Таълим социологияси тарбия социологияси - Sotsiologiya - Referatlar

Таълим социологияси тарбия социологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Таълим социологияси тарбия социологияси Режа : 1 . Таълим социологияси ҳақида тушунча 2. Таълим социологияси - давр талаби 3. Ижтимоий таълим концепцияси, унинг принциплари. 4. Тарбия социологияси.

у айрим одамларда ҳам, гуруҳда ҳам ўз кучларига ишонишни ва уларга таяънишни ривожлантиришга қаратилган; у ҳамжамиятда, ҳамжамият билан биргаликда ва ҳамжамият учун таълимнинг вариантлилиги принциплари асосида (яъни унинг объктив хилма – хиллигини эътироф этиш ва ушбу хилма – хилликни таълим амалиётида руёбга чикариш асосида) амалга оширилган узлуксиз таълимни қўллаб – қувватлайди; у ҳамжамиятдаги одамларнинг муаммолари ва эхтиёжларига таълим жараёнининг бошланғич нуктаси деб муносабатда бўлади, шу сабабли тугилаётган ижтимоий – иктисодий муаммоларни мустақил ҳал қилиш мақсадида самарали ўқитиш ва конкрет профессионал тренинг шаклларини аҳамиятли деб берилади; у очиқдир ва мушкул ахволда тушиб қолган одамлар эхтиёжига ҳамда болаларнинг муаммоларига айниқса ҳамдардлик билан карайди, уларни педагогика ва психология нуктаи назаридан қўллаб – қувватлашга қаратилган мухсус мақсадларни қўяди; у мавжуд маориф тизимининг хилма – хил таълим хизматларини таъминлаш борасидаги ишини тўлдиради ва ҳар бир одамнинг айнан ўзига керакли ва таълим стандартлари ҳамда тасдикланган ўқув режалари билан белгилаб қўйилганига қараганда анча кенг маълумот олишга имкон беради. Ижтимоий таълим, биринчидан, ўқиш ва ўзини ривожлантириш турли шаклларда (фақат мактаб ёки профессионал таълим шаклида эмас) амалга оширилишни ва одамлар бутун умр бўйи мустақил ўқишни давом эттиришларини, иккинчидан, таълим бериш – давлатнинг мутлақ вазифаси эмас, балки бутун жамият бу ҳақда ғамхўрлик қилиш ва фаолият кўрсатишини тан олишга асосланган. Шу сабабли ҳар қандай ҳамжамият ўз муаммо ҳамда вазифаларини ўзини ўзи ташқил этиш ва ўзини ўзи бошқариш асосида ҳал қилиш учун турли (мукобил ва вариантли) таълим тизимларини ташкил этиш мумкин. Мамлакатимизнинг ўтган йилларидаги менталитетида ижтимоий таълимни тушиниш мафкуравийлаштирилган тарбиядан, таълимни ижтимоий – сиёсий мақсадлар билан чегаралаб қўйилган тизим деб тасаввур қилишдан иборат эди. Жамиятдаги ўзгаришлар таълимга ҳам, ҳамжамиятга ҳам, уларнинг ўзаро алоқасига ҳам қарашларни анча кенгайтирди. Таълим ва ҳамжамиятларга мультимаданий тизимлар деб қараладиган бўлди, бу тизимларда ҳамжамият индивиддан юқори туриб, унинг ривожланишини белгиламайди, балки турли индивидлар биргаликда ҳаёт кечирадиган, турли одамларнинг биргаликдаги ҳаракатлари амалга ошадиган жонли макон деб ҳисобланади. Бунга гуруҳлар: ота – оналар (болалар билан бирга); таълимнинг конкрет шаклларидан манфаатдор бўлган ишбилармон одамлар ва тадбиркорлар; ўз таълимини такомиллаштиришдан ва ўз билимларини ривожлантиришдан манфаатдор бўлган ҳамма одамлар (яъни, мутахассислар ва мутахассис бўлмаганлар) киритилиши мумкин.

ҳамжамиятда, ҳамжамият орқали ва ҳамжамият учун шундай тушиниладиган таълим – таълим жараёнларига киритилган (шу жумладан мажбурий ўрта таълим доирасида ҳам) одамлар алоқалари ва биргаликдаги ҳаракатларнинг бевосита амал қилувчи, динамик ижтимоий – маданий ва ижтимоий таълим тизимидир. Бу, шунингдек, ‘‘қуйидан’’ чикадиган шахсий таълим эхтиёжларининг, қизиқишларининг ва ташаббусларининг (холбўқи давлатга карашли таълим тўз илмалари ‘‘юқоридан’’ чикадиган социал – таълим манфаатлари ва мақсадларидир) намаён бўлиш ва ўзини ўзи руёбга чиқариш соҳаси ҳамдир. Ижтимоийлаштирилган таълим икки инсон ўртасидаги муомала маданиятини шакллантиради, ҳаётнинг маъносини ва йуналишларини аниқлашга, жамиятда ўз ўрнини топишга, ўз имкониятларини чамалаб кўришга имкон беради. Табиий – илмий таълим инсон билан табиат ўртасидаги муносабатни, унинг табиий ривожланиш тамойиллари ва қонуниятларини ҳамда ўзлаштиришнинг мақсадга мувофиқ усулларини ўтказади .Технологик таълимда инсон илмий – техника ютуқлари, унинг тамойиллари, методлари, ҳозирги замон технологиясини ўзлаштиради. Бу фақат ишда эмас, балки турмушда, комунникация соҳасида, маданий ҳаётда ҳам керак. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг инсонпарвона моҳияти шундаки, бунда таълим – шахсни шакллантириш ва ривожлантириш шакли ва усуллари сифатида қабул қилинади. Бу ўқитиш ва тарбиялаш мақсади, мазмуни, методи ва воситаларини аниқлашда ҳал қилувчи роль уйнайди. У ўқитувчи билан ўқувчи ўртасида таълим жараёнидаги ўзаро муносабатларида ўзгариш ясайди, ўқувчилар фаоллиги ва мустақиллигини ошириш ўзини ўзи кашф этишининг субъекти бўлиб қолади. Таълимни ижтимоийлашририш ўқитиш субъекти – ўқувчига ўз қобилияти ва ички имкониятларини очишга ёрдам беради. Миллий дастурнинг ижтимоий мазмуни туфайли таълимда янги кадрият ўз ифодасини топади. Ўқувчининг шахсий қизиқишлари ва интилишлари биринчи ўринга чикади, бунда таълим олувчи ўз имкониятларини тўла очишга муяссар бўлади. Мазкур муаммода инсонпарварлик таълими билан ижтимоийлаштириш ўртасидаги муносабат муҳим аҳамиятга эга. Бу фақат масаланинг моҳиятини белгилаш учун эмас, балки айни вактда таълимда бошланган ижтимоий ўзгаришларни амалга оширишда ва ҳаётга жорий этиш йўллари ва воситаларини аниқлашга ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ижтимоий таълим. Ижтимоий таълим (ҳамжамият орқали таълим бериш) – ташаббускор гуруҳлар, ҳамжамиятлар, жамоалар, одамларнинг ўзини ўзи бошқарадиган уюшмалари ҳаёти ва ихтиёрий фаолиятининг бир қисми сифатида мунтазам, ўзлуксиз таълимни ташкил этиш концепцияси ва амалиёти. Ижтимоий таълим концепцияи қуйидаги ғоят муҳим принципларини ўз ичига олади:

у айрим одамларда ҳам, гуруҳда ҳам ўз кучларига ишонишни ва уларга таяънишни ривожлантиришга қаратилган; у ҳамжамиятда, ҳамжамият билан биргаликда ва ҳамжамият учун таълимнинг вариантлилиги принциплари асосида (яъни унинг объктив хилма – хиллигини эътироф этиш ва ушбу хилма – хилликни таълим амалиётида руёбга чикариш асосида) амалга оширилган ўз луксиз таълимни қўллаб – қувватлайди; у ҳамжамиятдаги одамларнинг муаммолари ва эхтиёжларига таълим жараёнининг бошланғич нуктаси деб муносабатда бўлади, шу сабабли тугилаётган ижтимоий – иктисодий муаммоларни мустақил ҳал қилиш мақсадида самарали ўқитиш ва конкрет профессионал тренинг шаклларини аҳамиятли деб берилади; у очиқдир ва мушкул ахволда тушиб қолган одамлар эхтиёжига ҳамда болаларнинг муаммоларига айниқса ҳамдардлик билан карайди, уларни педагогика ва психология нуктаи назаридан қўллаб – қувватлашга қаратилган мухсус мақсадларни қўяди; у мавжуд маориф тизимининг хилма – хил таълим хизматларини таъминлаш борасидаги ишини тўлдиради ва ҳар бир одамнинг айнан ўзига керакли ва таълим стандартлари ҳамда тасдиқланган ўқув режалари билан белгилаб қўйилганига қараганда анча кенг маълумот олишга имкон беради. Мамлакатимизнинг ўтган йилларидаги менталитетида ижтимоий таълимни тушиниш мафкуравийлаштирилган тарбиядан, таълимни ижтимоий – сиёсий мақсадлар билан чегаралаб куйилган тизим деб тасаввур қилишдан иборат эди. Жамиятдаги ўз гаришлан таълимга ҳам, ҳамжамиятга ҳам, уларнинг ўзаро алоқасига ҳам карашларни анча кенгайтирди. Таълим ва ҳамжамиятларга мультимаданий тизимлар деб караладиган бўлди, бу тизимларда ҳамжамият индивиддан юқори туриб, унинг ривожланишини белгиламайди, балки турли индивидлар биргаликда ҳаёт кечирадиган, турли одамларнинг биргаликдаги ҳаракатлари амалга ошадиган жонли макон дебҳисобланади. Бунга гуруҳлар: ота – оналар (болалар билан бирга); таълимнинг конкрет шаклларидан манфаатдор бўлган ишбилармон одамлар ва тадбиркорлар; ўз таълимини такомиллаштиришдан ва ўз билимларини ривожлантиришдан манфаатдор бўлган ҳамма одамлар (яъни, мутахассислар ва мутахассис бўлмаганлар) киритилиши мумкин. ҳамжамиятда, ҳамжамият орқали ва ҳамжамият учун шундай тушиниладиган таълим – таълим жараёнларига киритилган (шу жумладан мажбурий ўрта таълим доирасида ҳам) одамлар алоқалари ва биргаликдаги ҳаракатларнинг бевосита амал қилувчи, динамик ижтимоий – маданий ва ижтимоий таълим тизимидир. Бу, шунингдек, ‘‘қуйидан’’ чикадиган шахсий таълим эхтиёжларининг, қизиқишларининг ва ташаббусларининг (холбўқи давлатга карашли таълим тўз илмалари ‘‘юқоридан’’ чикадиган социал – таълим манфаатлари ва мақсадларидир) намаён

бўлиш ва ўз ини ўз и руёбга чикариш соҳаси ҳамдир. Ижтимоий педагогик ишлар фаол ғоявий – ахлоқий имкониятларга эга, у шахс хулкида пайдо бўлган салбий элементларга қарши кўрашда муҳим омилга айланади. У ижтимоий фикрни шакллантириш йўли билан жамоада соғлом маънавий – ахлоқий муҳит хосил қилишга таъсир кўрсатади, илгор ижтимоий кадриятларни мустаҳкамлайди, шахс кадр – қимматини таъминдайди, қонунни хурмат қилишга ўргатади. Бу айниқса бугунги кунда, жамият маънавий янгиланиш жараёнини бошидан кечираётган бир даврда муҳим аҳамиятга эга. Тарбиявий фаолиятнинг муҳим резервларидан яна бири – оммавий тарғибот билан боғлиқ бўлиб, ғоявий – тарбиявий ишларнинг барча шаклларида гайрат ва ташаббус талаб этилди. Бунда давлат ва жамоат ташқилотлари томонидан оммавий – ташқилий тадбирлар ўтказиш, кечалар, байрамлар, расм – русумлар, урф – одатлар, жумладан «Наврўз», «хотира ва кадрлаш куни» ва бошқа тадбирлар муҳим аҳамиятга эга. Оммавий ишларда ижтимоий – тарбиявий муваффакиятларга омманинг ижтимоий – маданий фаолият йуналишини чукўр англаган холдагина эришиш мумкин. Бу, биринчи навбатда. Педагогик тамойиллар асосида маърифий муассаса ишларини ташқил этишда ва методикасида ўз ифодасини топади. Тадбирларни фақат ғоявий йуналишини эмас, айни чоғда ижтимоий – педагогик, ижтимоий – психологик моҳиятини англаш, ташқилий ишларда унинг механизмларга таяъниш зарур. Ижтимоийлаштириш инсонпарварликнинг моҳиятини тушуниб етишга кўмаклашади, инсонни тоталитаризм асоратларидан ҳалос этади, ўзлигини англатади. Бу мақсадга билимсиз эришиб бўлмаслиги маълум нарса. Таълимни ижтимоийлаштириш инсонни бу дунёда борлигини англашга имкон беради.У фаолият усулларини англаш ва самарали излаш, ўзига, бошқаларга, табиатга нисбатан уйғун муносабатда бўлиш имкониятини беради. Ижтимоий таълим (ўқитиш) Ижтимойлашув жараёнида бола жамият, ижтимоий муносабатлар. Ижтимоий маком ва ўринлар, ижтимоий ўзни тутиш меъёр ва қоидалари ҳақида кўпгина билимларни ўз лаштиради. У шунингдек интегра ц ия ва жамиятта киришита ёрдам бера д иган турли хил малака ва кўникмаларни егаллайди. Агар нормал о на да н нормал бола (жисмонан ва психик соғлом) ту ғ илса, унда унинг жисмоний, психик ва ижтимоий шаклланиши маълум к о нунларига кўра содир бўлади. Бола аввал жисмоний маконни ўзлаштиради, унда йў лини топишга ў рганилди: эмаклаш, утириш, юриш, югириш ва хокозо сунг кучани ўз лаштирилди. Бола яқин кишиларини ажратади отани, онани, ака-укаларини ўз исмига эгалигига ўрганади, унта жавоб беришни бошлайди. Болада ижтимоий хуш кўришлар, ҳис туйғулар, ижтимоий тажриба шакланади. Бола ижтимоий ривожланишда нутк хазинасидаги бор нарса тил ёрдамида бола дилига утади.

Тилда ҳалк; тарихи, ҳарактери, одатлари, анъналари сакланиб колади. Тилни ўзлаштириб, бола ҳалк маданияти, ижтимоий тажриба ва ижтимоий анъаналарни ҳам ўзлаштиради. Энг муҳим бўлган бола ижтимоий ривожланиши ўйинларда содир бўлади. Ўйинлар ёрдамида болалар турли хил ижтимоий роллар билан танишади. Агар болалар жисмоной ва психик камчиликлар билан туғилса, унла ижтимоий тажрибани ўз лаштирилиши анча мураккабдир. Агар бундай бола оддий оилада туғилса бу ҳақда боланинг ижтимоий тикланиши Кўп холла бунга тайёр бўлмаган ота- оналар зиммасига туланади. Бола ўзи учун зарур бўлган муҳитларидан таш қ арида, масалан, чақалоқ, уйида, с ў нгра болалар уйида тарбияланса бошқа гап. Бу холда баъзи бир ижтимоий ролларни табиий йўл билан ўзлаштириш бўлмайди: ота-она. ака-ука бошқа қ ариндошлар. Бундай ҳолларда болаларда муайян бир билим ва малакаларини шакллантиришга имкон берадиган, улар ижтимоий тажрибани ўзлаштирилишига ва жамиятда уларнинг интегратсиясига ёрдам берадиган махсус методиклар ва технологиялар мавжуд бўлиши керак. Мактабда ўқитиш жараёнида бола аввалом бор академик билимларини олади. Бироқ, шу билан бирга ижтимоий меъёрларини, кўрсатмаларини, кадриятларини, ролларни янада муффакиятли ўз лаштирилишини таминлайдиган маълум бир ижтимоий билим, малака ва кўникмаларни эгаллаши лозим, бола ижтимоилашувига ёрдам берадиган ижтимоий билимларини бериш ва ижтимоий малака ва кўникмаларни шаклантириш мақсадга қаратилган жараени ижтимоий ўқитиш деб аталади. Ижтимоий таълим, биринчидан, ўқиш ва ўзини ривожлантириш турли шаклларда (фақат мактаб ёки профессионал таълим шаклида эмас) амалга оширилишни ва одамлар бутун умр буйи мустақил ўқишни давом эттиришларини, иккинчидан, таълим бериш – давлатнинг мутлак вазифаси эмас, балки бутун жамият бу ҳақда ғамхўрлик қилиш ва фаолият кўрсатишини тан олишга асосланган. Шу сабабли ҳар қандай ҳамжамият ўз муаммо ҳамда вазифаларини ўзини ў и ташкил этиш ва ўзини ўзи бошқариш асосида ҳал қилиш учун турли (мукобил ва вариантли) таълим тизимларини ташкил этиш мумкин. Ижтимоийлаштирилган таълим икки инсон ўртасидаги муомала маданиятини шакллантиради, ҳаётнинг маъносини ва йуналишларини аниқлашга, жамиятда ўз ўрнини топишга, ўз имкониятларини чамалаб кўришга имкон беради. Табиий – илмий таълим инсон билан табиат ўртасидаги муносабатни, унинг табиий ривожланиш тамойиллари ва қонуниятларини ҳамда ўзлаштиришнинг мақсадга мувофиқ усулларини ўтказади. Технологик таълимда инсон илмий – техника ютуқлари, унинг тамойиллари, методлари, ҳозирги замон технологиясини ўзлаштиради. Бу фақат ишда эмас, балки турмушда, комунникация соҳасида, маданий ҳаётда ҳам керак. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурнинг инсонпарвона

моҳияти шундаки, бунда таълим – шахсни шакллантириш ва ривожлантириш шакли ва усуллари сифатида қабул қилинади. Бу ўқитиш ва тарбиялаш мақсади, мазмуни, методи ва воситаларини аниқлашда ҳал қилувчи роль уйнайди. У ўқитувчи билан ўқувчи ўртасида таълим жараёнидаги ўзаро муносабатларида ўзгариш ясайди, ўқувчилар фаоллиги ва мустақиллигини ошириш ўзини ўзи кашф этишининг субъекти бўлиб колади. Таълимни ижтимоийлашририш ўқитиш субъекти – ўқувчига ўз қобилияти ва ички имкониятларини очишга ёрдам беради. Миллий дастўрнинг ижтимоий мазмуни туфайли таълимда янги кадрият ўз ифодасини топади. Ўқувчининг шахсий қизиқишлари ва интилишлари биринчи уринга чикади, бунда таълим олувчи ўз имкониятларини тула очишга муяссар бўлади. Мазкур, муаммода инсонпарварлик таълими билан ижтимоийлаштириш ўртасидаги муносабат муҳим аҳамиятга эга. Бу фақат масаланинг моҳиятини белгилаш учун эмас, балки айни вақтда таълимда бошланган ижтимоий ўзгаришларни амалга оширишда ва ҳаётга жорий этиш йўллари ва воситаларини аниқлашга ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ижтимоийлаштириш инсонпарварликнинг моҳиятини тушуниб етишга кўмаклашади, инсонни тоталитаризм асоратларидан ҳалос этади, ўзлигини англатади. Бу мақсадга билимсиз эришиб бўлмаслиги маълум нарса.Таълимни ижтимоийлаштириш инсонни бу дунёда борлигини англашга имкон беради.У фаолият усулларини англаш ва самарали излаш, ўзига, бошқаларга, табиатга нисбатан уйғун муносабатда бўлиш имкониятини беради. Таълим жараёнини ижтимоийлаштириш натижасида ўқувчи инсон моҳиятини англайди. Ўз ҳаёти довомида инсон тўғрисида хосил қилинган тушунчалар асосида, шахс ҳақиқий фуқаро бўлиб етишади. Инсонпарварликка асосланган таълим – ижтимоий фанлар ва ёндош фанларнинг функцияларини кенгайтиради, таълим жараёнини, мутахассис шахси ва унинг дунёқараши яхлитлигини таъминлайди. Таълимни инсонпарварлаштиришдан кўз ланган асосий мақсад ёшларга тегишли билим, кўникма, малака, малака бериш, уларнинг инсоний дунёкарашини шакллантиришдан иборат. У бўлажак фукаролар томонидан инсонлар фаолиятининг турли соҳаларида инсонпарварлик ғояси ва кадриятларини амалга оширишнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Таълимда методологик ҳаёт тажрибасига зиддиятли ҳолатларда ижтимоий мослашув моделини ишлаб чиқишни тақозо этади: - ижтимоий – шахсий ҳаёт тажрибасига асосланган мунтазам давом этадиган жараён ҳисобланади; - реал вазиятдан келиб чиқиб, зиддиятли холатларида ижтимоий мослашув моделини ишлаб чиқишни такозо этади; - мавжуд амалдаги холатга доим мослашиш жараёни ҳисобланади; - шахслараро алоқаларни камраб олади; - шахснинг шаклланиш жараёнини йуналтиради.

Ижтимоий таълим. Ижтимоий таълим (ҳамжамият орқали таълим бериш) – ташаббускор гуруҳлар, ҳамжамиятлар, жамоалар, одамларнинг ўзини ўзи бошқарадиган уюшмалари ҳаёти ва ихтиёрий фаолиятининг бир қисми сифатида мунтазам, узлуксиз таълимни ташқил этиш концепцияи ва амалиёти. Ижтимоий таълим концепцияи қуйидаги ғоят муҳим принципларини ўз ичига олади: у айрим одамларда ҳам, гуруҳда ҳам ўз кучларига ишонишни ва уларга таяънишни ривожлантиришга қаратилган; у ҳамжамиятда, ҳамжамият билан биргаликда ва ҳамжамият учун таълимнинг вариантлилиги принциплари асосида (яъни унинг объктив хилма – хиллигини эътироф этиш ва ушбу хилма – хилликни таълим амалиётида руёбга чикариш асосида) амалга оширилган ўз луксиз таълимни қўллаб – қувватлайди; у ҳамжамиятдаги одамларнинг муаммолари ва эхтиёжларига таълим жараёнининг бошланғич нуктаси деб муносабатда бўлади, шу сабабли туғилаётган ижтимоий – иктисодий муаммоларни мустақил ҳал қилиш мақсадида самарали ўқитиш ва конкрет профессионал тренинг шаклларини аҳамиятли деб берилади; у очиқдир ва мушкул ахволда тушиб қолган одамлар эхтиёжига ҳамда болаларнинг муаммоларига айниқса ҳамдардлик билан карайди, уларни педагогика ва психология нуктаи назаридан қўллаб – қувватлашга қаратилган мухсус мақсадларни қўяди; у мавжуд маориф тизимининг хилма – хил таълим хизматларини таъминлаш борасидаги ишини тўлдиради ва ҳар бир одамнинг айнан ўзига керакли ва таълим стандартлари ҳамда тасдикланган ўқув режалари билан белгилаб куйилганига караганда анча кенг маълумот олишга имкон беради. Ижтимоий таълим, биринчидан, ўқиш ва ўзини ривожлантириш турли шаклларда (фақат мактаб ёки профессионал таълим шаклида эмас) амалга оширилишни ва одамлар бутун умр буйи мустақил ўқишни давом эттиришларини, иккинчидан, таълим бериш – давлатнинг мутлак вазифаси эмас, балки бутун жамият бу ҳақда ғамхўрлик қилиш ва фаолият кўрсатишини тан олишга асосланган. Шу сабабли ҳар қандай ҳамжамият ўз муаммо ҳамда вазифаларини ўз ини ўз и ташқил этиш ва ўз ини ўз и бошқариш асосида ҳал қилиш учун турли (мукобил ва вариантли) таълим тизимларини ташқил этиш мумкин. Мамлакатимизнинг ўтган йилларидаги менталитетида ижтимоий таълимни тушиниш мафкуравийлаштирилган тарбиядан, таълимни ижтимоий – сиёсий мақсадлар билан чегаралаб қўйилган тизим деб тасаввур қилишдан иборат эди. Жамиятдаги ўзгаришлар таълимга ҳам, ҳамжамиятга ҳам, уларнинг ўзаро алоқасига ҳам карашларни анча кенгайтирди. Таълим ва ҳамжамиятларга мультимаданий тизимлар деб қараладиган бўлди, бу тизимларда

ҳамжамият индивиддан юқори туриб, унинг ривожланишини белгиламайди, балки турли индивидлар биргаликда ҳаёт кечирадиган, турли одамларнинг биргаликдаги ҳаракатлари амалга ошадиган жонли макон дебҳисобланади. Бунга гуруҳлар: ота – оналар (болалар билан бирга); таълимнинг конкрет шаклларидан манфаатдор бўлган ишбилармон одамлар ва тадбиркорлар; ўз таълимини такомиллаштиришдан ва ўз билимларини ривожлантиришдан манфаатдор бўлган ҳамма одамлар (яъни, мутахассислар ва мутахассис бўлмаганлар) киритилиши мумкин. ҳамжамиятда, ҳамжамият орқали ва ҳамжамият учун шундай тушиниладиган таълим – таълим жараёнларига киритилган (шу жумладан мажбурий ўрта таълим доирасида ҳам) одамлар алоқалари ва биргаликдаги ҳаракатларнинг бевосита амал қилувчи, динамик ижтимоий – маданий ва ижтимоий таълим тизимидир. Бу, шунингдек, ‘‘қуйидан’’ чикадиган шахсий таълим эхтиёжларининг, қизиқишларининг ва ташаббусларининг (холбўқи давлатга карашли таълим тўз илмалари ‘‘юқоридан’’ чикадиган социал – таълим манфаатлари ва мақсадларидир) намаён бўлиш ва ўз ини ўз и руёбга чикариш соҳаси ҳамдир. Педагогиканинг асосий мезони - тарбия. Тарбия - ижтимоий ҳаётнинг абадий ва умумий мезони. Педагогика болалар тарбиясини шахс ахлоқий ҳислатларини шакллантиршнинг мақсадга қаратилган жараёни сифатида кўриб чиқади. Бироқ, бу тарбия жараёни ҳардоим ҳам етарли даражада самарали бўлмайди. Юкорида ижтимоий таълим вазифасини кўриб-чиқиб, кўрсатдики, болада муаян бир ижтимоий билим. малака ва кўникмалар шаклланиши керак уларнинг шаклланиш жараёни масалан. отага, онага бўлган ғамхўр, эътиборли, мехрибон, рахимдил муносабатларнинг шаклланиши билан боғлиқ. Агар қандайдир сабабга кўра болада ижтимоий билимлар шаклланмаган бўлса, демак мунасабатлар шаклланмаган, яъни унга зарур бўлган ижтимоийлашувда қандайдир мос ҳислатлари ҳам шаклланмаган. Шунинг учун ижтимоий педагогик фаолият жараёнида боладаги шундай ижтимоий аҳамаиятга эга бўлган ҳислатлар шаклланган бўлиши керак-шуни ўзи ижтимоий тарбияни вазифасидир. Яъни ижтимоий тарбия деганда муваффакиятли ижтимоийлашув учун зарур бўлган ижтимоий аҳамиятли бола шахси ҳислатларининг шаклланиши мақсадга қаратилган жараёни тушинилади. Тарбия жараёни – уни тиклаш, ривожлантириш ва ҳаётда жорий қилиш, таълим, миллий, маънавий – ахлоқий кадрият ва нормалар билан бевосита боғлиқ. Улар ҳалк педагогикаси, урф – одатлари, байрамлари, ўйинлари ва бошқаларда ўз ифодасини топади». Маънавият ва маърифат» маркази, «Маърифатпарварлар», «Олтин мерос», «Тарихчилар», «Файласуфлар» ва бошқа жамоат ташкилотлари, жамғармалари юқорида қўйилган вазифаларни ҳал этишга катта

имкониятларига эгадир. Тарбияси «қийин» ўсмирлар аномаллиги ўқишда (ўқиши қийин, ёмон кечади, дангаса) ва хулкида (интизом ва тарбияга риоя қилмайди) намоён бўлади. «Қийин болалар» - жамиятга зид йуналишдаги, бекарор ахлоқли, иродаси буш, педагогик таъсирига доим қаршилик кўрсатиб келувчи ёшлардир. Мактаб микёсида улар кўп учрамайди (бир синфда икки – учтадан). Аммо синф, мактаб ҳаётига, унинг ахлоқий муҳитига жиддий таъсир кўрсатади. «Қийин» болалар ўқувчиларнинг кам қисмини ташқил этса ҳам улар ўқув – тарбиявий ишларда баркарорликка жиддий тусиқ бўладилар. Улар мактабда ва ундан ташқарида (оилада, кучада, дам олиш жойларида ва х.к.) тартибсизликни вужудга келтирувчилар ҳисобланади. Шунинг учун ҳам «қийин» болалар мактабда ҳам, ундан ташкарида ҳам ўқитувчи ва барча жамоат эътиборида туриши керак. 5-м. Тарбияси қийин бўлганларнинг келиб чиқишининг ижтимоий – психологик ва психологик – педагогик сабаб ва омилларни беш гуруҳга ажратиш мумкин: 1 Ноқулай оилавий муҳит, ота – оналари ўртасидаги зиддиятли вазиятлар. Ўқишга бўлган қизиқишнинг пасайиб кетиши ва шу муносабат билан ўқишдан совиб кетиши (60 – 70 % вояга етмаган жиноятчилар бир синфда икки йил ўқиган). 3 Ижтимоий фаоллиги паст ва мактаб жамоасида ноқулай холат мавжуд. 4 Микромуҳитнинг салбий таъсири, салбий референт гуруҳ таъсири. 5 Бирор фаолият юзасидан ўз мойиллигини, қизиқишини намоён қилиш имконияти бўлмаслиги. Психолог – педагогик нуктаи назаридан ўсмирлар билан ишлайдиган катта ёшдагилар қуйидаги коидага риоя қилишлари лозим: Кўп насихат қилаверманг; ўсмир ҳис – туйғуларини хурмат қилинг; ҳаётда мустақил бўлишга ўргатинг; Кўп дакки бераверманг; дўқ – пуписа қилманг. Девиация ва унинг турлари Жамият томонидан қабул қилинган хатти - ҳаракатлар,' коидалар ва меъёрлардан чекинган ўсмирларни оғир ёки тарбияси қийин ёки тарбияси оғир ўсмирлар деб аташади. Тарбияси қийин ўсмирлар деганда турли хил сабабларга кўра педагогик таъсирларга қарши чикувчи болалар тушунилади. Жамиятда ўрнатилган меъёр ва коидаларга риоя қилмайдиган шундай тарбияси оғир ўсмирларни илмда девиация деб аташади. Аевиант ҳатти — ҳаракат — бу психик соғлом шахслар томонидан меъёрий коидаларни бўзиш холларидир. Девиация — бу ижтимоий педагогик муаммо бўлиб, инсон рухий оламидаги, унинг атрофидаги муҳитнинг ўзгариш холлари билан борлик. Бу хол, айниқса, ўсмир ёшдаги болаларга хосдир. Чунки бу ёш энг қийин ва мураккаб давр бўлиб, бу ёшдаги болаларнинг анатомо — физиологик, интеллектуал, ахлоқий ва бошқада жих.атларида ўзгаришлар руй беради. Бу ўзгаришлар

ўз навбатида уларнинг психикасида ўзгаришлар руй беришига замин яратади. Уларнинг ижтимоий статусида, жамоада ўзини тутишида ўзгаришлар руй бериб, уларни кўпрок; «Мен кимман?» - деган савол қийнайди. Девиация ўз ичига девиант, делинквент ва криминал хат т и — ҳаракатларни бирлаштиради. ( д евиант хат т и — ҳаракат — бу кичик ижтимоий муносабатлар (сила, мактаб) зҳамда ҳарактер, жинсий ва ёш хусусиятлари жи ҳ атидан я қ ин кичик ижтимоий гуруҳларга хос ижтимоий меъёрлардан, ҳатти — х а ракатлар ва қ оидалардан о ғ иш, чекинишнинг бир туридир.! Яъни бу турдаги ҳаракатни интизомсизлик деб ҳам аташ мумкин. Агрессия, ча қ ирик, ишда ва меҳнат фаолиятида ўз бошимчаликка йўл қў йиш, болалар ва ўсмирларнинг ич к иликка берилиши, дайдиб юришлари, олифтагарчилик қилишлари, ассоциал ҳаракатларга берилиш кабилар девиант ҳаракатларнинг асосий кўринишларидир. Маълум вазиятларда болалар ва ўсмирларнинг шу каби ҳатти — ҳаракатларни намоён эти ш девиант ҳаракатларнинг типик хусусиятидир. Делинквент хатти - ҳаракат - девиант ҳаракатлардан фаркли уларок, улар вазият таъсирида эмас, балки юқоридаги каби ассоциал ҳаракатларнинг доимий ҳарактерга эга бўлишидир. Делинквент ҳаракатларнинг қуйидаги турлари мавжуд: ҳақоратлаш, х ў рлаш, азоблаш ва ундан ху зурланиш каби агрессив бос қ инчилик ҳаракатлар; кичик ўғ риликлар, таъмагирлик, автотранспорт ва бошқада керакли буюм ва анжомларни у ғ ирлаш каби моддий фо й да кўришга қаратилган ўз шахсий манфаати йўлидаги ҳаракатлар; наркотиклар сотиш ва таркатиш. Криминал хатти — ҳаракат — бу жиноий жавобгарчиликка тортилишта ёши етган шахсларнинг хухукларга зид ҳаракатлари бўлиб, улар устидан жиноий иш кўз ғ атилиш жараёнидир. Криминал ҳаракатларга девиант ва делинквент ҳаракатлар асос яратади. Девиант ҳарактерларнинг асосий сабаблари Болалар, ўсмирлар ва умуман баъзи жамият аъзоларининг жамият тан олган меъёрларга зид келувчи хатти — ҳаракатларни намоён этиши — бу бирданига, ўз —ўзидан бўладиган ҳодиса эмас. Яъни ўша инсонларнинг шундай йўл тутишига нимадир сабаб бўлади. Яъни ҳар бир фазилат ўз тарихига эга. Инсоннинг ривожланиши бир — бири билан узвий боғлиқ бўлган турли хил факторларга боғлик: ирсий, муҳит, тарбия, иисоннинг шахсий амалий фаолияти ва х.к. Вояга етмаган ёшлар орасида девиант ҳаракатларни вужудга келтирувчи қатор факторлар мавжуд. Жумладан: 1. Биологик факторлар, яъни болаларнинг ижтимоий ҳаётга мослашувини мураккаблаштирувчи нохуш физиологик ва анатомик холатлар: Уларга: генетик (ута акли зайфлар, кўрлар, карлар ва х.к), психофизиологик (яъни инсон организмига салбий таъсир

кўрсатувчи, соматик ҳаракатларни, аллергиялар ва токсик касадликларни вужудга келтирувчи турли хил зиддиятлар, кимёвий моддалар, энергиялар ва х.к), физиологик (атрофдагиларда нохуш кайфият уйготувчи ташки киёфа, тилнинг дудўқлиги ва х..к) Психологик факторлар, яъни инсондаги психопотологик ёки акцентуант (хаддан ташкари) холатлар. Бу факторлар асаб касалликлари (психопатия, неврастения каби касалликлардир) Ижтимоий—педагогик факторлар, яъни болалик давридан бошлаб мактаб, оила ва жамоатчилик тарбиясидаги нуқсонлар. Ижтимоий — иктисодий факторлар, яъни бу жамиятдаги ижтимоий тенгсизликдир: жамиятнинг бойлар ва камба ғ аллар деб ажратилиши, ҳалкнинг маълум қисмининг қ ашшо қ ланиб қ олиши, ойлик маошининг камлиги, и шсизлик, инфляция ва х.к. Маънавий— ахлоқий факторлар. Уларга биринчидан, жамиятдаги маънавий кадриятларнинг кадрсизланиши, инсонларнинг маънавий қ ашшо қ ланиши кирса, иккинчидан, муйян жамиятнинг ундаги р ў й бераётган девиант ҳаракатларга бефар қ лик, ло қ айдлик киради . Девиация концепциясида реабилитация, профилактика ва коррекция м асалалари Девиант хатти — ҳаракатдаги болалар ва ўсмирларга нисбатан профилактика, реабилитация ва коррекция ишлари амалга оширилади. Реабилитация — бу бола шахсининг ҳуқуқи, ҳуқуқий стату и , со ғ лиги, ишга лаёкатсизлигини тиклашга қаратилган комплекс, кўп даражали, босқичли ва динамик тизимдир. У профилактика ва коррекция сингари аспектларни ўз ичига олади. Профилактика — бу реабилитация тизимидаги шахснинг ривожланишидаги у ёки бу чекинишларни й ў котишга шарт-шароитлар яратишга қаратилган тадбирлардир. У кўпрох ижтимоий м уҳ ит билан боғлиқдир. Коррекция — бу ҳаётий чекинишларга учраган болалар ва ўсмирлар билан олиб бориладиган аниқ фаолият ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Êàðèìîâ È.À. Áàðêàìîë àâëîä ¡çáåêèñòîí òàðà ққ èåòèíèíã ïîéäåâîðè. Ò.1997é. 2. Ìóíàââàðîâ À . Ïåäàãîãèêà. Ò. 1996 é. 3. Эгамбердиева Н. Ижтимоий педагогика. Дарслик. Т. 2009. 4 . Òîõòàõîäæàåâà Ì. âà áîøқàëàð. Ïåäàãîãèêà .Ò.2008.

O'xshashlar

Таълим ва тарбия социологияси

Олий таълим социологияси

Бошлангич таълим социологияси

Таълим социологияси, предмети, тузилиши, функцияси

Фан социологияси