Сиёсий карашларнинг пайдо булиши ва ривожланиши - Sotsiologiya - Referatlar

Сиёсий карашларнинг пайдо булиши ва ривожланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130 KB

Ko'chirib olish

Сиёсий қарашларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши Режа: 1. Қадимги Шарқ ва Ғарбнинг сиёсий ғоялари 2. Ўрта асрлар ва уйғониш даврининг сиёсий фикри 3. Янги ва энг янги замондаги сиёсий таълимотлар

Қадимги дунёнинг сиёсий фикри. Дастлабки сиёсий – ҳуқуқий фикрлар барча халқларда, қадимги Шарқда ҳам, қадимги Ғарбда ҳам диний - афсона, ривоятлар таркибида шаклланган. Уларга кўра, ердаги тартиблар умумбашарий, коинот тартибларининг узвий қисми ва келиб чиқиши жиҳатидан - илоҳийдир. Ана шундай тушуниш узок даврлар мобайнида. Шарқда, кейинчалик Ғарбда ҳам инсонлар, улар ўртасидаги муносабатлар азалдан белгиланганлигига асосланиб, барқарор дунёқарашни шакллантирди. Бу дунёқараш давлат, сиёсатга доир ғояларда ҳам ўз ифодасини топди. Қадимги дунё маънавий маданиятининг энг йириқ тарихий ёдгорликларидан бири - "Овесто" (м.а. VI аср) дир. У яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларидаги нафақат диний тасаввурларни, балки сиёсий қарашларни билишнинг муҳим манбаидир. "Oвecro" да дунёдаги яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги кур аш диний шаклда акс эттирилади. Унда ёвузликни бартараф этиш, ' тинчлик - тотувликни таъминлашнинг йўллари ва воситаларини асослашга алоҳида эътибор берилади. Бу йўллар ва воситалар яхши ният, яхши сўз ва яхши амал концепциясида ўз ифодасини топади. «Овесто»да жоҳиллик, зўравонлик, тухмат каби ёмон хислатлар қораланади. Унда соф кўнгиллилик, ҳиёнат қилмаслик, алдамаслик, ҳақорат қилмаслик, ташаббускорлик, меҳнатсеварлик, ҳамжиҳатлилик каби фазилатлар тарғиб қилинади; "Овесто" нинг тарихий ёдгорлик сифатида аҳамияти бебаҳодир. Бу ёдгорликсиз Шарқ, на Fap6 сиёсий фикрининг ривожланишини тасаввур қилиш қийин. У Демокрит, Афлотун, Арасту ва бошқа буюк алломаларининг фаолияти, христиан, ислом таълимотининг келиб чиқишига катта таъсир кўрсатди. Сиёсий фикр аста-секин афсона ва ривоятлар қобиғидан чиқиб инсон, жамият, давлат масалаларини фалсафий – ахлоқий талқин қилишга интилди. Бу антик давр алломаларининг асарларида ўз ифодасини топди.

Конфуций (э.а.551 - 479 миллар) таълимоти фалсафий ва сиёсий – ҳуқуқий фикр тарихида муҳим роль уйнаган. Конфуций-давлатнинг патриархал-патерналистик концепциясини ривожлантирган. Унинг таъкидлашича давлат – катта оиладир.Император ҳокимияти гўё оила бошлиғи – отанинг ҳокимиятидек адолатли ва қўл остидигиларига меҳр - шафқатга асосланган. Ҳукмдор ва фуқаролар муносабати - оила аъзоларининг муносабатини эслатади: кичиклар катталар қарамоғида ва уларга итоат этади. Конфуций одамларни ижтимоий келиб чиқишига кўра тўрт қатламга ажратади: аслзодалар (ҳар қандай 6илимга туғилишдан эга); билимларга ўқиш - ўрганиш жараёнида эга бўлганлар; билимларни қийинчилик. билан ўзлаштирувчилар; 6илим олишга интилмайдиганлар. Шу тариқа одамлар ўртасида тенгсизлик мавжудлиги ва оми одамлар (қуйи табақалар, кичиклар) олий насаб аслзода, катталарга бўйсунишлари зарурлиги белгилаб берилади. Ҳокимият оқсуяклар қўлида тўпланиши лозимлиги асосланади. Конфуций ҳокимиятнинг адолат ва меҳр- шафкатта асосланиши, фуқаролар эса и сёнлардан ўзларини тийишларини уқтиради. Боқариш - ҳаммани жой - жойига қўйиш демакдир. Давлат ҳокимияти ҳалқ ишончисиз мавжуд бўла олмайди, аммо ҳукмдорлар ҳаммага ўрнак бўлишлари лозим. Конфуций қарашлари унинг издошлари ва шогирдлари томонидан "Луньюй" - "Сухбатлар ва мулоҳазалар" деб номланган асарда баён этилган. Конфуций қарашларининг танқиди билан м.а. Vl-V асрларда яшаб ижод этган файласуф Лао - цзў чиқади ва даосизм оқимига асос солади. "Дао" таълимоти бевосита фаолиятнинг табиий ҳуқуқини англатиб унинг асосида куч ишлатмаслик, давлатни йўк, қилиш ва жабр - зулмга қаршилик, ибтидоий жамоа тарзидаги ҳаётга қайтишга чақириқ ётади. "Дао"дан четлашиш – ҳақиқатдан четлашишдир. Антик давр сиёсий фикри Шарқ ғояларини ўзига син гдириб, кейинчалик ривожланган Ғарб давлатчилигидаги барча дунё қараш ва мафкураларнинг куртакларини ундирган замин бўлди. Демократия антик

даврларда тўлиқ намоён бўлиб, аста - секин инсоният ижтимоий-сиёсий қадриятлари хазинасидан жой олди. Ана шу ажойиб давр намоёндаларининг кўзга кўринган вакиллари билан танишиб чиқамиз. Жамият ' тўғрисидаги Афлотун (э.а. 427 - 347 йиллар) фикрларининг қиймати шундаки, у ҳокимият, хусусан,' давлат ҳокимияти масалалари соҳасида илгари сурган айрим, қарашлари бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган; Афлотун яратган идеал аслзодалар давлатида бошқарув- файласуфлар; мудофаа ва хавфсизлик - аскарлар: моддий таъминот эса – дехқонлар, ҳунарманд ва савдогарларга берилган. ("Конунлар"). Моҳияти билан бу Миср табақавий тузумини эслатади. Афлотун давлат бош- қарувининг уч турини кўрсатди: • монархия - бир киши ҳокимияти. қонуний ва, ноқонуний (тирания)~ бўлиши мумкин; • демократия - ҳамманинг ҳокимияти, у ҳам қонуний ва ноқонуний бўлиши мумкин; • аристократия - озчилик ҳокимияти, баркамоллик ёки зўрлик асосига қурилган булиши мумкин. Афлотун ўзининг "Протагор" диалогида давлат . бошқаруви санъатига ҳам ўқиш - урганиш зарурлигини таъкидлайди. Фақат билимдон одамларгина бошқарйши мумкин. Одамлар шунингдек адолатта ҳам ўрганишлари лозим. Адолат нима? Адолат ўз ишини малакали, Сидқидилдан бажаришдир. "Давлат" диалоги, "Қонунлар"да Афлотун давлатнинг келиб чиқишини ижтимоий эҳтиёжга боғлайди:"Давлат,- менинг фикримча, ҳар биримиз ўзимизни қондира олмай қолганимиз ҳолда, жуда кўп эҳтиёжларга эга эканлигимиздан келиб чиқади. Ҳар бир инсон бирон бир эҳтиёжини қондириш учун ё унисини, ё бунисини жалб этади. Кўп нарсага муҳтожлик сезган одамлар биргаликда яшаш ва бир-бирларига ёрдам бериш учун бирлашадилар, Ана шундай уюшма бизларда давлат номини олади..." «Бундай давлатда меҳнат тақсимоти мавжуд: инсонлардан бири деҳқон, бири -қурувчи, яна бири – тўқувчи, тўртинчиси- этикдўз.

Шундай қилиб, давлат билан жамият тушунчалари бу ерда бир маънони англатаёттанини кўрамиз. Афлотунга кўра демократик тузумнинг энг катта камчилиги - унда бошкарувнинг мувофиқ эмаслиги деб ҳисоблайди: "Демократия шундай тузумки, унинг доирасида истаган ишингизни қилишингиз. Мумкин». Арасту (м.а. 384 - 322, йиллар), 6ошқарувга кўра давлатларни қуйидагича туркумлади: ~ монархия, акси - тирания; • аристократия, акси - олигархия; • полития, акси - демократия. Арасту инсонни сиёсий мавжудот сифатида баҳолайди: "инсон ўз табиатига кўра сиёсий мавжудотдир". Арастунинг “Сиёсат" асарида ҳозирги замон сиёсий фанида кенг ишлаб чиқилаётган назарияларнинг куртакларини кўрамиз. Масалан, Арастунинг қуйидаги саволига диққат қилинг: "Тадқиқотларимизнинг пировард нуқтаси қуйидаги саволни муҳокама этиш: қайси ҳокимият афзалроқ: баркамол инсонлар ҳокимиятими ёки баркамол қонунлар ҳокимиятими?" Ушбу саволга XVII аср арбоби Ш.Л.Монтескье "баркамол қонунлар ҳокимияти" деб жавоб беради ва жамиятда қонун олдида ҳамма инсонларнинг тенглиги, қонунларнинг ўзи эса - бутун жамият манфаатидан келиб чиқиб яратилиши лозимлиги тамойилини илгари суради. Ушбу савол амалий ечимини қарийб йигирма тўрт аср ўтгач, ҳозирги замонавий демократиялар тимсолида топяпти. Яна Арастунининг ўзига мурожаат этамиз: "...ҳар бир давлат тузилишининг асосини ... уч қисм ташкил этади: биринчиси - қонун муҳокама~этувчи орган - ҳокимият ишларини кўриб чиқади; иккинчиси лавозимлар...; учинчиси - суд органлари" 1. Аслида «ҳокимиятларнинг бўлиниши тўғрисидаги бу сўзлар ўзини демократик деб атаётган ҳар бир замонавий давлат Конституциясида албатта учрайди. Арасту демократияни мукаммал тузум қаторига қўшмаган. Унга хос бўлган бир қатор камчиликлар ва зиддиятларни айтиб ўтган. Масалан:"...демократия – камбағал – йўқсиллар манфаатини ифодалайди.

Умум манфаатни эса назарда тутмайди". Ана шу фикрлар кейинчалик XIX аср бошида А. Токвиль томонидан, асримизда эса бир қатор кўзга кўринган демократик концепцияларда ривожлантирилди. Ўрта асрлар ва yйғониш давридаги сиёсий ғоялар Қадимги дунёда вужудга келган сиёсий фикр ~ ўзгармасдан, бир жойда тўхтаб қолгани йўқ. Инсониятнинг тарихий даври, унинг талаб ва эҳтиёжлари ўзгариши ва ўсиши билан у ҳам ўзгариб ва ривожланиб борди. Қадимги дунёнинг сиёсий ғоялари, улар қанчалик муҳим бўлмасин, ўрта асрларга келиб замон талаб - эҳтиёжларини қондира олмади. Бу ғоялар сиёсий кучларни сафарбар этиб ижтимоий адолат ва ижтимоий тартибни таъминлай олмади. Парокандалик, тарафкашлик, уруш - жанжаллар - давлатнинг фалсафий - аҳлокий моделларини қадрсизлантирди. Ўрта асрларда давлатнинг янги, диний-аҳлоқий турдаги моделларини асослаб берадиган ғояларга катта эҳтиёж сезилди. Бундай ғоялар ўрта асрлар Ғарб ва Шарқ мутафаккирларининг асарларида ўз ифодасини топди. Ўрта асрлар Fаpб сиёсий фикрининг ёрқин- намояндаларидан бири - Аврелий Августин (354 - 430) дир. У ўзининг ".Илоҳ шаҳри" асарида "илоҳ шаҳри" ни "инсонлар шаҳри" га қарама - қарши қўяди. Негаки, инсонлар бир - бирининг устидан ҳукмронлик қилиш, бири иккинчисини итоат эттириш, ҳукмронликка интилиш иштиёқида давлат, унинг ташкилотлари, жазо органларини ўйлаб топганлар. Одамларни "ўзларича", яьни шайтон домидагилар ва худога интилиб яшаётганларга бўлади. Бутун дунёда черков ҳукмронлигини тарғиб этади. Ҳозирги вақтда унинг қарашлари протестаниз)~~ ва католицизмда кенг қўлланилади. Ўрта асрлар Ғарб сиёсий фикрининг вакилларидан яна бири Фома Аквинский (1225 - 1274) дир. Унинг қарашлари асосан "ҳукмдорларнинг бошқаруви ҳақида" номли асарида баён қилинган. У мазкур асарда черков ҳокимиятининг дунёвий ҳокимиятдан устунлигини, кишиларнинг илоҳий ва абадий ҳуқуққа, бўй сунишлари зарурлигини асослашга интилади. Шарқда, хусусан Ўрта Осиёда сиёсий фикр тараққиёти ниҳоятда теран

илдизларга эга. Хасан Ато Абушийнинг "Туркий қавмлар тарихи" асарида далолат берилишича: "Туркий қавмлар барча қавмлардин ўлмасада, аммо, жуда кўплариндин олдин бу (ҳукумат ва ҳокимлар) лузумни ҳис этмишдирлар..., яъни эски туркийларнинг ўзлари жуда кўп ҳалқларни муҳаббат ва итоат эттира олғон тадбирли, сиёсий қувватли ҳокимлар жумласидандирлар".' Ўрта Осиё ҳудудларида аждодларимиз тўрт буюк империя, юздан ортиқ йирик марказлашган давлатлар тажрибаларини тўплаганлар ҳам бy фикирни тасдиқлайди. Шарқ мутафаккирларининг деярли барчаси сиёсат бобида теран фикр юритганлар. Улар ўз қарашларида кўпроқ сиёсатнинг ижтимоий, аҳлоқий ва маънавий қирраларини ёритганлар. Сиёсат-инсон, учун муносиб моддий ва маънавий шароитларни яратиш контекстида олиб қаралган. Абу Наср Форобнй (87О - 95О) "Фозил шаҳар аҳолисининг қарашлари" асарида давлатнинг келиб чиқ ишини одамларнинг ўз эҳтиёжларини қондиришга бўлган истагига боғлайди. Давлатни фазилатли, маърифатли «ҳукмдор 6ошқариши лозим. Давлатнинг зўравонлик ва бебошликка қурилиши қораланади. Ўрта асрларда Форобий биринчилардан бўлиб жамият ва ижтимоий - сиёсий ҳаёт таркибини жиддий ўрганиш масаласини қўйди. Ижтимоий ҳаётни ўрганиш соҳасида Форобий бир қатор масалаларни белгилаб берди.Улардан, асосийлари қуйидагилар: 1.Ижтимоий ҳаёт тушунчаси, фан предмети ва вазифаларини белгилаш; 2.Ижтимоий уюшмаларнинг келиб чиқиши, таркиби, тузилиши, турлари ва бу масалага оид нотўғри қарашларни танқид қилиш; 3.Шаҳар - давлат хусусиятлари, вазифалари ва бошқарув шакллари; 4.Жамиятда инсон урни ва бурчлари, меҳнат фаолияти, маънавият ва тарбия масалалари; 5.Давлат уюшмасининг пировард мақсади, баҳтга Ъ- эришиш йўллари ва воситалари . Ижтимоий ҳаёт муаммоларини ўрганувчи фанларга у илм - ал -

мадания {шаҳар жамоаси тўғрисидаги фан), фиқҳ (~ҳуқуқшунослик), каломни киритган. Каломни Форобий барча билимларнинг асоси сифатида эмас, қолган фанлар қаторида тилга олади. Фаробий илм - ал - маданияга катта эътибор беради. Давлат тўғрисидаги таълимотида Форобий унинг ички ва ташқи вазифаларини аниқлаб беради. Ташқи вазифага шаҳар - давлат фуқароларини душманлардан сақлаш, яъни мустаҳкам мудофаани ташкил этиш киради. Жоҳил шаҳар - давлатларга бошқа шаҳарлар билан доимий урушлар ва низолар хос бўлган ҳолда, фозил шаҳар ахолиси ўз фуқароларини ҳимоя қилиш мақсадида фақат мудофаа урушларини олиб боради. Давлатнинг ички вазифаси унинг ўз фуқароларига ҳақиқий баҳт берувчи зарурий тадбирлардан иборат. Улар қуйидагилар: адолат ўрнатиш, маорифни ривожлантириш, билимларни ҳалқ ўртасида, тарқатиш, маънавий ' ва дунёвий билимларни бериш, яхшилик ва комил хулқларни, одат ва ахлоқий кқоидаларни тарғиб қилиш. Форобийнинг бошқарув шаклларига қараши унинг бевосита раҳбарларга қўядиган ғалабларидан келиб чиқади. Форобий асосан подшолик тузуми тўғрисида фикр юритади ва идеал давлатнинг бошлиғига бир қатор талаблар қўяди: донишмандлик, қонунлар ва бошқарув қоидаларини билиш, уларни ижодий қўллай олиш, ҳарбий санъатни яхши билиш, адолатли бўлиш, ҳақиқатни севиш ва ҳоказо. Аммо, у шунча ҳислатнинг бир инсонда бўлишига шубҳа билдириб,' бундай ҳукмдорларнинг энг муносиб фуқаролар ичидан сайланишини таклиф этади. Форобийда халқ ҳокимияти ва демократия тўғрисидаги фикрлар ҳам бор, аммо улар ривожлантирилмаган. Буюк Шарқ мутафаккири Абу Али Ибн Сино (98О - ' 1О37). Унинг фикрича, инсон жамиятдан ташқарида яшай олмайди . У ахолиси, ҳукмдорлар, ишлаб чиқарувчилар ва қўшиндан иборат давлатда яшайди. Ибн Сино аҳолини моддий аҳволи ва бойлиги нуқтаи назаридан табақаларга бўлади. У ҳамма нарсада меъёр булиши тарафдоридир. Унинг фикрича, агар ҳамма шоҳ ва ҳукмдор бўлса ҳам, ҳамма камбағал ва ночор бўлса ҳам -

жамият фалокага юз тутган бўлар эди. Шунингдек, бойлик жиҳатидан тенг бўлса ҳам одамлар меҳнат қилишдан.ва бошқаларга ёрдам беришдан тўхтаган бўлар эди. Демак, энг маъқул -одамларнинг мулкий ва ижтимоий ҳар - хиллигидир. Ибн Сино бу фикрларни "Рисолаи тадбири манзил" асарида баён этган. Ибн Сино қонунлар барчага баробар бўлган жамиятда адолатсизлик бўлмайди, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича ҳар қандай адолатсизлик жазосиз қолмаслиги керак. Агар ҳукмдор адолатсиз бўлса, унга қарши исён оқланган ва жамоа томонидан қўллаб - қувватланган бўлади. Шарқдаги уйғониш даврининг буюк сиймоларидан бири - Юсуф Хос Хожиб (XI аср) ҳам давлат ва сиёсат масалаларига катга эътибор берган. Уни бутун оламга танитган асар "Қутадғу билиг" ("Саодатга бошловчи билим") дир. Бу асар нафақат ўзбек адабиётининг, шу билан бирга сиёсат фанининг ҳам муҳим манбаларидан биридир. У давлат ва уни идора қилишнинг қонун - қоидалари, усуллари, турли ижтимоий гуруҳ ва табақаларнинг мавқеи ва муносабатлари, аҳлоқ ва одобларини ифода этувчи ўзига хос низомномадир. Асардаги давлатни идора этишнинг йўл – йўриқлари ҳақидаги ғоя алоҳида диққатга сазовордир. Бу йўл- йўриқлар донишмандлик, адолатпарварлик, кўнгил мулойимлиги, тил, сўз юмшоқлиги, эҳтиёткорлик, такаббурликдан йироқлик, ёвуз ва ярамас ишлардан узоқлик, ҳар ишда меъёрга риоя қилиш, катталар ҳурматини ва кичиклар меҳрини ўрнида тутиш ва бошқалардир. Ўрта асрлар сиёсий фикрининг энг йирик манбаларидан бири - Низомулмулкнинг (1018 - 1092) «Сиёсатнома» ёки «Сиярулмулук» ("Подшоҳлар турмуши") асаридир. Бу асар ўзининг мазмун - моҳиятига кўра салжуқийларнинг сиёсий дастури ҳисобланади. Низомулмулк асарида шоҳлар тарихи ва ҳаётий тажрибасини умумлаштиради, давлатни бошқариш қонун - қоидаларини, тартиботи ва усулларини асослаб беради. У асарда шоҳ ва ҳокимларни адлу инсоф ва диёнатга, муросаю - мадора ва мурувватга, давлатни оқилона бошқариб, қатий қоида ва тартиб ўрнатишга, амалдорларни виждонли, пок, ҳалол ва иймонли, виждонли бўлишга,

мамлакатнинг ободонлиги, унинг аҳли фаровонлиги, тинчлиги ва тотувлигини таъминлаш учун ҳаракат қилиш ва меҳнат килишга даъват этади. Ўрта асрлар сиёсий фикрининг вужудга келиши ва ривожланишида Амир Темурнинг (1342 - 1405) ўрни бениҳоя каттадир. У куч ва ғайратини сиёсий ҳаёт масалаларини ўрганишга ва уларнинг ечимини топишга, васият ва тузукларни ишлаб чиқиш ва мерос қолдиришга сарфлади. Бунга "Темур тузуклари" гувоҳлик беради. "Темур тузуклари" - жаҳон сиёсий фанининг энг йирик ва ноёб манбаларидан бири ҳисобланади. Унда давлатни идора қилишнинг асосий қонун - қоидалари, йўл- йўриқлари асослаб берилади. Бундай қонун - қоидаларни теран ифода этган манба жаҳон сиёсий фикри тарихида камдан - кам топилади. Мазкур манбада илгари сурилган ғоялар бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўкотган эмас. Улардан назарий ва амалий ишда фойдаланиш қўл келади. ХV аср буюк мутафаккири Алишер Навоий(1441 - 15О1)' ижодида бир қатор муҳим фикрларни учратамиз. У ҳалққа нисбатан адолатсизлик ва ёвузликни,қоралайди, одамзотни ҳаётда адолатни қарор топтиришга, уни асраб - авайлашга чорлайди. Навоий марказлашган кучли подшолик ҳокимиятини ёқлаб чиқади. Негаки, кучсиз шоҳ порахўр қозилар, зуравон ва таъмагир амалдорларга йўл очиб беради, Кучли шоҳ ҳокимиятида фақат муносиб, баркамол шаҳслар ўрин олади. Зулм учун золимнинг ўзи жавоб беради, негаки, кўмир ташиганннинг қўли қорадир. Инсонлар маънавий камолотга интилишлари лозим. Бунинг асосий шартлари эса, Навоий фикрича ҳалол меҳнатдадир. Уйғониш даври, унинг уялари инсоният тарихидаги туб бурилиш дақиқаларидир. Инсон қадр - қиммати, унинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш инсон учун муносиб ҳаёт яратиш ғоялари айнан Ғарб мамлакатларида уларнинг давлатчилик ва сиёсат соҳасидаги амалий изланишлари давомида

вақт чиғириғидан ўтиб реал воқеликка айланади. Ушбу давр сиёсатчилари ва олимларидан энг йириги албатта Николло Бернардо Макиавелли (1469 - 1527) дир. У "Ҳукмдор", "Флоренция тарихи" асарларида биринчи бор сиёсатни мустақил фан сифатида асослайди, жамият илоҳий эмас, балки табиий қонунлар негизида ривожланишини таькидлайди. Макиавелли тарихий тараққиёт заминида молодий манфаат ва куч, омма ва ҳукмрон табакалар қарама - қаршилиги ётади, деб ҳисоблайди. У кучли миллий давлат тарафдори бўлган. Сиёсий курашда,ҳокимията интилишларда буюк мақсадга эришиш йўлида ҳар қандай воситалардан фойдаланиш зарур, деб ҳисоблаган. Макиавелли одамлар фаолияти сабабларини бойликка хирс қўиишда курган: «Одамлар йукотган маблағни отасинин ўлимидан кўра кўпрок эслаб юради». Ижтимоий тараққиётнинг маълум қонуниятларга бўйсунишини англади ва уни фортуна (тасодиф, омад, тақдир) деб атади. Инсон уни билиши ва ўз манфаатига йўналтириши мумкин. Н.Макиавёлли Леонардо да Винчи замондоши, Микеланджело дусти, Флоренция Республикасининг давлат арбоби, тарихчи, шоир, ёзувчидир. У XV аср охири XVI acp бошларида узлуксиз урушлардан жабр кўрган, кучли мар казлашган давлатга эҳтиёж сезаётган Италия манфатларининг ифодачиси бўлди. 1512 йилда Флоренция Республикаси тугатилиб, Н.Макиавелли сургун қилинади. қувғинда у "Тит Ливийнинг биринчи ўнта китоби тўғрисида қайддар ", "Ҳукмдор" (Лоренсо Медичига багишланади)," Флоренция қўлёзмалари" асарларини ёзади. Макиавелли мазкур асарларда бошқарув шаклларидан ҳеч бирини афзал кўрмайди. Аввал "янги ~op" якка ҳокимлиги ўрнатилиб, у Италияни бирлаштириши, ислоҳ килиши ва юксалтириши, сўнг унинг ўрнини республика, бошқарувининг "аралаш" шакли (демократия, аристократия, монархия элементларини бирлаштиради) эгаллайди, деб ҳисоблаган. Шу тариқа Макиавелли давлатчиликнинг монархиядан республикага томон ривожланишини олдиндан айтиб берган. Француз мутафаккири Жан Боденнинг қарашлари (153О - 1596)

кишида муайян қизиқиш уйғотади. Хусусан, у давлат манфаатлари дин манфаатларидан устунлигини таъкидлайди. Жамиятда виждон эркинлиги қарор топиб, бирор дин қуғинда бўлмасин, давлат асосини оила ташкил этади, каби ғояларни тарғиб эттан. Давлат - оилалар муаммоларини ҳал қилувчи, хусусий мулкка асосланган ижтимоий мулкни сақловчи иттифоқдир. Мулкий тенгсизлик табиий ва зарурийдир. Давлат ижтимоий масалалар устидан ҳуқуқий ҳокимиятга эга. Унинг ҳокимияти ҳал килувчидир. Монарх - хукмдор ~~ҳуқуқнинг, суверенитетнинг, ягона, мутлоқ манбаидир. Давлатнинг тури иқлим шароитларига боғлик. Мўътадил иқлимга ақл - идрокга асосланган давлат мос келади, негаки, бу ердаги халқлар адолатни ҳис этади, меҳнатсевардир. Жануб халқлари меҳнатга лоқайдлик билан қарайдилар, Шунинг учун улар диний ҳокимият ва диний давлатга эҳтиёж сезадилар. Шимолда дангаса, урушқоқ халқлар яшайдилар, шунинг учун уларнинг давлатлари, каттиқ интизомга асосланган ва ниҳоятда марказлашган бўлади. Янги ва энг янги замондаги сиёсий таълимотлар Янги замон янги сиёсий таълимотларни илгари сурди. Бу таълимотлар ўрта асрлар доирасидан четга чиқиб, инсониятнинг янги талаб ва эҳтиёжларини ўзида акс эттирди. Давлат ва ҳокимиятнинг илоҳий характерига ишонишга таянувчи сиёсатни схоластик тушуниш замон талабларига жавоб бермай қўйди. Инсон ва жамиятни риволантириш, унинг имкониятларини янада ошириш эҳтиёжлари сиёсатга принципиал жиҳатдан янгича қарашларни, уни оқилона – танқидий тушунишни талаб қилди. Ушбу сиёсатни оқилона – танқидий тушуниш янги замон алломаларининг асарларида ўз ифодасини топди. Янги замон сиёсий фикрининг ёрқин намоёндаларидан бири, инглиз файласуфи Томас Гоббсдир (1588 - 1679). У фуқаро ҳакидаги таълимотнинг фалсафий элементлари", "Левиафан" асарларининг муаллифидир. Ижтимоий битим ғоясини тарғиб қилган Гоббс бошқарув усулларида чекланмаган

монархия тарафдори бўлган. У инсонлар жамиятининг икки ҳолатини ажратади: табиий (ҳамманинг ҳаммага қарши уруши) - унда кучга эга бўлганлар ҳуқуқга ҳам эгалик қиладилар ва фуқаролик (битимига кўра айрим ҳуқуқларини ихтиёрий равишда бошқаларга бериш). Давлат ўзида жамланган ягона ирода воситасида тинчликни сақлаши, табиий қонунлар бажарилишини таъминлаши, тартибни сақлаши, хунармандчиликни ривожлантириши, шунингдек, инсонларни диний, маънавий, аҳлокий қарашларига ҳам таъсир этиши керак бўлади. Янги замон сиёсий фикрининг вужудга келиши ва ривожланишида инглиз файласуфи ва сиёсат арбоби Жон Локк (1632 - 1704) нинг хизмати бениҳоя каттадир У Эътиқод чидамлиги ҳақида, "Давлат бошқаруви ҳақида" ва бошқа асарларида давлат -фаолиятини янгича тушуниш, унинг шартнома асосида фуқаролар ҳаётига аралашишини чеклаш, инсон табиий ва бегоналашмайдиган ҳуқуқ ва эркинликларининг амалга оширилишини таъминлаш ғоясини илгари сурди. Бу ғоя замон талабларига жавоб сифатида пайдо бўлиб, кейинчалик бутун дунёда эътироф этилиб либерализм деган номни олди. Шарль Луи Монтескье (1689 - 1755) "Форс хатлари", "Румликлар буюклиги ва инқирози сабаблари тўғрисида", "Қонунлар рухи тўғрисида" каби асарларнинг муаллифидир. У мўътадил конституцион монархия ва ҳокимиятлар бўлиниши принципини илгари сурган. Унинг фикрича, давлат ва ҳукуқ - тарихий тараққиёт махсули. табиий қонунлар жамият вужудга келишидан аввал мавжуд бўлган. Қонунлар давлатнинг тўрига (республика, монархия, мустабид) боғлик, бошқарувни эса ижтимоий – иқтисодий, география ва иқлим каби омиллар белгилайди. Монтескье фуқаролар эркинлигининг кафолатини ҳокимиятлар бўлинишида деб ҳисоблайди: "Агар қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар бир шахсда ёки бир ташкилотда мужассамлашса, эркинлик бўлмайди. Негаки, бy монарх ёки сенат золим қонунлар яратиб уларни зулм қилиш учун қўллаши мумкинлиги хавфи мавжуд бўлади. Эркинлик суд

ҳокимияти, қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан ажратилмаганда ҳам бўлмайди. Агар бирор бир шахс ёки бирор ташкилот шу учала ҳокимиятни якка ўзида тўпласа, ҳамма нарса ҳалок бўлар эди. У~ҳокимиятни суистеъмол қилиш имконияти бўлмаслиги учун шундай тартиб ўрнатилиши керакки, унда турли ҳокимиятлар ўзаро бир - бирини тутиб туришлари мумкин бўлсин. Жан Жак Руссо ~(712 - 1778) - француз файласуфи, социологи, маърифатпарваридир. У "Одамлар ўртасида тенгсизлик келиб чиқиши ва асослари тўғрисида мулоҳазалар", "Ижтимоий битим", "Эмиль, ёки тарбия тўғрисида" асарлари муаллифидир. Руссо буржуа демократияси, фуқароларнинг ҳақ-ҳуқуқлари озодлик, эркинлик ва тенглик ғояларини тарғиб қилади. Тенгсизлик сабаби - хусусий мулкдир. Гоббсдан фарқли ўларок, "табиий ҳолатида" инсонлар дўст ва ҳамоханг яшаганлар деб ҳисоблайди. Ижтимоий тенгсизликка эркинлик ва ҳуқуклар тенглигини қарши қўяди. Халк иродасининг суверенлиги ва бўлинмаслигини тарғиб қилган. Ирода (эҳтиёж, талаб- истакларни) аниқлаш учун доимий амал қилувчи плебисцит (умумхалқ сўрови) киритишни, хусусий мулкни фуқаролар ўртасида тақсимлашни таклиф этади. Америка маърифатпарварлари - Т.Жефферсон (1743- 1826), Т.Пейн (1737 - 1809), А. Гамильтон (1754 - 1804), Ж.Медисон (1751 - 1836) нинг сиёсий карашлари жахон сиёсий фикри тарихида ёркин сахифани ташкил этади. Бу карашлар Америка халкининг мустакиллик, эркинлик ва демократия учун олиб борган кураши билан чамбарчас боғлиқдир. Америка маърифатпарварлари томонидан асослаб берилган - кучли демократик федератив республика қурилиши тамойиллари, шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва эркинликлари, ҳокимиятнинг вакиллик шакли ҳақидаги ғоялар муҳим аҳамиятга эга бўлди. Айнан шу ғоялар "Мустакиллик, декларацияси" (1776) ва Америка Қўшма Штатлари Конституцияси (1787) нинг асоси қилиб олинди. Айнан шу ғоялар америка халқи сиёсий онги ва сиёсий маданиятининг ривожланишига ҳамда АКШ давлатчилигининг қарор

топишига катта таъсир кўрсатди. "XIX аср охири ХХ аср бошларида ғарбий Европада сиёсат, давлат ва ҳуқуқни уларнинг барча ижтимоий алоқалари нуқтаи назаридан ўрганувчи социологик ёндашув кенг ривожланди. Кўплаб сиёсий таълимотлар вужудга келди. Жумладан, италиялик файласуфлар Г.Моска (1856- 1941) ва В. Парето (1848 - 1923) элиталар назариясини ишлаб чиқишди. Уларнинг фикрича, сиёсат "икки қарама - қарши синф кураши соҳаси" бўлиб улардан бири - ҳокимлик қилувчи озчилик (элита) ва итоатдаги кўпчиликдир. Бу назариянинг аҳамияти шундаки, сиёсат субъектларининг ҳокимиятга таъсирини оддий, бир хил, деб тушунишдан сиёсий жараёндаги рақобат, қатламларга бўлиниш, турли гуруҳлар таъсирини турличалигини англашга ўтилди. Ғарб сиёсий фанида технократия таълимотлари кенг тарқалди. Жумладан, илмий бошқариладиган жамият" (Г.Саймон) "постдуинстриал жамият" (Д.Белл), "Технотрон жамият" (3.Бжезинский)-.Й~~ назариялари ҳозирги тараққиёт ва дунёнинг умуминсоний муаммоларини (экологик, энергетик, озим – овқат, уруш, демографик) ечишнинг ягона йўли, деб тавсия этилади. Ғарб сиёсий фанининг асосчиларидан бири - Макс Вебер (1864 - 1920) дир. У сиёсий қарашларига кўра либерализм тарафдоридир. Вебер легитим ҳокимият турлари тўғрисидаги таълимотни ишлаб чиқди. Унга кўра ҳокимлик- муайян буйруқга итоат эттира олиш имкониятини англатади ва демак, буйруқ берганнинг буйруқга бўй сунишларини, ҳамда итоат этаётганларнинг буйруқ қонуний ва адолатли эканлигига ишонч хосил қилиш учун ўзаро кутишларини билдиради.' Вебер итоат сабабларидан учтаси асосида ҳукмронлик (ҳокимиятнинг) уч соф турини ажратиб кўрсатади: Ҳукмронликнинг биринчи тури-очик, "қонуний" ҳукмронликдир. Унинг жумласига ҳозирги Ғарб давлатлари киради. Уларда, Вебер фикрича, шахсларга эмас, балки конунларга бўй сунишади. Бошқарув аппарати махсус ўргатилган амалдорлардан иборат. Улар олдига кўйиладиган талаб - формал

қонун асосида шахсларга қарамай фаолият кўрсатиш. Бошқача қилиб айтганда, қонуний ҳукмронлик (ҳокимият) ўз номи билан формал - қонунларга асосланади. Легитим ҳокимиятнинг иккинчи турини Вебер анъанавий деб атайди. У мавжуд сиёсий тартиб ва ҳокимиятнинг нафақат қонунийлиги, балки муқаддаслигига бўлган ишончга асосланади. Бундай ҳукмронликнинг энг тоза кўриниши, Вебер фикрича, патриархал ҳукмронликдир. Вебер уни тузилишига кўра оилага ўхшатади. Бу ўхшашлик ҳокимиятнинг ушбу турини мустаҳкам ва барқарорлигини таъминлайди. Бу ерда лавозимга тайинлашда интизом ёки ўз соҳасидан яхши хабардорликдан кўра, шахсий садоқат муҳим хислат ҳисобланади. Имтиёзлар ҳам эркин тақсимланади. Ҳукмронликнинг учинчи тури-харизматик ҳокимиятдир. Вебер қарашларида харизма (юнонча - илохий қобилият) тушунчаси муҳим ўрин тутади. Харизма- индивидни бошқа одамлардан ажратиб турувчи, Оллох инъом этган ажойиб қобилиятдир. Вебер харизматик сифатларга сеҳргарликни, башорат ~қила олиш қобилияти, руҳ ва сўзнинг мисли кўрилмаган кучини киритган. Харизмага каҳрамонлар, буюк лашкарбошилар, сеҳргарлар, 6ашоратчилар, буюк рассомлар, сиёсатчилар эгадирлар. Ҳукмронликнинг харизматик тури анъанавий ҳукмронликнинг тамоман тўлиқ аксидир. Анъанавий ҳокимият анъана, одатга боғланган бўлса, харизматик ҳокимият, аксинча, шу пайтгача тан олинмаган нарсалар, ғайритабиийликка асосланади. Вебер харизмани анъанавий жамиятларнинг ўсиш- ўзгаришдан маҳрум бўлган таркибига ўзгаришлар киритишга кодир, буюк инқилобий куч, деб қарайди. Анъанавий ва харизматик ҳокимият ўртасида маълум умумийлик ҳам мавжуд: униси ҳам, буниси ҳам ҳукмдор ва тобе шахслар ўртасидаги шахсий муносабатларга асосланган. Бу ўринда ҳар иккаласи биринчи тур ҳокимиятга шахссиз бўлгани учун қарама - қарши туради. Харизматик етакчига шахсий садоқат манбаи асосида анъана ёки унинг ҳокимиятга расмий ҳуқуқини тан

олиш эмас, балки унинг илоҳий қобилиятига ишонч ётади. Кунинг учун легитимликнинг харизматик принци авторитар бўлади, яъни шахснинг кучига асосланган бўлади. Ғарбий Европа сиёсий фикри ривожига яна бир қатор олимларнинг ҳиссаси сезиларли бўлган. Француз социология Э.Дюркгейм (1858 - 1917) сиёсий фандаги таркибий функционализм методологияси асосчиси ҳисобланади. Руҳшунослик таъсирида сиёсий фанларда вужудга келган янги методологик оқим - бихевиоризмнинг кўзга кўринган вакили - америкалик олим Г.Лассуэлл (902 - 1978) дир. Ҳозирги замон сиёсий фани шунингдек фрейдизмнинг кучли таъсирини ҳис этади. XIX аср охири ХХ аср бошларида Ўрта Осиёда миллий сиёсий фикр Аҳмад Дониш 1827 - 1897), Чердак (1827- 1900), Фурқат (1858 - 1909), Муқумий (1850 - 1903), Завқий (1853 - 1921) сингари маърифатпарварлар томонидан ривожлантирилди. Улар ўз асарларида Бухоро амирлиги, Хива ва Кўқонн хонликларининг амал қилиш тажрибасини оқилона-танқидий таҳлил қилдилар. Маърифатпарварлар ўлкадаги мавжуд миллий сиёсий тартиботларнинг табиатини англаш ва тушунтиришга интилдилар. Улар мазкур тартиботларнинг қолок,, қарам, тарқоқ тизим эканлигини, халқ бошига кулфат, мамлакатни вайроналикка олиб келганлигини кўрсатиб бердилар. Маърифатпарварлар ўз асарларида ўлкадаги мавжуд сиёсий тартиботларни шунчаки танқид қилиш билан чекланиб ~қолмадилар. Улар ушбу сиёсий тартиботларнинг қолоқлиги, қарамлиги сабабларини тинмай изладилар. Маърифатпарварларнинг фикрича, мамлакат қолоқлиги, халқнинг қашшоқликда яшашининг сабаби - амирлар, хонлар, беклар ва ҳокимларнинг нодонлиги ва:жоҳиллиги, халқ тақдирига бепарволиги, илм - фан ва маърифатнинг йўқлигидир. Шу боисдан ҳам улар мамлакатдаги нодонлик ва жоҳилликка, зулм ва зўравонликка асосланган сиёсий тартиботни тугатиш ва илм - фан ва фозилликка, зиё ва маърифатга асосланган сиёсий тартиботни

ўрнатиш ғоясини илгари сурдилар. ХХ асрнинг бошларида Ўзбекистонда сиёсий фикрнинг ривожи жадидлар (М.Бехбудий, А.Нитрат, А.Қодирий, Чўлпон, Мунаввар Кори ва бошқалар) нинг фаолияти билан боғлиқдир. Уларнинг асарларида ўша даврдаги ижтимоий- сиёсий ҳаётнинг долзарб муаммолари чуқур ўрганилади ва умумлаштирилади. Хусусан, ўлкадаги идора усули, мустамлакачилик, адолатсизлик оқибатлари кескин танқид қилинади, унинг мустақил йўли, Европача идора усули ва уни мамлакатда тадбиқ қилиш ҳақида жиддий фикр- мулоҳазалар билдирилади. А.Фитрат, М.Бехбудий Бухоронинг идора, таълим- тарбия усулини қаттиқ танқид остига олади ва уни янгилаш йўлларини тинимсиз излайди. Жадидчиларнинг бир гуруҳи маориф - маърифатни кўтариш орқали халқ аҳволини яхшилашга интилишса, иккинчи гуруҳи эса давлат тузилишини ислоҳ қилиш, уни янги асосда қайта кўриш орқалигина халқ ва юрт аҳволини ўнглаш мумкин, деган сиёсий йўлдан юришга интилади. Бундай фикр ва мулоҳазалар ўша давр сиёсий фикрида муҳим янгилик эди. Умуман ХХ аср бошида Ўзбекистонда сиёсий фикрнинг ривожланишини жадидларнинг асарларисиз, эҳтиросли мАқолаларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Уларнинг сиёсий фикр тараққиётига қўшган хиссалари залворлидир. Ўзбекистонда сиёсий фикрнинг ривожланиши собиқ шўро тузуми даврида қаттиқ зарбага учради. Сиёсий фанга буржуа фани деб тамға босилиши унинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатди. Ўзбекистоннинг мустақил ривожланиш йўлига кириши билан сиёсий фанга муносабат тубдан ўзгарди. Бу фан жамият фанлари тизимида ўз ўрнини топди. Ҳозирги Ўзбекистонда замонавий сиёсий фаннинг вужудга келиши ва ривожланиши Таниқли давлат ва жамоат арбоби, Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.А. Каримов (1938)нинг номи билан боғлиқдир. Унинг Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли", "Ўзбекистон-

бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли"; "Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида", "Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари", "Ўзбекистон XXI acp бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари", "Ўзбекистон XI асрга интилмокда", "Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт - пировард мақсадимиз" ва бошқа ўнлаб асарларида сиёсий фаннинг долзарб масалалари тадқиқ қилинган. Бу асарлар мамлакатимиз сиёсий тафаккури тарихида янги сахифани ташкил этади. Мазкур асарларда энг аввало, сиёсий фаннинг тушунчалари умуман, мавҳум ва нотарихий ҳолда эмас, балки аниқ замон ва маконда, яъни Ўзбекистон заминида яхлит ва бир бутунлигича тадқиқ ва таҳлил этилган, ҳамда, уларнинг ўзига хос, миллий хусусиятлари аниқ-равшан ечиб берилган; Иккинчидан, Ўзбекистондаги собиқ шўро сиёсий тизимининг соҳта, «халқпарвар» қиёфаси эмас, балки ҳақиқий қиёфаси кўрсатиб берилган. Бу тизимнинг инсонга, ҳалқга қарши тоталитар табиати фактлар асосида бутунлай очиб ташланган; Учинчидан, Ўзбекистоннинг хохиш-истаклар, ҳом-ҳаёллар ва тахминларга асосланган, хилма-хил никобларга ўралган, бўёқларга безалган тоталитар тараққиёт йўли эмас, балки унинг реал шарт-шароитини, асрий анъана - урф - одатларини, илғор мамлакатларнинг сиёсий тизимларини чуқур ва батафсил ўрганишга асосланган ~демократик тараққиёт йўли олға сурилган; Тўртинчидан, Ўзбекистонда демократияга ўтишнинг ўзига хос хусусиятлари ҳар томонлама ҳисобга олинган; иқтисодий ислоҳотларга, давлатнинг бошқарув соҳасидаги ролига, қонуннинг устуворлигига, ижтимоий сиёсатта алоҳида эътибор қаратилган; Бешинчидан, Ўзбекистонда демократияга ўтишнинг ибтидоий йўли – инқилобий йўл эмас, балки замонавий йўл- эволюцион йўли танлаб олинган. Хуллас, Президент И.А. Каримовнинг миллий сиёсий фаннинг вужудга келиши ва ривожланишидаги хизматлари беқиёсдир. Унинг демократик

тараққиётда Ўзбек моделининг асосчиси, деб дунёда тан олиниши бежиз эмас. Мазкур моделнинг Ўзбекистон учун амалий аҳамияти ғоят улкандир. Бу модел демократик ислоҳотлар сиёсатининг манбаи бўлиб хизмат қилмокда.

АДАБИЁТЛАР: 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: “Ўзбекистон”, 2003. 2 Каримов И.А. “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асослари шакллантиришнинг асосий йўналишлари” 9-жилд. – Т.: 2002. 3 Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, модернизация ва ислоҳ этишдир. - Т:. “Ўзбекистон”, 2005. 4 Политология.Ўқув қўлланма. Т.А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. “ЎАЖБНТ” маркази. 2002. 5 Юсупова Г.Х., Жабборов Х.Ж., Қосимова Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003 6 Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш.Олий ўқув юртлари учун дарслик. – Т.: “Янги аср авлоди”. 2004. 7 Макаренков Е.В., Сушков В.Н. Политология: альбом-схем. - М.: 1998. 8 Аристотель. Политика. Соч. т-4. - М.: 1983. 9 Конфуций. Уроки мудрости. - М.: 1997. 10 Платон. Соч. т-1.- М.: 1968. 11 Темур тузуклари. - Т.: 1996. 12 Форобий. Фозил одамлар шаҳри. - Т.: 1993. 13 История политических и правовўх учений». Учебник для вузов. Под. ред. проф. В.С. Нерсесянца. - М.: 1997. 14 Муҳитдинова Ф. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи. Ўқув қўлланма. - Т.: 2003. 15 Мустақиллик: изоҳли илмий-оммабоп луғат. Проф. А.Жалолов ва Қ.Хоназаровлар таҳрири остида. - Т.: «Шарқ».1998.

O'xshashlar

Сиёсий карашларнинг вужудга келиши ва ривожланиши

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз

сиёсий партиялар ва сиёсий харакатлар