Шахс социологияси ва унинг ижтимоийлашуви - Sotsiologiya - Referatlar

Шахс социологияси ва унинг ижтимоийлашуви

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Шахс ва унинг хусусиятлари. 2. Шахснинг ижтимоий мавқеи, манфаати. 3. Шахснинг ижтимоийлашуви. 4. Девиант феъл-атвор ва унинг классификацияси.

www.arxiv.uz Шахс ва унинг хусусиятлари . Маълумки , исталган жамият ушбу жамиятнинг бир томонлама табиатига мос , иккинчи томондан эса унинг жамий борлиғини ўзида мужассамлаштирган шахсларнинг узвий бирлиги ва муносабатидан иборатдир . Шунинг учун ҳам исталган тарихан конкрет жамиятнинг ижтимоий табиатини ва унинг истиқболини белгилашда ушбу жамият шахснинг моҳиятини асосий хусусиятларини ва функцияларини унинг ижтимоийлашув жараёнининг механизмини ўрганмоқ керак. Юртбошимиз И.А.Каримов “Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш” асарларида “Жамиятнинг ислоҳ қилиш ва янгилаш бўйича кўп қиррали фаолиятимиз марказида инсон, суверен Ўзбекистон фуқароси туради. Ислоҳотларнинг мазмуни айни ҳар бир фуқаро ўз қобилиятини, ўз истеъдодини намоён этишга, шахс сифатида ўзини кўрсатиш имкониятида эга бўлишга қаратилган деган эдилар”. Ижтимоий муносабатларнинг дастлабки ва бирламчи асоси, уларни келтириб чиқарувчи манбаи – шахс ҳисобланади. Социологияда шахснинг шаклланиши, ижтимоий бирликлар билан боғлиқ ҳолда ривожланиб борувчи, унинг эҳтиёжларини, шахс ва жамият, шахс ва ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги функционал муносабатларни, шахс ҳуқуқини ўз-ўзидан бошқарилиши жараёнларини ўрганади. Шахс моҳиятини нима ташкил этади? Социология тарихидан шахс моҳияти турли назарияларда баён этилган, жумладан Ч.Кули, Р.Дарендорф, Р.Минтон, Р.Мертонларнинг шахс назарияси шулар қаторига киради. Америка социологлари Г.Знамецкий ва Ч.Томаслар шахс моҳиятини тушунтиради, унинг дунёқараши ва қадриятларига бўлган муносабатини асос қилиб олишган. Дж.Мид ва Р.Минтонлар эса шахснинг ролига катта аҳмият берадилар. Р.Мертон ва Т.Парсонас, Р.Дарендорфлар эса буни янада ривожлантириб, шахнинг “ижтимоий мавқеи” ва “ижтимоий роли” орқали шахс моҳиятини тушунтиришга ҳаракат қилишган. Шахс – ижтимоий муносабатлар мажмуи, жамият ма x сули сифатида ў p ганилади. Шахсий

www.arxiv.uz қарашларга эга бўлган ўзини идора қила оладиган, ўзининг келажагини режалай оладиган инсонга шахс дейилади. Шу сабабли шахс тушунчаси социология фанининг объекти ва субъекти сифатида шу фаннинг марказида бўлади. Индивид сифатида намоён бўлган мавжудот ижтимоий муҳит таъсирида шахс сифатида шаклланади. Индивиднинг жамият билан ўзаро муносабати уни маълум бир социал жамоа вакилига айлантирувчи турли гуруҳлар орқали юзага келади. У муносабатни амалга оширишда мулоқот асосий роль ўйнайди. Чунки, мулоқот шахснинг асосий ижтимоий муносабатлар системасига ўзининг мақомига эга бўлишида, фаолияти жараёнида ва кундалик турмуш тарзида асос сифатида шаклланганлигини ва бошқа шахсларнинг ижтимоий муҳитнинг ҳақиқий субъекти ёки унинг ижрочиси шакллангани тўғрисида тушунчага эга бўлишида муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабли шахс жамиятдаги барча муносабатларнинг шаклланиши ва социал динамик характерини белгилашда асос бўлиб хизмат қилади. Демак, шахс кишининг ҳаёт кечириши шароитларида социал гуруҳлар, социал институтлар, социал ташкилотлар таъсирида фаолият жараёнида шаклланади. Шахснинг шаклланишида гуруҳлар ва жамоалар етакчи роль ўйнайди. Шахснинг шаклланиши, биринчидан, унинг ривожланиш давр ва унинг натижаси, иккинчидан, шахснинг мақсадга йўналтирилган тарзда тарбияланишидан иборатдир. Шахснинг ривожланишини унинг фаолиятида ўзгариб турувчи эҳтиёжлари билан уларни қондиришнинг имкониятлари ўртасидаги зиддиятларда аникланади. Шахс конкрет социал муносабатлар субъекти сифатида намоён бўлиши инобатга олинадиган бўлса, шахснинг асосий социал сифатлари конкрет социал гуруҳлар, жамоалар фаолияти ва муносабатидан таркиб топади. Шу сабабли шахснинг социал сифатлари учта кичик системадан иборат: а) шахснинг индивидуаллиги; б) унинг шахслараро муносабатлари; в) муносабатлар субъекти сифатида мавжуд бўлиши.

www.arxiv.uz а) Шахснинг индивидуаллиги ундаги характер, ирода, дунёқараш, фаолият жараёнидаги баъзи бир хусусиятлар билан белгиланади. Ундаги индивидуал хусусиятлар унинг амалий фаолиятида намоён бўлади. Индивидуал хусусиятлар амалий фаолиятлар жараёнида ташкилотчилик ва бошқарувида шу фаолиятнинг асосий характерини белгилайди. Бу хусусият объектидаги социал муаммоларни ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этади. Социологик тадқиқотлар натижасини ички ёки ташқи кузатиш методлари орқали унинг индивидуал хусусиятини билиш шахснинг ижтимоий фаолият жараёнидаги ролини белгилайди. б) Шахснинг шахслараро муносабати шу муносабатлар системасининг элементларидан бири эканлигини билдиради. Шахслараро муносабат шахс ривожланишининг, унинг комил инсон сифатида таркиб топишининг асосий сифатида хизмат қилади. Шу сабабли шахснинг шахслараро муносабатлари унда инсонийлик, поклик, ростгўйлик, самимийлик каби ҳисларнинг шаклланишида ва такомиллашиб боришида алоҳида ўрин тутади. в) Шахснинг ижтимоий муносабатлар субъекти сифатида мавжуд бўлиши унинг шу муносабатларидаги субъект сифатидаги мақоми белгилайди. Шахс маълум социал хусусиятли ҳодисаларнинг оқибатигина эмас, балки сабаби ҳамдир. Жамиятнинг тарихий шаклланган турининг иқтисодий, сиёсий, мафкуравий ва социал сифатлари ўзгаради ва турлича намоён бўлади. Ҳар бир шахснинг социал сифатлари унинг амалий фаолиятининг мазмун ва характерини белгилайди. Айнан фаолият жараёнида киши атрофидаги муҳитнинг ўзига хос хусусиятларини ишлаб чиқади. Социал хусусиятлар шахснинг ички ҳолати таъсирида унинг фаолиятида ўраб турган воқеликка шахсий муносабат сифатида намоён бўлади. Социал х y сусиятлар бу маълум бир муҳим шароитларида индивидлар ўртасидаги ўзаро таъсирлар жараёнида юзага келадиган алоқалар системасидир. Шахснинг социал хусусияти кишининг фаолияти ва ҳатти-ҳаракатида, унинг социал сифати шаклида намоён бўлади. Шахснинг социал сифатида ўзида маълум тарзда ўзаро

www.arxiv.uz боғлиқ ва шахснинг бошқа одамлар билан конкрет тарихий шароитларда маълум тарзда шартланган элементлари мажмуасини намоён қилади. Шахснинг социал сифатларини ташкил қилувчи элементларга: шахс фаолиятининг социал белгиланган мақсади; ўз фаолияти жараёнида амал қилувчи норма ва қадриятлар; фойдаланиладиган белгилар системаси; ўз ролини бажариш ва ташқи дунёга нисбатан эркин ҳаракат қилиши учун ёрдам берувчи билимлар мажмуаси; билим ва қарор қабул қилишда мустақиллик даражаси киради. У ёки бу социал жамоага кирувчи шахсларнинг такрорланувчи, моҳиятли социал сифатлари мажмуасининг умумлашган акси “шахснинг социал тури” тушунчасида ифодаланади, ҳар бир одам шахсий фикр ва мақсадларга, ғоя ва туйғуларга эга. Бу индивидуал хислатлар унинг, мазмуни ва характерини белгилайди. Индивид тушунчаси орқали одатда у ёки бу социал жамоанинг якка вакили тушунтирилади, унинг фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари бу тушунча таркибига кирмайди. Шахс эса инсон моҳиятининг конкрет ифодаси бўлиб, маълум жамиятнинг социал муносабат ва социал хусусиятларининг маълум тарзда амалга оширилган умулашмасидир. Социология учун шахснинг фақатгина индивидуал эмас, балки уларнинг фаолияти жараёнидаги ҳаракатида намоён бўладиган социал хислатлари ҳам катта аҳамият касб этади. Социологик тадқиқотлар объекти бўлиб алоҳида шахсларнинг манфаат ва муносабатлари эмас, балки ўхшаш социал характерли, ўз фаолиятларини ўхшаш объектив шароитларда амалга оширувчи кишиларнинг манфаат ва муносабатлари, уларнинг конкрет тарихий шароитларда намоён бўладиган манфаат ва муносабатлари хизмат қилади. Ҳар бир шахс ўзини ижтимоий амалиёт тизимида, ҳаётнинг у ёки бу соҳаларида бажарадиган маълум бир ҳатти-харакатлар орқали намоён қилади, ишлаб чиқариш, ижтимоий-сиёсий ва маънавий соҳаларда амалга ошириладиган бу ҳатти-харакатлар йиғиндиси шахснинг социал функцияси ташкил қилади. Бошқача, қилиб айтганда, ҳар қандай социал функцияси

www.arxiv.uz шахснинг у ёки бу ҳаётий вазиятлар бажариши лозим бўлган, кўпинча унинг онги ва иродасига боғлиқ бўлмаган, хатти-харакатлар ва хулқи-атворлари йиғиндисини ташкил этади. Шунинг учун бу социал функциянинг бажарилиши бир томондан, шахсда зарур билимлар, хусусият ва сифатларнинг бўлишини талаб қилади, иккинчи томонда эса – уларнинг шахсда шаклланиши ва ўрнашишига восита бўлиб хизмат қилади. Демак, шахс социал функциясининг бажарувчиси сифатида социал ривожланишнинг субъекти бўлиб қолди. Шунинг учун ҳалқни ташкил этувчи шахсларнинг маълум бир социал функцияларни бажаришини ҳисобга олмасдан туриб, социал тизимнинг харакатини тушуниш мумкин эмас. Уларнинг субъектив фаолияти объектив қонунларнинг эркин фаолиятига ёрдам бериб, бу билан ижтимоий ривожланиш жадаллаштириши ҳам мумкин,ёки уларнинг фаолиятига тўсқинлик қилиб, ривожланишни тўхтатиб қўйиши ҳам мумкин. Шахснинг тизимга таъсири даражаси эса унинг жамиятда тутган, унинг ижтимоий мавқеи (статус)га боғлиқ. Шахснинг ижтимоий мавқеи, манфаати ва социал роли. Шахснинг ижтимоий мавқеи – бу шахснинг унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ёши , жинси , келиб чиқиши , касби , оилавий аҳволига мос равишда жамиятда эгаллаган ўрнидир . Шахснинг ижтимоий мавқеини иккига ажратиш мумкин: туғма (ижтимоий келиб чиқиши, миллат ва б. ва эгаллаган маълумотлар, малака ва б.) ижтимоий мавқелар. Ижтимоий мавқени шахснинг бирламчи гуруҳда унинг инсон сифатида қандай баҳоланишига боғлиқ ҳолда тутган ўрни, яъни шахсий мавқеидан фарқлаш лозим. Демак, ижтимоий мавқеи шахснинг муайян ижтимоий тизимда эгаллаган конкрет ўрнини ифодалайди, ижтимоий роль эса унинг ижтимоий тизимда эгаллаган мавқеидан келиб чиқиб амалга ошириладиган фаолияти ифодалайди. Шахс фаолияти деганда, унинг ички ва ташқи тенденцияларининг ижтимоий ҳаётда намоён бўлиш хусусиятларига айтилади. Ижтимоий

www.arxiv.uz фаоллик инсоннинг шахс сифатидаги даражасининг асосий ифодаси бўлиб, унинг юксак қадриятли эҳтиёжларини қондириш усули ва сифат кўрсаткичидир. Демак, ижтимоий фаоллик шахснинг муҳим сифатидир. Шахс фаоллиги унинг ҳаётини бошқариш билан, касб танлашини амалга ошириши билан боғлиқ бўлади. Шу жиҳатдан шахс фаолияти социологияда кенг ва тор ижтимоий даражаларда ўрганилади. Шахснинг бундай даражаларда ўрганилиши методологик аҳамият касб этади. Кенг ижтимоий даражада шахс фаолиятининг жамият, ижтимоий синф, миллат, давлат миқёсида намоён қиладиган хусусиятлари тадқиқ қилинади. Масалан, Ўзбекистонда, бозор мунсабатларига ўтиш жараёнида шахс миллий туйғусининг, ватанпарварлигининг ортиб бориш тенденциялари, давлат томонидан олиб борилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларидаги иштироки, сиёсий фаоллигининг намоён бўлиш жиҳатлари умумназарий жиҳатдан ўрганилади. Нисбатан, тор ижтимоий доирада шахс фаоллиги, оила, иш жойи, кичик жамоалар даражасида конкрет социологик тадқиқот усуллари ёрдамида ўрганилади. Кичик ижтимоий даражада шахс фаоллиги тўғрисида олинган социологик маълумотлар таҳлил қилиб умумлаштирилади ва улар кенг ижтимоий даражада умумназарий хулосалар чиқаришга, таъриф беришга хизмат қилади. Ғарб ижтимоий ҳаётида шахс ииндивидуаллиги, автономлиги мавжуддир. Ундан фарқли шарқ, хусусан Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида шахс фаолияти ўзи яшаётган кичик ижтимоий муҳитда, жамоаларда, маҳаллада кўпроқ намоён бўлади. Шунинг учун, бизнинг шароитда шахс ижтимоий фаоллигини кичик ижтимоий даражада ўрганиш анча қулай ва кўплаб эмпирик маълумотлар бера олади. Хулоса қилиб айтганда, шахс фаоллигини кичик ва тор ижтимоий даражаларда ўрганиш услубиёти ўзаро диалектик боғлиқдир. Шахс манфаати – бу индивид фаолиятининг у ёки бу эҳтиёжни қондириш билан боғлиқ йўналганлигидир. Манфаат шахсни мавжуд шароитда ҳаёт шаклини ўзгартириш ёки сақлаш учун курашишга ундовчи

www.arxiv.uz ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Манфаатлар асосида кишиларнинг эҳтиёжлари ётади. Улар социал қонунлар талабларини ифодалайди, бунинг натижасида манфаат эҳтиёжни англашда муҳим омил сифатида намоён бўлади. Бундан ташқари, манфаатлар орқали шахс фаолиятини амалга ошириши жараёнидаги ҳаракатида акс этади. Манфаатнинг тўрт тури фарқланади: 1. Муносабат манфаат шахснинг фаолияти жараёнида у ёки бу объектдаги воқеа ва ҳодисаларга нисбатан қизиқувчанлигини англатади. Муносабат манфаат шахсда шу воқелликка нисбатан эътиқодининг шаклланишидан пайдо бўлади. Шу сабабли муносабат манфаат ижтимоий муносабатлар системасида муҳим ўрин тутади. Муносабат манфаат шахсда шаклланганлигига кўра икки кўринишда фарқланади. Биринчиси: асосий муносабат манфаат – бу шахснинг ҳаётий фаолияти жараёнида мақсад ва вазифасини белгилаб олиб қилган ҳаракатларини ўз ичига олади. Иккинчиси: ёрдамчи ва иккинчи даражадаги муносабат манфаат. Бу шахснинг фаолияти жараёнида ўзининг мақсад ва вазифаларини белгилаб олиб қилган ҳаракатидан ташқарида ёки ундаги воқеликка қизиқишини билдирадиган манфаатдир. 2. Ҳаракат манфаат шахснинг у ёки бу фаолият соҳасида қатнашишида намоён бўладиган манфаат шахснинг фаолият жараёнининг активлиги ёки пассивлигини билдиради. Мақсадли ҳаракат манфаат эса ўз бошланғич фаолияти билан чекланиб қолган ва тор доирадаги ҳаракат манфаатдир. 3. Таянч манфаат шахснинг бошқа шахслар, гуруҳлар билан узоқ социал таъсирлашув жараёнида шаклланган ва турли шахслараро, гуруҳлараро мунсабатларда маълум бир фаолиятда ёки ижтимоий муносабатларда шаклланади ва социал динамик хусусиятга эга бўлади. Таянч манфаат шахсда ўзининг имкониятларини юзага чиқаришда, унда стереотипларнинг шаклланишида асос бўлиб хизмат қилади. 4. Йўналиш манфаат манфаатлар ичида мураккаб ҳисобланади, чунки шахс манфаатларидан биринчи, яъни ўзи учун муҳимини танлашини талаб

www.arxiv.uz қилади. Шахс манфаатлари маълум бир ижтимоий муҳитда шаклланади ва социал динамик хусусиятга эга бўлади. Ижтимоий муҳитнинг ўзгариши шахсдан ўз манфаатларини ўзгартиришни талаб қилади. Шахс ўз манфаатларини янги социал вазиятда ўзгартира олмайдиган ҳолатларда уни ўзгартиришга мажбур қиладиган социал адаптация механизми ишга тушади. Социал адаптация механизмлари ўзгарган шароитга шахсий муносабатни шакллантириш имконини беради ва шу билан бирга шахс фаолияти натижасидан келиб чиқадиган кескинликни юмшатиш имконини беради. Шахснинг ижтимоийлашуви. Шахснинг ижтимоийлашуви яъни ижтимоий шаклланши ва ривожланиши бу жуда мураккаб , кўп қиррали жараёндир , у объектив муҳит таъсири остида ҳам , махсус ташкил этилган ва онгли йўналтирилган тарбия ишлари таъсири остида ҳам юзага келади . Социология ижтимоийлашувни: биринчидан, шахснинг инсоният томонидан яратилган маданиятни ўзлаштириш механизми сифатида қарайди. Ижтимоийлашув шахсни тарбиялашга нисбатан кенгроқ маъно касб этади. Тарбиялаш ташкил этилган, мақсадли йўналтирилган, олдиндан программалаштирилган социал фаолиятдир. Ижтимоийлашув эса бу фаолият билан бир қаторда яна иқтисодий, сиёсий, кундалик турмуш ва бошқа шу каби шахсга стихияли таъсир кўрсатувчи объект факторларнинг ижтимоийловчи таъсирини ҳам ўз ичига олади. Ижтимоийлашувнинг жамиятни «ташкил этувчи механизми» сифатидаги моҳиятини шахсни бир вақтнинг ўзида ҳам социал таъсирининг объекти, ҳам социал фаолият субъекти сифатида қаралганда очиш мумкин. Бу биринчи навбатда шахснинг муҳит билан ўзаро актив фаолияти жараёнидир. Бу ўзаро фаолият бир томондан, муҳит томонидан шахсга унинг ривожланиш жараёни йўналишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатилишида, намоён бўлса, иккинчи томонидан шахснинг муҳитга актив кириб бориши ва бу жараёнда

www.arxiv.uz мукаммллашиб, ўз ҳаётий позициясини, қадриятли йўналишини белгилаб олишида намоён бўади. Шахснинг социал муҳит билан ўзаро фаолияти бир неча этапда ўтади: индивидларнинг бирламчи ижтимоийлашуви (индивидуал тажриба орттириш, социал-шартланган реакцияларни ишлаб чиқиш). Индивиднинг социал жамоа билан ўзаро фаолияти (гуруҳ ичидаги ўзаро ҳатти-ҳаракат ва б.), ва ниҳоят, индивиднинг бутун жамият билан ўзаро фаолияти (социал адаптация, индивидуал ҳулқ-атвор мотивациясида социал кўникмалар ва б.). «Социал муҳитнинг» шахсга таъсири жараёни кўп қирралидир, чунки, у социал системанинг барча томонлари, жараёнларининг мажмуасини ифодалайди: моддий элементлар, индивидни ўраб турган, ўз конкрет социал роли, позицияси, қарашлари ва ўрганишларига эга бўлган одамлар, индивид томонидан ўзлаштириладиган, қабул қилмайдиган (ёки индивид тан олмайдиган, қабул қилмайдиган) социал ҳулқ-атвор нормалар, шунингдек, жамиятда обеъктив мавжуд бўлган социал имкониятлар, социал «кўникмалар», талаблар структураси. Индивидларни тарбиялаш ва уларнинг кундалик турмушининг социал шарт-шароитларни яхшилаш шахснинг социал муҳит билан ўзаро фаолияти жараёнининг мақсадли йўналтирилган бошқарувини билдиради. Бу ўзаро фаолиятнинг муҳим таркибий қисми қилиб шахс ва уни ўраб турган одамлар ўртасидаги муносабатларни олиш тизими. Ижтимоийлашувда мафкура уни ўқитиш тизим муҳим ўрин тутади. У бир томондан, ғоялар, қарашлар, концепцияларни оммалаштириш ва «истъемол қилиш» ўз ичига олади, булар асосан оммавий ахборот воситалари, мактаблар ва бошқа мафкуравий институтлар томонидан амалга оширилади. Ижтимоийлашувда ижтимоий эталонлар тизими ҳам ўзига хос ўринга эга. Уларга социал нормалар, баҳоловчи мезонлар, урф-одатлар, анъаналар ва бошқалар киради. Улар шахснинг жамиятга, синфга, коллективга оила ва

www.arxiv.uz бошқаларга нисбатан мажбуриятларини белгилайди, унинг ҳулқ-атворини бошқаради. Бунда ҳулқ-атворнинг мажбурий ва мумкин бўлган типик вариантларини акс эттирувчи социал нормалар ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ижтимоий эталонлар тизимида баҳоловчи критерийлар – сиёсий, ҳуқуқий, эстетик, педагогик ва бу ўзига хос аҳамиятга эга. Улар индивидуал эмас, балки умумий характерга эга нормалардан фарқли ўлароқ улар мажбурий ҳулқ-атворни белгиламайди, балки амалга оширилган ёки мумкин бўлган ҳулқ-атворнинг умумий характеристикасини ташкил этади. Масалан, санъатнинг баҳоловчи критериалари типик шахснинг бадиий образи орқали кўринади ва шу образ орқали шахсга реал таъсир кўрсатади. Шахснинг социал мавқеи, роли ва функциялари тизими ҳақида гапирадиган бўлсак, улар шахснинг социал алоқалар ва муносабатлар системасида тутган ўрнининг кўрсаткичлари сифатида шунга мос социал позицияларни шакллантиради, социал системанинг турли соҳалардаги ўз ҳаётий фаолияти жараёнида ҳулқ-атвор тажрибасини ўзлаштириш усули ва характерига катта таъсир кўрсатади. Инсоннинг ижтимоийлашув ва тарбия асосидаги шахсга хос хусусиятларининг шаклланиш жараёнини қатор объектив ва субъектив факторлар билан асослаш мумкин: 1) социал эҳтиёжлар ва қизиқишлар; 2) социал йўналишалр ва позициялар; 3) ҳулқ-атворни стратегик ташкил этиш; 4) социал активлик; Социал эҳтиёжлар ва қизиқишлар тизими, илгари айтиб ўтганимиздек, шахснинг ижтимоийлашуви ва тарбияси асосини ташкил этади. Эҳтиёжлар инсон фаолиятининг ва ҳулқ-атворининг бирламчи, асосидир, уларни юзага келтирувчи кучдир. Ижтимоийлашув жараёни жамиятнинг ҳамда шахснинг ўзининг объектив ва қизиқишларини англаб етишда, уларни ижтимоий аҳамиятга эга ҳулқ-атвор мотивига айлантиришда, уларга нафақат ташқи зарурат юзасидан, балки ички ишонч юзасидан ҳам риоя қилишда ўз аксини топади.

www.arxiv.uz Шахснинг социал йўналиши ва дунёқараши системасига программалар, мақсадлар, ишонч-эътиқодлар ва баҳоловчи критерийлар йиғиндиси киритилади. Улар шахснинг афзалроқ ва мажбурий феъл-атворини белгилайди. Дунёқараш шахснинг мавқеидан келиб чиқади ва унинг ташқи дунёга ички дунёга ички субъектив муносабатини билдиради. У танлаш хусусиятига эга ва шахснинг у учун табиий бўлган масалаларга устунроқ турувчи муносабатини бошқаришга, феъл-атворини баҳолашга ва объектив социал воқелик билан актив муносабат ўрнатишга эга. Феъл-атворни ички стратегик ташкил этиш тизимини (яъни мақсадларга эришиш, умумий ғоялар ва дунёқараш принципларга эргашиш) ижтимоийлашувининг асословчи механизмларини ҳаракатга келтириш «воситаси» сифатида қараш мумкин. У бир томондан шахснинг эҳтиёжлари қизиқишлари ориентациялари /йўналиш/ ва позициялари /дунёқараш/ ва иккинчи томонда унинг активлиги ўртасида «кўприк» сифатида намоён бўлади. Бу тизим туфайли маълум бир эҳтиёжлар, талаблар ва объектив шарт-шароитларга мос келувчи ҳатти-ҳаракатга ўтилади. Ижтимоийлашувнинг шахсга хос тизимлари конкрет – тарихий характерга эга ва шахснинг ижтимоийлашуви жараёни моҳиятини очиб берувчи ижтимоий муносабатлар типи ва характерига боғлиқ. Агарда жамиятда унинг аъзоларининг эҳтиёжлари, қизиқишлари, ориентациялари ва феъл-атворининг меркантиль йўналиши ҳукмрон бўса, у ҳолда одамларнинг ҳоҳиш ва интилишларида шахс ижтимоийлашувининг асосий моҳияти сифатида қаралувчи қадриятли –эҳтиёжли ориентацияси, индивидуализм «қадрият»лари устунроқ туради. Бозор мунсабатларига ўтиш йўлидаги мулкчиликнинг турли кўринишларида, тадбиркорликнинг ривожланишида, шунингдек, халқ маънавиятининг тикланишида инсонга ўз социал табиатининг кўрсатишга, жамиятнинг актив аъзоси сифатида социал функцияларини бажаришга ёрдам берувчи мутлақо янги ижтимоийлашув типи учун объектив асослар юзага келмоқда.

www.arxiv.uz Демак, шахснинг жамиятга, социал жамоаларнинг турли типларига маданият элементлари, социал норма ва қадриятларни ўзлаштириш орқали содир бўладиган жараён ижтимоийлашув деб аталади. Индивиднинг социал ташкилот элементлар бўлиши қай тарзда рўй беришидан, бир томондан, социал ташкилотнинг шахсга таъсир этиши орқали қобилиятини шаклланиши, иккинчи томондан, шахснинг бошқа одамлар таъсирига берилиши қобилиятининг шаклланишига боғлиқдир. Шахснинг ижтимоийлашуви жараёнини икки босқичга, яъни социал адаптация ва социал интериоризация босқичларига ажратиш мумкин. Социал адаптация индивиднинг социал шароитларга, функцияларга, социал нормаларга, социал гуруҳларга, ташкилот ва институтларга, яъни муҳитга мослашиши босқичидир. Социал адаптация жараёни асосан оиладан бошланади ва шаклланади. Оиладаги ҳар қандай муносабатлар шахснинг ижтимоийлашуви жараёнида ўз аксини топади. Шу сабабли индивиднинг шахс сифатида шаклланишида оила муҳим роль ўйнайди. Социал интериоризация социал норма ва қадриятларнинг индивиднинг ички дунёсига киришиши жараёнидир. Шахс социал муҳитга қоришиб кетмайди, балки унга мустақил бирлик сифатида киради. Кўпгина назарияларда шахснинг ижтимоийлашуви ташқи таъсир объекти сифатидагина қаралади. Бу назарияларда асос қилиб фақатгина ижтимоийлашув ёрдамида социал ўзгарадиган инсоннинг табиий моҳияти олинади; шахснинг активлиги ва унги бериладиган биологик хусусиятлар ҳисобга олинмайди. Ижтимоийлашув шунга асосланадики, одам ижтимоий фаолиятчи сифатида ўзининг ҳам, ижтимоий ҳаётнинг ҳам шароит ва вазиятларини белгиловчи омилдир. Шахс – социал таъсирланишнинг объекти ва субъектидир. Ижтимоийлашув жараёнида белгилар тизими муҳим аҳамиятга эга. Белгилар ёрдамида жамият индивидлар фаолиятини бошқаради. Индивид социал фаолияти кўрсатиши учун социал жамоада қабул қилинган белгилар ва уларни ишлатиш усулларини ўзлаштирган бўлиши керак. Индивид фаолият қилувчи мавжудотдир, у ташқи муҳитга

www.arxiv.uz шунчаки, жавоб бермайди, балки амалий фаолият жараёнида ҳам ташқи муҳитнинг объектив қонуниятларни, ҳам инсон сифатидаги ўзининг тараққиёт ва фаолияти қонуниятларини англайди ва бу англаш асосида ўзининг фаолиятини бошқариш фақат объектив ва субъектив қонуниятларни билишини эмас, балки шу қонуниятлар элементларининг маълум шаротидаги шакл ва хусусиятларини ҳам билишни тақазо қилади. Шахсларнинг социал фаолияти ва социал ҳаракатининг бошланғич нуқтаси маълум эҳтиёж ва манфаатларни юзага келтирувчи объектив ҳаёт шароитларидир. Фаолият турлари кўпгинадир, лекин энг муҳими уларнинг барчаси шахсни моддий ва маънавий асосини ташкил қилувчи, эҳтиёжларини қондиришга қаратилган, эҳтиёжлар шахснинг ташқи муҳитга объектив боғлиқлигини билдиради. Шу сабабли шахснинг амалий фаолияти эҳтиёжларни қондириш шакли сифатида қаралиши, объектив шароитларнинг инъикоси ва уларни қондиришнинг реал имкониятларни англаш сифатида қаралиши мумкин, эҳтиёжларнинг икки кўриниши фарқланади: табиий ва жамият томонидан пайдо бўлинган эҳтиёжлар, яъни социал эҳтиёжлар. Девиант феъл-атвор ва унинг классификацияси. Девиация ( лотинча четга оғувчи феъл - атвор деган маънони беради ) кўпгина ҳолларда социал санкцияларга муҳтож бўлади . Девиациянинг шундай кўринишлари борки, улар одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар нормаларининг бузилиши билан боғлиқ бўлиб, жамиятга жиддий зарар етказмайди. Улар ижтимоий фикр ва ўзаро муносабатлар қатнашчиларининг ўзлари томонидан бошқарилади. Девиациянинг позитив ва негатив кўринишлари мавжуд. Позитив девиация ҳоллари нормалар эскириб, талабга жавоб бермай қолганда ва улардан оғиш тизимнинг ривожига, феъл-атворнинг мавжуд консерватив стандартларини ўзгартиришга ёрдам бериши мумкин бўлганда учрайди. Негатив девиация социал патологиядир ва унинг кўринишлари конкрет шахсга ва бутун жамиятга жиддий зарар етказади.

www.arxiv.uz Буугунги кунда, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида админстратив бошқарув тизими томонидан юзага келтирилган ва кутилган натижаларни бермаётган илгариги феъл-атвор нормаларининг девальвациясига олиб келувчи сифатга хос ўзгаришлар рўй бераётган даврда девиация муаммоси долзарб масала бўлиб қолмоқда. Бозор муносабатларига ўтиш, эски иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва маънавий муносабатларининг бузилиши, одамларининг моддий аҳволида негатив акс этаётган ишлаб чиқаришнинг стабиль бўлмаган ривожланиши билан боғлиқ муаммолар, кутилган натижа ва реаллик ўртасида қарама-қаршиликларга, жамиятда жиддийликнинг ва одамларнинг ўз феъл-атвори ўзгартиришга ва мавжуд нормалар чегарсидан чиқишга мойиллигига олиб келди. Девиациянинг қуйидаги классификацияси мавжуд: жиноятчилик, алокоголизм, гиёҳвандлик, суицид, фоҳишабозлик. Жиноятчилик франко-белгиялик олим математик статистик Л.А.Кетле ўзининг «социал-физика» (1835 йил) китобида шундай хулосага келадики, ҳар қандай социал тузум ўзининг ташкил топишига кўра келиб чиқувчи жиноятларнинг маълум бир миқдори ва тартибини белгилайди. Бу соҳада олиб борилган тадқиқотлар жиноятни бир қатор объектив ва субъектив факторлардан келиб чиқишидан кўрсатди: социал ўрин (мавқе), фаолият тури, маълумот даражаси, қониқтирмайдиган моддий аҳвол, индивид ва социал гуруҳ ўртасида муносабатларни пасайиши, маданий чегараларнинг йўқлиги, социал назоратни талабга жавоб бермаслиги. Жаҳон амалиёти кўрсатганидек, бозор муносабатларига ўтишда, айниқса, биринчи даврларда жиноятни кучайиши кузатилади. Жиноятчиликни аҳволига носоғлом конкуренция, ишга жойлашишга қийинчиликлари, инфиляция катта таъсир кўрстаади. Жиноят бу инсониятни барча нуқсонларини акс эттиришидир. Ҳеч қайси жамият уни йўқ қилишга эришгани йўқ. Шундай бўлсада, жамиятни мажбурий бўлган вазифаси ўсиш темпларини пасайишига эришиш ва жиноятчиликни социал чидамкорлик даражасида назорат устида ушлаб туришидир.

www.arxiv.uz Алкоголизм (ичкиликбозлик), байрам, тантанали маросимлар, оилавий тантаналарни ўтказишда, шунингдек, шахсий муаммоларни ҳал этиш йўлида спиртли ичимликлар ичиш мажбурий бўлиб қолганлиги анъанаси инсонлар ҳаётида алкоголни қаттиқ ўрнашиб қолганлигига асос бўлади. Лекин бу социал-маданий анъана жамиятга қимматга тушмоқда. Статистикага кўра, собиқ иттифоқ даврида майда безориликни 90%, тажавузкорликни 90%, бошқа жиноятларни қарийиб 40% ичкиликбозлик билан боғлиқ бўлган. Тарих гувоҳлик берадики, жамият алкоголизмга қарши 2 йўл билан курашган: 1) Спиртли ичимликларни чегаралаш, уларни ишлаб чиқаришни ва сотишни қисқартириш, нархини ошириш, таъқиқ ва чегараларни бузганлиги учун жазони кучайтириш йўлидир. 2) Бу алкоголга эҳтиёжни камайтиришга қаратилган чора тадбирларни кучайтириш, ҳаётни социал ва иқтисодий шароитларини яхшилаш, умумий маданий ва маънавиятни ўсиши, алоҳида алкоголсиз феъл-атвор стереотипларини шакллантириш йўлидир. Иккинчи йўл мақсадга мувофиқдир, лекин бу алкоголизмга қарши курашни административ йўлини рад этмайди. Бу 2 йўлни бирга онгли равишда мувофиқлаштириш лозим. Гиёҳвандлик (наркомания). Шахсга ва жамиятга бугун бузғунчи таъсир кўрсатувчи, оғир социал оқибатларига кўра гиёҳвандлик асосий ўрин тутади. Социологик тадқиқотлар кўрсатишича, одамлар роҳат олиш, ўткир ҳиссиётларга киришиш учун гиёҳванд моддаларга берилиб қоладилар. Гиёҳвандлар асосан ёшлар ичида кўп учрайди. Тадқиқотлар яна шуни кўрсатадики, кўпчилик бошқа одамлар таъсири остида, асосан дўстлари, танишлари орқали гиёҳванд моддаларга берилиб қолмоқдалар. Хавфли томни шундаки, наркотиклар қабул қилишни бошланиш этапларида одам ҳеч қандай ёмон таъсир, оғир сезмайди, аксинча гиёҳванд моддани қабул қилганда кайфият кўтарилади. Жисм шундай роҳат оладики, буни кўпчилик соғлиқга яхши ёрдам беради, тинчлантиради деб ўйлайди. Жисмоний ва психик деградация босқичида эса, улар боши берк кўчага кириб

www.arxiv.uz қолганлигини англаб етадилар. Лекин бу одатдан вос кечишга кучлари етмайди, унга бўйсуниб қоладилар. Гиёҳвандлик билан курашида социал, иқтисодий, маданий характердаги чора-тадбирлар ва шунингдек махсус медицинага оид, ҳуқуқий чора-тадбирлардан фойдаланилади. Суицид (ўз-ўзини ўлдириш). Суицид бу одамнинг ўзини-ўзи ўлдиришга ҳаракат қилишдир. Кўп ҳолларда суицид четга оғувчи феъл-атвор сифатида ечилиши мумкин бўмаган муаммолардан, умуман ҳаётдан қутулиш усули бўлиб келади. Бундай ҳоллар кузатилиб, ўрганилиб, шундай хулосага келиндики, улар маълум даражада жинс, ёш маълумот, социал ва оиладаги тутган ўрнига боғлиқ ҳолда келиб чиқади. Суицидлар, асосан ривожланган давлатларда кўп учрайди ва бугунги кунда уларни кўпайиши кузатилмоқда. Эркаклар орасида содир этилаётган суицид ҳоллари аёл орасидагига қараганда кўпроқ оғир аҳволларга олиб келади. Ўз жонига қасд қилиш 20 ёшгача ва 55 ёшдан ошганлар ичида учрайди. Ҳозирги ўз-ўзини ўлдириш ҳоллари 10-12 ёшли болалар ичида ҳам кучаймоқда. Жаҳон статистикасига кўра, суицид феъл-атвор кўпинча шаҳарларда, ёлғиз яшовчи одамлар орасида кузатилади. Ўрта Осиёда 60-йиллардаёқ аёллар ичида ўз жонига қасд қилиш ҳоллари кузатилган. Асосан ўзини ёқиш кўпайган. Бунинг социал сабаби аёлларга бўлган нотўғри муносабатлар, уларга жамият томонидан бефарқ қаралганлиги турмушдаги қийинчиликлар, аёлларни ижтимоий ишлаб чиқаришга, ижтимоий-сиёсий ҳаётга жалб этишда зарур шарт-шароитни яратиш билан боғлиқ бўлган муаммоларни маҳаллий бошқариш органлари томонларидан нотўғри ҳал этилганлигидир. Фоҳишабозлик. Бу термин лотинча « Prostitutio » сўзидан олинган бўлиб, ор-номусни йўқотиш, хўрлаш, топташ деган маъноларни беради. Меҳнат тақсимоти, шаҳарларни вужудга келиши жараёнида пайдо бўлган фоҳишабозлик капиталистик муносабатлар билан бир қаторда ривожланиб борди. ХХ асрнинг 20 йилларининг бошларидан Европада ҳам, Шимолий Америкада фоҳишабозликни камайиши кузатилмоқда. Бу анъанани сабаби тадқиқотчиларни фикрига кўра аёлларни иқтисодий аҳволини яхшиланиши,

www.arxiv.uz бировга қарам бўлиб қолмаслигидир. Собиқ иттифоқда фоҳишабозлик тўғрисида гапирилмас эди, яқиндан бошлаб тадқиқот натижалари очиқ матбуотда эълон қилина бошланди, қаерлардадир бу ҳаракатлар қонунийлаштирилган. 20-йилларда кўп аёллар бундай иш билан очлик ва етишмовчилик туфайли шуғулланишган. Улар асосан маълумоти паст аёллар эди. Бугунги кунда социал ва ёш базасини кескин кенгайиши кузатилмоқда. Аёллар бундай ишни очликдан, йўқчиликдан эмас, балки моддий аҳволини янада яхшилашга, «чиройли ҳаёт»га интилишлари туфайли қилмоқдалар. Фоҳишабозликка қарши турли сиёсатлар олиб борилган: прогибиционизм (таъқиқ), регламентация (рўйҳатга олиш ва медицинага оид кўрсатиш), аболиционизм (профилактика), тушунтириш-тарбиялаш ишлари. 1-2 формани етарлича эффектив эмаслиги маълум бўлди. Моддий манфаатдорликни ўсиши билан аёлларни ахлоқий ўсиши фоҳишабозликни бора-бора четга чиқишига ёрдам беради. Ҳозирги кунда ўсмирлар орасида девиант феъл-атворни ўсиши долзарб муаммо бўлиб қолмоқда. Ўсмирлар кўпинча четга оғувчи ҳатти-ҳаракатларни онгсиз равишда, беҳосдан қиладилар. Шунинг учун уларнинг кўпчилиги қилган ишларини моҳиятини англаб етмайди, ўз хатосини, айбини кўрмайди. Сўровлар натижасига кўра, ўсмирларни кўпчилиги ўз жиноий ишларини сабабини ташқи шарт-шароитлардан қидирадилар, ташқи дунёни айблайдилар, сўралганларни тўртдан бир қисми ўхшаш вазиятда ҳар бири шудай ҳатти-ҳаракат қилишини айтиб ўтганлар. Ўсмирларни ҳатти- ҳаракатида четга оғиш ҳолларини асосида социал-маданий эҳтиёжларни ривожланмаганлиги, маънавий дунёни етишмовчилиги ётади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, ёшлар девиацияси-жамиятдаги социал муносабатларни акс эттишидир. Четга оғувчи феъл-атвор сабабларини топиш, социал ёрдам тизимини ташкил қилиш, тушунтириш тарбия ишларини олиб бориш бўйича яхши ўйланган, мақсадли йўналтирилган ишлар қилиш керак. Инсон тарбиясида энг биринчи ва энг муҳим ижтимоий назорат институти бу – оиладир. Фарзанд тарбиясида ва баркамол авлодни

www.arxiv.uz шакллантиришдан соғлом оила муҳитини ўрни каттадир. Қолаверса, инсон ҳатти-ҳаракати ва хулқ-атвори, фаолиятини таълим муассасалари, маҳалла, меҳнат жамоаси, умумдавлат миқёсида эса қонунни ҳимоя қилиш органлари (суд, прокуратура, милиция) ҳам назорат қилиб боради ва ушбу шахсга нисбатан ижтимоий назорат институтлари вазифасини бажаришади.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Каримов И . А . Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир - Т .: “ Ўзбекистон ”, 1995. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида - Т.: “Ўзбекистон”, 1995. 3. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси - Т.: “Ўзбекистон”, 1992. 4. Алиқориев Н.С. Умумий социология - Т.: 2000. 5. Социология - М.: 1990, 50-78 б. 6. Юнусов К. Социология. Андижон.: 1997. 7. Инсон тараққиёти тўғрисида ҳисобот - Т.: 1998. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Жамият, шахс ва гурухлар социологияси

Шахс социологияси ва девиант хулқ атвор

Таълим социологияси тарбия социологияси

Никох ва оила социологияси

Таълим ва тарбия социологияси