга эга. Демак, социологияда ижтимоий тизимларни ички ва ташқи жиҳатдан таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ. Жамиятнинг моддий ишлаб чиқариш жараѐни бу – социологияда ижтимоий тизим сифатида олиб қараб ўрганилади. Моддий ишлаб чиқариш тизими – ижтимоий ҳаѐт соҳаси бўлиб, кишиларнинг моддий неъматлар ишлаб чиқариш фаолият билан боғлиқ. Моддий ишлаб чиқариш – жамиятнинг иқтисодий асоси бўлиб, иқтисодиѐт билан боғлиқ бўлган барча тизимлар ва улар ўртасидаги муносабатларни ўз ичига олади. Сиѐсий тизим – жамиятни бошқариш билан боғлиқ бўлган тизим ҳисобланади. Бу тизим таркибига барча сиѐсий ташкилотлар: давлат, ҳуқуқий органлар/ суд, прокуратура, милиция, қамоқхона ва бошқлар/, сиѐсий муносабатлар киради. Идеологик муносабатлар ҳам ижтимоий тизим сифатида маънавий ҳаѐт қирраларини ўз ичига олади. Унинг таркибига маънавий муносабатлар ва улар билан боғлиқ бўлган ташкилотлар: маданий муассасалар, фан, мафкура, қадриятлар киради. Тоталитар, авторитар, демократик жамият. Жамият тузилишига кўра қуйидаги турларга бўлинади: Тоталитар жамият. Сиѐсий бошқарувчида зўравонликка асосланган тизимдир. Тоталитар сўзининг маъноси, лотинча totus – умумий, бутун, жамики деган маънони англатиб, жамиятнинг сиѐсий, иқтисодий, ижтимоий, мафкуравий ва ҳатто бошқарувчи раҳбар элитанинг маиший ҳаѐтини якка лидер /«фюрер», «дуче», «каудильо» ва ҳ./ томонидан ўрнатилган ҳарбий- бюрократик аппарат томонидан бошқарилиши тушунилади. Тоталитаризмнинг асосий ижтимоий кучи шаҳар ва қишлоқларда аҳоли

табақасининг синфий қиѐфасини йўқотиши бўлиб, ижтимоий аморф ҳолатига эга бўлмаган барча ижтимоий табақа ва гуруҳларнинг турмуш тарзида муайянлик ва мулкка эгалик тўғрисида ҳато фикр туғдирадиган тузумдир. Тоталитаризм тараққиѐт жараѐнини кўрсатадиган люмпенизация даражаси, жамиятнинг ижтимоий ҳаѐтини ҳарбийлаштириб бориши натижасида «фавқулотда ҳолат» тамойилини амалга ошириб боради. Тоталитар жамиятнинг ҳарбийлашган муносабатларининг бюрократлашуви натижаси сурункали равишда ҳарбий кучларни ишлатишга олиб келади. Тоталитаризмнинг ғоявий манбаи, ижтимоий муносабатларини барча системаларини кўрсатма тамойилларни лойиҳалаштирилган мушоҳада йўлини кимнингдир «намунали» бўлган утопик концепциясига асосланади. Тоталитар тузумга Жентиле, Гитлер, Муссолини, Сталин ва бир қанча диктаторларнинг идеалогиясини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Авторитар жамият. /лотинча auctor – бошловчи, асосчи, ижодкор, автор, фикр, нигоҳ, ҳокимият, ҳуқуқ ва ҳ./ демократик бўлмаган сиѐсий режимга асосланган ва сиѐсий онгнинг авторитетга, умуман ҳокимият авторитетига бўлган муносабатларни акс эттирувчи шаклидир. Авторитаризм жамияти қандайдир бир вазиятда, нодемакратик йўл билан, тоталитаризмнинг баъзи бир элементларини қабул қилган ҳолда, бошқа ҳеч қандай «авторитет»ни тан олмай, ушбу авторитетларга тоталитаристик «уруш эълон қилиб» вужудга келади. Авторитаризм патологик, яъни нормал ҳолатини йўқотган /ўзини бошқалардан устун қўйиш, мақтовларга маҳлиѐ бўлиш/ авторитетга агрессив мухлислик, ўрта синьор намоѐндаларига хос бўлган онг шаклини акс эттиради. Авторитаризм ўз таълимотидан келиб чиқиб кўринмас қобиқ остида фашистик ва диктаторлик режимларига замин яратади. Демократик жамият /грекча demos –халқ ва kratos – куч, ҳокимият/ ҳокимият шаклларидан бири, бўлиб, унинг характерли томони озчиликнинг кўпчиликка бўйсуниши тамойили ҳамда фуқароларнинг эркинлиги ва тенг ҳуқуқлилиги эътироф этилишидир.

Бунда фуқароларнинг ҳуқуқлари жамият ҳаѐтининг ижтимоий ва. Замонавий жамиятнинг турлича таърифлари. Фаровонлик /мўл-кўлчилик/ жамияти. Ғарб социологиясида ҳозирги капиталистик давлатларнинг қиѐфаси ифодаланиб, « умумий роҳат-фароғат» ва «истеъмол қилиш жамияти» деган жамият назарияси вужудга келди. Ушбу назарияга кўра иқтисодиѐтнинг ўсиши ва янги технологиянинг ишлаб чиқаришга тадбиқ этилиши натижасида истеъмол маҳсулотларининг кўплаб реализация қилиниши натижасида жамиятдаги ҳар бир кишининг бахтли ва низоларсиз ҳаѐт кечириши таъминланади. Ҳозирги кунда шундай давлатлар фикримизча, ривожланган капиталистик давлатларда, айниқса, Скандинавия давлатлари ҳаѐтида аста-секин намоѐн бўлиб бормоқда. Истеъмол қилиш жамияти. Унчалик назарий, эмпирик ва амалий аҳамиятга эга бўлмаган тушунча. Америка социологлари томонидан ХХ аср 40-50 йилларида жамиятнинг ҳар бир аъзосининг ҳаѐт даражасини яхшилаш мақсадида пайдо бўлаѐтган тасаввурларнинг кенг ѐйилиши натижасида вужудга келган назария. Моддий томондан кам таъминланган кишиларнинг ижтимоий жиҳатдан талаб муаммоларини қондириш учун ушбу назария ишлаб чиқилди. Индивидуал истеъмол ижтимоий онгда инсонпарварликнинг ѐрқин ифодаси сифатида намоѐн бўлди, ўз навбатида бу иқтисодий монополизация ва давлат томонидан бошқариб туришни мустаҳкалади. Истеъмол қилиш тамойилнинг тараққий қилиши натижасида капитализмнинг нафақат эволюцион томонларини, балки кўп миқдордаги истеъмол эҳтиѐжларини ошира бориб, истеъмол қилиш тамойилига модалар рекламаси ва маркетинг муносабатларини ҳам киритди. Истеъмол қилиш тамойилининг оммавийлашуви жаҳон миқѐсида ҳарбий- сиѐсий конфронтациянинг бир мунча барқарорлашувига ҳам ѐрдам берди. Очиқ ва ѐпиқ жамият. Социологияга К.Топпер томонидан киритилган бўлиб, тараққиѐтнинг турли босқичларида турли жамиятларнинг маданий- тарихий ва сиѐсий тасвирланиши ифода этилади. Очиқ жамият – деморактик жамият бўлиб, ташқи муҳит шароитларида осон ўзгарувчи ва мослашувчи,

танқидни ѐриб ўтмоққа мослашган жамият, ѐпиқ жамият эса догматик – авторитар режим асосида бўлиб, сеҳрли /магик/ тафаккур, догматизм ва колективизм тамойиллари билан характерланади. К.Попер ѐпиқ жамиятларга ўзининг сиѐсий ва ижтимоий келиб чиқишидан турлича бўлган давлатларни киритади, буларга Спартак, Пруссия, чор Россияси, нацистлар Германияси, Совет Иттифоқини киритади. Очиқ жамият оламни рационал англаш ва критицизм, индивидуализм тамойиллари билан характерланади. Очиқ жамиятга у қадимги Афина ва ғарб ривожланган давлатларини киритади. Очиқ ва ѐпиқ жамият концепцияси ҳозирги замон давлатларининг мафкуравий сиѐсий ва ижтимоий –психологик нуқтаи-назардан ўрганиш учун асосий омиллардан бири ҳисобланади. Индустриал /саноат/ жамият. Анаънавий жамият категориясидан ажралиб турувчи, ғарб социологиясида ривожланган жамиятнинг келиб чиқиши ва табиати тўғрисидаги икки асосий категориянинг бири. Ушбу терминни биринчи бўлиб, Сен-Симон ишлатган, уни О.Конт, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм ва бошқалар ривожлантирганлар. Қайси жамиятда саноат ишлаб чиқариш иқтисодий ташкилотнинг бошқарувчиси шакли бўлса, бу ташкилот хусусий шахслар қўлида бўлса, бу тадбиркор хусусий бошқарувчиси бўлади, у меҳнат жараѐни ва ишчиларни бошқариб боради. Саноат ишлаб чиқариш корхоналарини, менеджер-администраторлар назорат қиладилар. Социологлар ушбу тамойилни бир неча хилда талқин қиладилар. а/ Ҳозирги давр дунѐсининг тарихий ўзгариши натижасида, яъни анъанавий аграр жамиятдан «индустриал» саноат жамиятига ўтилиши ва машина саноати, меҳнат интизом, эркин савдода миллий хўжалик системасининг ва умумий бозорнинг ташкил этилиши модернизация назарияси билан чамбарчас боғлиқдир. б/ Индустрлашган жамиятларнинг қанчалик кўп бўлиши уларнинг шунчалик индустрлашган тартибнинг қонунига мувофиқ бахслашиши, рақобат қилиши кучаяди. в/ «Анъанавий» жамиятдан саноат жамиятига ўтилиши натижасида тарихан прогрессив ҳаракат бошланади, яъни анънавий

наслий ирсият ҳусусиятлари йўқолади, жамиятнинг ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтининг демократлашуви натижасида инсон қонунлари тенглашади, қобилият жиҳатидан генетик равишдагина инсонларнинг нотенглиги вужудга келади ва ҳакозо. Постиндутриал жамият . Америкалик социолог Д.Белл томонидан ишлаб чиқилган концепция. Постиндустриал жамият концепциясининг назариясига кўра жамият тараққиѐти учта босқичда ўрганилади: 1/ индустриал жамиятгача бўлган давр; 2/ индустриал саноат жамияти даври; 3/ постиндустриал жамият даври. Индустриал жамиятгача бўлган даврда асосий омил қишлоқ хўжалиги муносабатлари, черков ва армия жамиятнинг асосий социал институти ҳисобланарди, бу даврдан индустриал-саноат жамиятига ўтилгач, саноат корпорациялар ва фирмалар жамиятнинг асосий омили бўлиб қолди, постиндустриал жамият даврида эса университетлар асосий жойи бўлган назарий билимлар саноат ва ишлаб чиқаришнинг бир жойга тупланиб қолишида асосий роль ўйнайди. Бу жамиятда Д.Беллнинг фикрича, капиталистлар ҳукмронлиги йўқолиб, унинг ўрнини юқори билимга эга бўлган малакали ҳукмрон элита эгаллайди. Индустриал жамиятда асосий низо меҳнат ва капитал орасида бўлса, постиндустриал жамиятда асосий низо билим ва чуқур билимга эга эмаслик ўртасида боради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т., 1997 2. Лавриэнко В.Н., Нарпов Н.А. Основ социологических знаний. ВУЗ. (Социология) – М., 1995 3. Бекмуродов М. Социология асослари. Т.:1997. 4. Зборовский Г.Е., Орлов Г.П. Введениэ в социологию. Екатеринбург: 1995. 5. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Курс лектсий. – М.: 1993. 6. Капитонов Э.А. Социология ХХ века. История и технология. Ростов-на- Дону. 1996. 7. Современная западная социология. Классическиэ традитсии и поиски новой парадигм. М.: 1990 8. Убайдуллаэва Р.Т., Хайдаров А. Социология тарихи – Т.: 1993.

O'xshashlar

Сиёсий тизим тушунчаси

Жамият конунлари, унинг жамият тараккиётидаги урни ва ахамияти

Халкаро тизим ва ташки сиёсат

Жамият ва унинг тизимлари

Социология фан сифатида