Шахс социологияси ва девиант хулқ атвор - Sotsiologiya - Referatlar

Шахс социологияси ва девиант хулқ атвор

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Шахс социологияси ва девиант хулқ атвор Режа: 1. Шахс тушунчаси. 2. Шахснинг ижтимоий мавқеи, манфаати ва ижтимоий роли. 3. Шахснинг ижтимоийлашуви. 4. Девиант феъл-атвор ва унинг турлари. 5. Социал назорат кишилар ҳатти-ҳаракатини тартибга солиш механизми сифатида.

Шахс тушунчаси. Маълумки, исталган жамият ушбу жамиятнинг бир томонлама табиатига мос, иккинчи томондан эса унинг жамий борлиғини ўзида мужассамлаштирган шахсларнинг узвий бирлиги ва муносабатидан иборатдир. Шунинг учун ҳам исталган тарихан конкрет жамиятнинг ижтимоий табиатини ва унинг истиқболини белгилашда ушбу жамият шахснинг моҳиятини асосий хусусиятларини ва функцияларини унинг ижтимоийлашув жараѐнининг механизмини ўрганмоқ керак. Юртбошимиз И.А.Каримов ―Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш‖ асарларида ―Жамиятнинг ислоҳ қилиш ва янгилаш бўйича кўп қиррали фаолиятимиз марказида инсон, суверен Ўзбекистон фуқароси туради. Ислоҳотларнинг мазмуни айни ҳар бир фуқаро ўз қобилиятини, ўз истеъдодини намоѐн этишга, шахс сифатида ўзини кўрсатиш имкониятида эга бўлишга қаратилган деган эдилар‖. Ижтимоий муносабатларнинг дастлабки ва бирламчи асоси, уларни келтириб чиқарувчи манбаи – шахс ҳисобланади. Социологияда шахснинг шаклланиши, ижтимоий бирликлар билан боғлиқ ҳолда ривожланиб борувчи, унинг эҳтиѐжларини, шахс ва жамият, шахс ва ижтимоий гуруҳлар ўртасидаги функционал муносабатларни, шахс ҳуқуқини ўз-ўзидан бошқарилиши жараѐнларини ўрганади. Шахс моҳиятини нима ташкил этади? Социология тарихидан шахс моҳияти турли назарияларда баѐн этилган, жумладан ЧКули, Р.Дарендорф, Р.Минтон, Р.Мертонларнинг шахс назарияси шулар қаторига киради. Америка социологлари Г.Знанецкий ва Ч.Томаслар шахс моҳиятини тушунтиради, унинг дунѐқараши ва қадриятларига бўлган муносабатини асос қилиб олишган. Дж.Мид ва Р.Минтонлар эса шахснинг ролига катта аҳмият берадилар. Р.Мертон ва Т.Парсонас, Р.Дарендорфлар эса буни янада ривожлантириб, шахнинг ―ижтимоий мавқеи‖ ва ―ижтимоий роли‖ орқали шахс моҳиятини тушунтиришга ҳаракат қилишган. Шахс – ижтимоий муносабатлар мажмуи, жамият маxсули сифатида ўpганилади.

Шахсий қарашларга эга бўлган, ўзини идора қила оладиган, ўзининг келажагини режалай оладиган инсонга шахс дейилади. Шу сабабли шахс тушунчаси социология фанининг объекти ва субъекти сифатида шу фаннинг марказида бўлади. Индивид сифатида намоѐн бўлган мавжудот ижтимоий муҳит таъсирида шахс сифатида шаклланади. Индивиднинг жамият билан ўзаро муносабати уни маълум бир ижтимоий жамоа вакилига айлантирувчи турли гуруҳлар орқали юзага келади. У муносабатни амалга оширишда мулоқот асосий роль ўйнайди. Чунки, мулоқот шахснинг асосий ижтимоий муносабатлар системасига ўзининг мақомига эга бўлишида, фаолияти жараѐнида ва кундалик турмуш тарзида асос сифатида шаклланганлигини ва бошқа шахсларнинг ижтимоий муҳитнинг ҳақиқий субъекти ѐки унинг ижрочиси шакллангани тўғрисида тушунчага эга бўлишида муҳим аҳамият касб этади. Шу сабабли шахс жамиятдаги барча муносабатларнинг шаклланиши ва ижтимоий динамик характерини белгилашда асос бўлиб хизмат қилади. Демак, шахс кишининг ҳаѐт кечириши шароитларида ижтимоий гуруҳлар, ижтимоий институтлар, ижтимоий ташкилотлар таъсирида фаолият жараѐнида шаклланади. Шахснинг шаклланишида гуруҳлар ва жамоалар етакчи роль ўйнайди. Шахснинг шаклланиши, биринчидан, унинг ривожланиш давр ва унинг натижаси, иккинчидан, шахснинг мақсадга йўналтирилган тарзда тарбияланишидан иборатдир. Шахснинг ривожланишини унинг фаолиятида ўзгариб турувчи эҳтиѐжлари билан уларни қондиришнинг имкониятлари ўртасидаги зиддиятларда аникланади. Шахс конкрет ижтимоий муносабатлар субъекти сифатида намоѐн бўлиши инобатга олинадиган бўлса, шахснинг асосий ижтимоий сифатлари конкрет ижтимоий гуруҳлар, жамоалар фаолияти ва муносабатидан таркиб топади. Шу сабабли шахснинг ижтимоий сифатлари учта кичик системадан иборат: а) шахснинг индивидуаллиги; б) унинг шахслараро муносабатлари;

в) муносабатлар субъекти сифатида мавжуд бўлиши. Шахснинг индивидуаллиги ундаги характер, дунѐқараш, ирода, билим даражаси, тушунча, тасаввур, шахсий фикр, мақсад, ғоя ва туйғулар, ахлоқий фазилатлари, фаолият жараѐнидаги баъзи бир хусусиятлар билан белгиланади. Ундаги индивидуал хусусиятлар унинг амалий фаолиятида намоѐн бўлади. Индивидуал хусусиятлар амалий фаолиятлар жараѐнида ташкилотчилик ва бошқарувида шу фаолиятнинг асосий характерини белгилайди. Бу хусусият объектидаги ижтимоий муаммоларни ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этади. Социологик тадқиқотлар натижасини ички ѐки ташқи кузатиш методлари орқали унинг индивидуал хусусиятини билиш шахснинг ижтимоий фаолият жараѐнидаги ролини белгилайди. Шахснинг шахслараро муносабати шу муносабатлар системасининг элементларидан бири эканлигини билдиради. Шахслараро муносабат шахс ривожланишининг, унинг комил инсон сифатида таркиб топишининг асоси сифатида хизмат қилади. Шу сабабли шахснинг шахслараро муносабатлари унда инсонийлик, поклик, ростгўйлик, самимийлик каби ҳислатларнинг шаклланишида ва такомиллашиб боришида алоҳида ўрин тутади. Шахснинг ижтимоий муносабатлар субъекти сифатида мавжуд бўлиши унинг шу муносабатларидаги субъект сифатидаги мақоми белгилайди. Шахс маълум ижтимоий хусусиятли ҳодисаларнинг оқибатигина эмас, балки сабаби ҳамдир. Жамиятнинг тарихий шаклланган турининг иқтисодий, сиѐсий, мафкуравий ва ижтимоий сифатлари ўзгаради ва турлича намоѐн бўлади. Ҳар бир шахснинг ижтимоий сифатлари унинг амалий фаолиятининг мазмун ва характерини белгилайди. Айнан фаолият жараѐнида киши атрофидаги муҳитнинг ўзига хос хусусиятларини ишлаб чиқади. Ижтимоий хусусиятлар шахснинг ички ҳолати таъсирида унинг фаолиятида ўраб турган воқеликка шахсий муносабат сифатида намоѐн бўлади. Ижтимоий хyсусиятлар бу маълум бир муҳим шароитларида индивидлар ўртасидаги ўзаро таъсирлар жараѐнида юзага келадиган алоқалар системасидир. Шахснинг ижтимоий хусусияти кишининг фаолияти ва ҳатти-ҳаракатида,

унинг ижтимоий сифати шаклида намоѐн бўлади. Шахснинг ижтимоий сифатида ўзида маълум тарзда ўзаро боғлиқ ва шахснинг бошқа одамлар билан конкрет тарихий шароитларда маълум тарзда шартланган элементлари мажмуасини намоѐн қилади. Шахснинг ижтимоий сифатларини ташкил қилувчи элементларга: -шахс фаолиятининг ижтимоий белгиланган мақсади; -ўз фаолияти жараѐнида амал қилувчи норма ва қадриятлар; -фойдаланиладиган белгилар системаси; -ўз ролини бажариш ва ташқи дунѐга нисбатан эркин ҳаракат қилиши учун ѐрдам берувчи билимлар мажмуаси; -билим ва қарор қабул қилишда мустақиллик даражаси киради. У ѐки бу ижтимоий жамоага кирувчи шахсларнинг такрорланувчи, моҳиятли ижтимоий сифатлари мажмуасининг умумлашган акси ―шахснинг ижтимоий тури‖ тушунчасида ифодаланади, ҳар бир одам шахсий фикр ва мақсадларга, ғоя ва туйғуларга эга. Бу индивидуал хислатлар унинг, мазмуни ва характерини белгилайди. Индивид тушунчаси орқали одатда у ѐки бу ижтимоий жамоанинг якка вакили тушунтирилади, унинг фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари бу тушунча таркибига кирмайди. Шахс эса инсон моҳиятининг конкрет ифодаси бўлиб, маълум жамиятнинг ижтимоий муносабат ва ижтимоий хусусиятларининг маълум тарзда амалга оширилган умулашмасидир. Социология учун шахснинг фақатгина индивидуал эмас, балки уларнинг фаолияти жараѐнидаги ҳаракатида намоѐн бўладиган ижтимоий хислатлари ҳам катта аҳамият касб этади. Социологик тадқиқотлар объекти бўлиб алоҳида шахсларнинг манфаат ва муносабатлари эмас, балки ўхшаш ижтимоий характерли, ўз фаолиятларини ўхшаш объектив шароитларда амалга оширувчи кишиларнинг манфаат ва муносабатлари, уларнинг конкрет тарихий шароитларда намоѐн бўладиган манфаат ва муносабатлари хизмат қилади.

Ҳар бир шахс ўзини ижтимоий амалиѐт тизимида, ҳаѐтнинг у ѐки бу соҳаларида бажарадиган маълум бир ҳатти-харакатлар орқали намоѐн қилади, ишлаб чиқариш, ижтимоий-сиѐсий ва маънавий соҳаларда амалга ошириладиган бу ҳатти-харакатлар йиғиндиси шахснинг ижтимоий функцияси ташкил қилади. Бошқача, қилиб айтганда, ҳар қандай ижтимоий функцияси шахснинг у ѐки бу ҳаѐтий вазиятлар бажариши лозим бўлган, кўпинча унинг онги ва иродасига боғлиқ бўлмаган, хатти-харакатлар ва хулқиатворлари йиғиндисини ташкил этади. Шунинг учун бу ижтимоий функциянинг бажарилиши бир томондан, шахсда зарур билимлар, хусусият ва сифатларнинг бўлишини талаб қилади, иккинчи томонда эса – уларнинг шахсда шаклланиши ва ўрнашишига восита бўлиб хизмат қилади. Демак, шахс ижтимоий функциясининг бажарувчиси сифатида ижтимоий ривожланишнинг субъекти бўлиб қолди. Шунинг учун ҳалқни ташкил этувчи шахсларнинг маълум бир ижтимоий функцияларни бажаришини ҳисобга олмасдан туриб, ижтимоий тизимнинг харакатини тушуниш мумкин эмас. Уларнинг субъектив фаолияти объектив қонунларнинг эркин фаолиятига ѐрдам бериб, бу билан ижтимоий ривожланиш жадаллаштириши ҳам мумкин, ѐки уларнинг фаолиятига тўсқинлик қилиб, ривожланишни тўхтатиб қўйиши ҳам мумкин. Шахснинг тизимга таъсири даражаси эса унинг жамиятда тутган, унинг ижтимоий мавқеи (статус)га боғлиқ. Шахснинг ижтимоий мавқеи, манфаати ва ижтимоий роли. Шахснинг ижтимоий мавқеи – бу шахснинг унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, ѐши, жинси, келиб чиқиши, касби, оилавий аҳволига мос равишда жамиятда эгаллаган ўрнидир. Шахснинг ижтимоий мавқеини иккига ажратиш мумкин: Шахснинг туғма мавқеи : ижтимоий келиб чиқиши, жинси, миллати, ирқи, қобилияти ва б. Шахснинг ижтимоий мавқеи : эгаллаган маълумоти, малакаси, касби, оилавий аҳволи, жамиятда эгаллаган ўрни ва б. Ижтимоий мавқени

шахснинг бирламчи гуруҳда унинг инсон сифатида қандай баҳоланишига боғлиқ ҳолда тутган ўрни, яъни шахсий мавқеидан фарқлаш лозим. Демак, ижтимоий мавқеи шахснинг муайян ижтимоий тизимда эгаллаган конкрет ўрнини ифодалайди, ижтимоий роль эса унинг ижтимоий тизимда эгаллаган мавқеидан келиб чиқиб амалга ошириладиган фаолияти ифодалайди. Шахс фаолияти деганда, унинг ички ва ташқи тенденцияларининг ижтимоий ҳаѐтда намоѐн бўлиш хусусиятларига айтилади. Ижтимоий фаоллик инсоннинг шахс сифатидаги даражасининг асосий ифодаси бўлиб, унинг юксак қадриятли эҳтиѐжларини қондириш усули ва сифат кўрсаткичидир. Демак, ижтимоий фаоллик шахснинг муҳим сифатидир. Шахс фаоллиги унинг ҳаѐтини бошқариш билан, касб танлашини амалга ошириши билан боғлиқ бўлади. Шу жиҳатдан шахс фаолияти социологияда кенг ва тор ижтимоий даражаларда ўрганилади. Шахснинг бундай даражаларда ўрганилиши методологик аҳамият касб этади. Кенг ижтимоий даражада шахс фаолиятининг жамият, ижтимоий синф, миллат, давлат миқѐсида намоѐн қиладиган хусусиятлари тадқиқ қилинади. Масалан, Ўзбекистонда, бозор мунсабатларига ўтиш жараѐнида шахс миллий туйғусининг, ватанпарварлигининг ортиб бориш тенденциялари, давлат томонидан олиб борилаѐтган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларидаги иштироки, сиѐсий фаоллигининг намоѐн бўлиш жиҳатлари умумназарий жиҳатдан ўрганилади. Нисбатан, тор ижтимоий доирада шахс фаоллиги, оила, иш жойи, кичик жамоалар даражасида конкрет социологик тадқиқот усуллари ѐрдамида ўрганилади. Кичик ижтимоий даражада шахс фаоллиги тўғрисида олинган социологик маълумотлар таҳлил қилиб умумлаштирилади ва улар кенг ижтимоий даражада умумназарий хулосалар чиқаришга, таъриф беришга хизмат қилади. Ғарб ижтимоий ҳаѐтида шахс ииндивидуаллиги, автономлиги мавжуддир. Ундан фарқли шарқ, хусусан Ўзбекистон ижтимоий ҳаѐтида шахс фаолияти ўзи яшаѐтган кичик ижтимоий муҳитда, жамоаларда,

маҳаллада кўпроқ намоѐн бўлади. Шунинг учун, бизнинг шароитда шахс ижтимоий фаоллигини кичик ижтимоий даражада ўрганиш анча қулай ва кўплаб эмпирик маълумотлар бера олади. Хулоса қилиб айтганда, шахс фаоллигини кичик ва тор ижтимоий даражаларда ўрганиш услубиѐти ўзаро диалектик боғлиқдир. Шахс манфаати – бу индивид фаолиятининг у ѐки бу эҳтиѐжни қондириш билан боғлиқ йўналганлигидир. Манфаат шахсни мавжуд шароитда ҳаѐт шаклини ўзгартириш ѐки сақлаш учун курашишга ундовчи ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Манфаатлар асосида кишиларнинг эҳтиѐжлари ѐтади. Улар ижтимоий қонунлар талабларини ифодалайди, бунинг натижасида манфаат эҳтиѐжни англашда муҳим омил сифатида намоѐн бўлади. Бундан ташқари, манфаатлар орқали шахс фаолиятини амалга ошириши жараѐнидаги ҳаракатида акс этади. Манфаатнинг тўрт тури фарқланади: Муносабат манфаат шахснинг фаолияти жараѐнида у ѐки бу объектдаги воқеа ва ҳодисаларга нисбатан қизиқувчанлигини англатади. Муносабат манфаат шахсда шу воқелликка нисбатан эътиқодининг шаклланишидан пайдо бўлади. Шу сабабли муносабат манфаат ижтимоий муносабатлар системасида муҳим ўрин тутади. Муносабат манфаат шахсда шаклланганлигига кўра икки кўринишда фарқланади. Биринчиси: асосий муносабат манфаат – бу шахснинг ҳаѐтий фаолияти жараѐнида мақсад ва вазифасини белгилаб олиб қилган ҳаракатларини ўз ичига олади. Иккинчиси: ѐрдамчи ва иккинчи даражадаги муносабат манфаат. Бу шахснинг фаолияти жараѐнида ўзининг мақсад ва вазифаларини белгилаб олиб қилган ҳаракатидан ташқарида ѐки ундаги воқеликка қизиқишини билдирадиган манфаатдир. Ҳаракат манфаат шахснинг у ѐки бу фаолият соҳасида қатнашишида намоѐн бўладиган манфаат шахснинг фаолият жараѐнининг активлиги ѐки пассивлигини билдиради. Мақсадли ҳаракат манфаат эса ўз бошланғич фаолияти билан чекланиб қолган ва тор доирадаги ҳаракат манфаатдир.

Таянч манфаат шахснинг бошқа шахслар, гуруҳлар билан узоқ ижтимоий таъсирлашув жараѐнида шаклланган ва турли шахслараро, гуруҳлараро мунсабатларда маълум бир фаолиятда ѐки ижтимоий муносабатларда шаклланади ва ижтимоий динамик хусусиятга эга бўлади. Таянч манфаат шахсда ўзининг имкониятларини юзага чиқаришда, унда стереотипларнинг шаклланишида асос бўлиб хизмат қилади. Йўналиш манфаат манфаатлар ичида мураккаб ҳисобланади, чунки шахс манфаатларидан биринчи, яъни ўзи учун муҳимини танлашини талаб қилади. Шахс манфаатлари маълум бир ижтимоий муҳитда шаклланади ва ижтимоий динамик хусусиятга эга бўлади. Ижтимоий муҳитнинг ўзгариши шахсдан ўз манфаатларини ўзгартиришни талаб қилади. Шахс ўз манфаатларини янги ижтимоий вазиятда ўзгартира олмайдиган ҳолатларда уни ўзгартиришга мажбур қиладиган ижтимоий адаптация механизми ишга тушади. Ижтимоий адаптация механизмлари ўзгарган шароитга шахсий муносабатни шакллантириш имконини беради ва шу билан бирга шахс фаолияти натижасидан келиб чиқадиган кескинликни юмшатиш имконини беради. Шахснинг ижтимоийлашуви. Ижтимоийлашувнинг жамиятни «ташкил этувчи механизми» сифатидаги моҳиятини шахсни бир вақтнинг ўзида ҳам ижтимоий таъсирининг объекти, ҳам ижтимоий фаолият субъекти сифатида қаралганда очиш мумкин. Бу биринчи навбатда шахснинг муҳит билан ўзаро актив фаолияти жараѐнидир. Бу ўзаро фаолият бир томондан, муҳит томонидан шахсга унинг ривожланиш жараѐни йўналишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатилишида, намоѐн бўлса, иккинчи томонидан шахснинг муҳитга актив кириб бориши ва бу жараѐнда мукаммллашиб, ўз ҳаѐтий позициясини, қадриятли йўналишини белгилаб олишида намоѐн бўади. Шахснинг ижтимоий муҳит билан ўзаро фаолияти бир неча этапда ўтади: индивидларнинг бирламчи ижтимоийлашуви (индивидуал тажриба орттириш, ижтимоий-шартланган реакцияларни ишлаб чиқиш).

Индивиднинг ижтимоий жамоа билан ўзаро фаолияти (гуруҳ ичидаги ўзаро ҳаттиҳаракат ва б.), ва ниҳоят, индивиднинг бутун жамият билан ўзаро фаолияти (ижтимоий адаптация, индивидуал ҳулқ-атвор мотивациясида ижтимоий кўникмалар ва б.). «Ижтимоий муҳитнинг» шахсга таъсири жараѐни кўп қирралидир, чунки, у ижтимоий системанинг барча томонлари, жараѐнларининг мажмуасини ифодалайди: -моддий элементлар, -индивидни ўраб турган, ўз конкрет ижтимоий роли, позицияси, қарашларига эга бўлган одамлар, -индивид томонидан ўзлаштириладиган, қабул қилинмайдиган (ѐки индивид тан олмайдиган, қабул қилмайдиган) ижтимоий ҳулқ-атвор нормалар, -жамиятда обеъктив мавжуд бўлган ижтимоий имкониятлар, -ижтимоий «кўникмалар», -талаблар структураси. Индивидларни тарбиялаш ва уларнинг кундалик турмушининг ижтимоий шартшароитларни яхшилаш шахснинг ижтимоий муҳит билан ўзаро фаолияти жараѐнининг мақсадли йўналтирилган бошқарувини билдиради. Бу ўзаро фаолиятнинг муҳим таркибий қисми қилиб шахс ва уни ўраб турган одамлар ўртасидаги муносабатларни олиш мумкин. Ижтимоийлашувда мафкура уни ўқитиш тизими муҳим ўрин тутади. У бир томондан, ғоялар, қарашлар, концепцияларни оммалаштириш ва «истъемол қилиш» ўз ичига олади, булар асосан оммавий ахборот воситалари, мактаблар ва бошқа мафкуравий институтлар томонидан амалга оширилади. Ижтимоийлашувда ижтимоий меъѐрлар тизими ҳам ўзига хос ўринга эга. Уларга ижтимоий нормалар, баҳоловчи мезонлар, урф-одатлар, анъаналар ва бошқалар киради. Улар шахснинг жамиятга, синфга, коллективга оила ва бошқаларга нисбатан мажбуриятларини белгилайди, унинг ҳулқ-атворини бошқаради. Бунда ҳулқ-атворнинг мажбурий ва мумкин

бўлган типик вариантларини акс эттирувчи ижтимоий нормалар ҳал қилувчи роль ўйнайди. Ижтимоий меъѐрлар тизимида баҳоловчи мезонлар – сиѐсий, ҳуқуқий, эстетик, педагогик ва бу ўзига хос аҳамиятга эга. Улар индивидуал эмас, балки умумий характерга эга нормалардан фарқли ўлароқ улар мажбурий ҳулқ-атворни белгиламайди, балки амалга оширилган ѐки мумкин бўлган ҳулқ-атворнинг умумий характеристикасини ташкил этади. Масалан, санъат нинг баҳоловчи критериалари типик шахснинг бадиий образи орқали кўринади ва шу образ орқали шахсга реал таъсир кўрсатади. Шахснинг ижтимоий мавқеи, роли ва функциялари тизими ҳақида гапирадиган бўлсак, улар шахснинг ижтимоий алоқалар ва муносабатлар системасида тутган ўрнининг кўрсаткичлари сифатида шунга мос ижтимоий позицияларни шакллантиради, ижтимоий системанинг турли соҳалардаги ўз ҳаѐтий фаолияти жараѐнида ҳулқ-атвор тажрибасини ўзлаштириш усули ва характерига катта таъсир кўрсатади. Инсоннинг ижтимоийлашув ва тарбия асосидаги шахсга хос хусусиятларининг шаклланиш жараѐнини қатор объектив ва субъектив факторлар билан асослаш мумкин: 1) ижтимоий эҳтиѐжлар ва қизиқишлар; 2) ижтимоий йўналишлар ва позициялар; 3) ҳулқ-атворни стратегик ташкил этиш; 4) ижтимоий активлик; Ижтимоий эҳтиѐжлар ва қизиқишлар тизими, илгари айтиб ўтганимиздек, шахснинг ижтимоийлашуви ва тарбияси асосини ташкил этади. Эҳтиѐжлар инсон фаолиятининг ва ҳулқ-атворининг бирламчи, асосидир, уларни юзага келтирувчи кучдир. Ижтимоийлашув жараѐни жамиятнинг ҳамда шахснинг ўзининг объектив ва қизиқишларини англаб етишда, уларни ижтимоий аҳамиятга эга ҳулқ-атвор мотивига айлантиришда, уларга нафақат ташқи зарурат юзасидан, балки ички ишонч юзасидан ҳам риоя қилишда ўз аксини топади.

Шахснинг ижтимоий йўналиши ва дунѐқараши системасига программалар, мақсадлар, ишонч-эътиқодлар ва баҳоловчи критерийлар йиғиндиси киритилади. Улар шахснинг афзалроқ ва мажбурий феъл- атворини белгилайди. Дунѐқараш шахснинг мавқеидан келиб чиқади ва унинг ташқи дунѐга ички дунѐга ички субъектив муносабатини билдиради. У танлаш хусусиятига эга ва шахснинг у учун табиий бўлган масалаларга устунроқ турувчи муносабатини бошқаришга, феъл-атворини баҳолашга ва объектив ижтимоий воқелик билан актив муносабат ўрнатишга эга. Феъл-атворни ички стратегик ташкил этиш тизимини (яъни мақсадларга эришиш, умумий ғоялар ва дунѐқараш принципларга эргашиш) ижтимоийлашувининг асословчи механизмларини ҳаракатга келтириш «воситаси» сифатида қараш мумкин. У бир томондан шахснинг эҳтиѐжлари қизиқишлари ориентациялари /йўналиш/ ва позициялари /дунѐқараш/ ва иккинчи томонда унинг активлиги ўртасида «кўприк» сифатида намоѐн бўлади. Бу тизим туфайли маълум бир эҳтиѐжлар, талаблар ва объектив шартшароитларга мос келувчи ҳатти-ҳаракатга ўтилади. Ижтимоийлашувнинг шахсга хос тизимлари конкрет – тарихий характерга эга ва шахснинг ижтимоийлашуви жараѐни моҳиятини очиб берувчи ижтимоий муносабатлар типи ва характерига боғлиқ. Агарда жамиятда унинг аъзоларининг эҳтиѐжлари, қизиқишлари, ориентациялари ва феъл-атворининг меркантиль йўналиши ҳукмрон бўса, у ҳолда одамларнинг ҳоҳиш ва интилишларида шахс ижтимоийлашувининг асосий моҳияти сифатида қаралувчи қадриятли –эҳтиѐжли ориентацияси, индивидуализм «қадрият» лари устунроқ туради. Бозор мунсабатларига ўтиш йўлидаги мулкчиликнинг турли кўринишларида, тадбиркорликнинг ривожланишида, шунингдек, халқ маънавиятининг тикланишида инсонга ўз ижтимоий табиатининг кўрсатишга, жамиятнинг актив аъзоси сифатида ижтимоий функцияларини бажаришга ѐрдам берувчи мутлақо янги ижтимоийлашув типи учун объектив асослар юзага келмоқда.

Демак, шахснинг жамиятга, ижтимоий жамоаларнинг турли типларига маданият элементлари, ижтимоий норма ва қадриятларни ўзлаштириш орқали содир бўладиган жараѐн ижтимоийлашув деб аталади. Индивиднинг ижтимоий ташкилот элементлар бўлиши қай тарзда рўй беришидан, бир томондан, ижтимоий ташкилотнинг шахсга таъсир этиши орқали қобилиятини шаклланиши, иккинчи томондан, шахснинг бошқа одамлар таъсирига берилиши қобилиятининг шаклланишига боғлиқдир. Шахснинг ижтимоийлашуви жараѐнини икки босқичга ажратиш мумкин: 1.ижтимоий адаптация. 2.ижтимоий интериоризация . Ижтимоий адаптация индивиднинг ижтимоий шароитларга, функцияларга, ижтимоий нормаларга, ижтимоий гуруҳларга, ташкилот ва институтларга, яъни муҳитга мослашиши босқичидир. Ижтимоий адаптация жараѐни асосан оиладан бошланади ва шаклланади. Оиладаги ҳар қандай муносабатлар шахснинг ижтимоийлашуви жараѐнида ўз аксини топади. Шу сабабли индивиднинг шахс сифатида шаклланишида оила муҳим роль ўйнайди. Ижтимоий интериоризация ижтимоий норма ва қадриятларнинг индивиднинг ички дунѐсига киришиши жараѐнидир. Шахс ижтимоий муҳитга қоришиб кетмайди, балки унга мустақил бирлик сифатида киради. Кўпгина назарияларда шахснинг ижтимоийлашуви ташқи таъсир объекти сифатидагина қаралади. Бу назарияларда асос қилиб фақатгина ижтимоийлашув ѐрдамида ижтимоий ўзгарадиган инсоннинг табиий моҳияти олинад, шахснинг активлиги ва унги бериладиган биологик хусусиятлар ҳисобга олинмайди. Ижтимоийлашув шунга асосланадики, одам ижтимоий фаолиятчи сифатида ўзининг ҳам, ижтимоий ҳаѐтнинг ҳам шароит ва вазиятларини белгиловчи омилдир. Шахс – ижтимоий таъсирланишнинг объекти ва субъектидир. Ижтимоийлашув жараѐнида белгилар тизими муҳим аҳамиятга эга. Белгилар ѐрдамида жамият индивидлар фаолиятини

бошқаради. Индивид ижтимоий фаолияти кўрсатиши учун ижтимоий жамоада қабул қилинган белгилар ва уларни ишлатиш усулларини ўзлаштирган бўлиши керак. Индивид фаолият қилувчи мавжудотдир, у ташқи муҳитга шунчаки, жавоб бермайди, балки амалий фаолият жараѐнида ҳам ташқи муҳитнинг объектив қонуниятларни, ҳам инсон сифатидаги ўзининг тараққиѐт ва фаолияти қонуниятларини англайди ва бу англаш асосида ўзининг фаолиятини бошқариш фақат объектив ва субъектив қонуниятларни билишини эмас, балки шу қонуниятлар элементларининг маълум шаротидаги шакл ва хусусиятларини ҳам билишни тақазо қилади. Шахсларнинг ижтимоий фаолияти ва ижтимоий ҳаракатининг бошланғич нуқтаси маълум эҳтиѐж ва манфаатларни юзага келтирувчи объектив ҳаѐт шароитларидир. Фаолият турлари кўпгинадир, лекин энг муҳими уларнинг барчаси шахсни моддий ва маънавий асосини ташкил қилувчи, эҳтиѐжларини қондиришга қаратилган, эҳтиѐжлар шахснинг ташқи муҳитга объектив боғлиқлигини билдиради. Шу сабабли шахснинг амалий фаолияти эҳтиѐжларни қондириш шакли сифатида қаралиши, объектив шароитларнинг инъикоси ва уларни қондиришнинг реал имкониятларни англаш сифатида қаралиши мумкин, эҳтиѐжларнинг икки кўриниши фарқланади: табиий ва жамият томонидан пайдо бўлинган эҳтиѐжлар, яъни ижтимоий эҳтиѐжлар. Девиант феъл-атвор ва унинг турлари. Девиация (лотинча четга оғувчи феъл-атвор деган маънони беради) кўпгина ҳолларда ижтимоий санкцияларга муҳтож бўлади. Девиациянинг шундай кўринишлари борки, улар одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар нормаларининг бузилиши билан боғлиқ бўлиб, жамиятга жиддий зарар етказмайди. Улар ижтимоий фикр ва ўзаро муносабатлар қатнашчиларининг ўзлари томонидан бошқарилади. Девиациянинг позитив ва негатив кўринишлари мавжуд. Позитив девиация ҳоллари нормалар эскириб, талабга жавоб бермай қолганда ва улардан оғиш тизимнинг ривожига, феъл-атворнинг мавжуд консерватив

стандартларини ўзгартиришга ѐрдам бериши мумкин бўлганда учрайди. Негатив девиация ижтимоий патологиядир ва унинг кўринишлари конкрет шахсга ва бутун жамиятга жиддий зарар етказади. Бугунги кунда, ижтимоий ҳаѐтнинг барча соҳаларида админстратив бошқарув тизими томонидан юзага келтирилган ва кутилган натижаларни бермаѐтган илгариги феъл-атвор нормаларининг девальвациясига олиб келувчи сифатга хос ўзгаришлар рўй бераѐтган даврда девиация муаммоси долзарб масала бўлиб қолмоқда. Бозор муносабатларига ўтиш, эски иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий ва маънавий муносабатларининг бузилиши, одамларининг моддий аҳволида негатив акс этаѐтган ишлаб чиқаришнинг стабиль бўлмаган ривожланиши билан боғлиқ муаммолар, кутилган натижа ва реаллик ўртасида қарама-қаршиликларга, жамиятда жиддийликнинг ва одамларнинг ўз феъл-атвори ўзгартиришга ва мавжуд нормалар чегарсидан чиқишга мойиллигига олиб келди. Девиациянинг қуйидаги классификацияси мавжуд: -жиноятчилик, -алокоголизм, -гиѐҳвандлик, -суицид, -фоҳишабозлик. Жиноятчилик франко-белгиялик олим математик статистик Л.А.Кетле ўзининг «Ижтимоий-физика» (1835 йил) китобида шундай хулосага келадики, ҳар қандай ижтимоий тузум ўзининг ташкил топишига кўра келиб чиқувчи жиноятларнинг маълум бир миқдори ва тартибини белгилайди. Бу соҳада олиб борилган тадқиқотлар жиноятни бир қатор объектив ва субъектив факторлардан келиб чиқишидан кўрсатди: ижтимоий ўрин (мавқе), фаолият тури, маълумот даражаси, қониқтирмайдиган моддий аҳвол, индивид ва ижтимоий гуруҳ ўртасида муносабатларни пасайиши, маданий чегараларнинг йўқлиги, ижтимоий назоратни талабга жавоб бермаслиги.

Жаҳон амалиѐти кўрсатганидек, бозор муносабатларига ўтишда, айниқса, биринчи даврларда жиноятни кучайиши кузатилади. Жиноятчиликни аҳволига носоғлом конкуренция, ишга жойлашишга қийинчиликлари, инфиляция катта таъсир кўрстади. Жиноят бу инсониятни барча нуқсонларини акс эттиришидир. Ҳеч қайси жамият уни йўқ қилишга эришгани йўқ. Шундай бўлсада, жамиятни мажбурий бўлган вазифаси ўсиш темпларини пасайишига эришиш ва жиноятчиликни ижтимоий чидамкорлик даражасида назорат устида ушлаб туришидир. Алкоголизм (ичкиликбозлик), байрам, тантанали маросимлар, оилавий тантаналарни ўтказишда, шунингдек, шахсий муаммоларни ҳал этиш йўлида спиртли ичимликлар ичиш мажбурий бўлиб қолганлиги анъанаси инсонлар ҳаѐтида алкоголни қаттиқ ўрнашиб қолганлигига асос бўлади. Лекин бу ижтимоий-маданий анъана жамиятга қимматга тушмоқда. Статистикага кўра, собиқ иттифоқ даврида майда безориликни 90%, тажавузкорликни 90%, бошқа жиноятларни қарийиб 40% ичкиликбозлик билан боғлиқ бўлган. Тарих гувоҳлик берадики, жамият алкоголизмга қарши 2 йўл билан курашган: 1) Спиртли ичимликларни чегаралаш, уларни ишлаб чиқаришни ва сотишни қисқартириш, нархини ошириш, таъқиқ ва чегараларни бузганлиги учун жазони кучайтириш йўлидир. 2) Бу алкоголга эҳтиѐжни камайтиришга қаратилган чора тадбирларни кучайтириш, ҳаѐтни ижтимоий ва иқтисодий шароитларини яхшилаш, умумий маданий ва маънавиятни ўсиши, алоҳида алкоголсиз феъл-атвор стереотипларини шакллантириш йўлидир. Иккинчи йўл мақсадга мувофиқдир, лекин бу алкоголизмга қарши курашни административ йўлини рад этмайди. Бу 2 йўлни бирга онгли равишда мувофиқлаштириш лозим. Гиѐҳвандлик (наркомания). Шахсга ва жамиятга бугун бузғунчи таъсир кўрсатувчи, оғир ижтимоий оқибатларига кўра гиѐҳвандлик асосий ўрин тутади. Социологик тадқиқотлар кўрсатишича, одамлар роҳат олиш,

ўткир ҳиссиѐтларга киришиш учун гиѐҳванд моддаларга берилиб қоладилар. Гиѐҳвандлар асосан ѐшлар ичида кўп учрайди. Тадқиқотлар яна шуни кўрсатадики, кўпчилик бошқа одамлар таъсири остида, асосан дўстлари, танишлари орқали гиѐҳванд моддаларга берилиб қолмоқдалар. Хавфли томни шундаки, наркотиклар қабул қилишни бошланиш этапларида одам ҳеч қандай ѐмон таъсир, оғир сезмайди, аксинча гиѐҳванд моддани қабул қилганда кайфият кўтарилади. Жисм шундай роҳат оладики, буни кўпчилик соғлиқга яхши ѐрдам беради, тинчлантиради деб ўйлайди. Жисмоний ва психик деградация босқичида эса, улар боши берк кўчага кириб қолганлигини англаб етадилар. Лекин бу одатдан вос кечишга кучлари етмайди, унга бўйсуниб қоладилар. Гиѐҳвандлик билан курашида ижтимоий, иқтисодий, маданий характердаги чора-тадбирлар ва шунингдек махсус медицинага оид, ҳуқуқий чоратадбирлардан фойдаланилади. Суицид (ўз-ўзини ўлдириш). Суицид бу одамнинг ўзини-ўзи ўлдиришга ҳаракат қилишдир. Кўп ҳолларда суицид четга оғувчи феъл-атвор сифатида ечилиши мумкин бўмаган муаммолардан, умуман ҳаѐтдан қутулиш усули бўлиб келади. Бундай ҳоллар кузатилиб, ўрганилиб, шундай хулосага келиндики, улар маълум даражада жинс, ѐш маълумот, ижтимоий ва оиладаги тутган ўрнига боғлиқ ҳолда келиб чиқади. Суицидлар, асосан ривожланган давлатларда кўп учрайди ва бугунги кунда уларни кўпайиши кузатилмоқда. Эркаклар орасида содир этилаѐтган суицид ҳоллари аѐл орасидагига қараганда кўпроқ оғир аҳволларга олиб келади. Ўз жонига қасд қилиш 20 ѐшгача ва 55 ѐшдан ошганлар ичида учрайди. Ҳозирги ўз-ўзини ўлдириш ҳоллари 10-12 ѐшли болалар ичида ҳам кучаймоқда. Жаҳон статистикасига кўра, суицид феъл-атвор кўпинча шаҳарларда, ѐлғиз яшовчи одамлар орасида кузатилади. Марказий Осиѐда 60-йиллардаѐқ аѐллар ичида ўз жонига қасд қилиш ҳоллари кузатилган. Асосан ўзини ѐқиш кўпайган. Бунинг ижтимоий сабаби аѐлларга бўлган нотўғри муносабатлар, уларга жамият томонидан бефарқ қаралганлиги турмушдаги қийинчиликлар, аѐлларни ижтимоий ишлаб чиқаришга, ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтга жалб этишда

зарур шарт-шароитни яратиш билан боғлиқ бўлган муаммоларни маҳаллий бошқариш органлари томонларидан нотўғри ҳал этилганлигидир. Фоҳишабозлик. Бу термин лотинча «Prostitutio» сўзидан олинган бўлиб, ор-номусни йўқотиш, хўрлаш, топташ деган маъноларни беради. Меҳнат тақсимоти, шаҳарларни вужудга келиши жараѐнида пайдо бўлган фоҳишабозлик капиталистик муносабатлар билан бир қаторда ривожланиб борди. ХХ асрнинг 20 йилларининг бошларидан Европада ҳам, Шимолий Америкада фоҳишабозликни камайиши кузатилмоқда. Бу анъанани сабаби тадқиқотчиларни фикрига кўра аѐлларни иқтисодий аҳволини яхшиланиши, бировга қарам бўлиб қолмаслигидир. Собиқ иттифоқда фоҳишабозлик тўғрисида гапирилмас эди, яқиндан бошлаб тадқиқот натижалари очиқ матбуотда эълон қилина бошланди, қаерлардадир бу ҳаракатлар қонунийлаштирилган. 20-йилларда кўп аѐллар бундай иш билан очлик ва етишмовчилик туфайли шуғулланишган. Улар асосан маълумоти паст аѐллар эди. Бугунги кунда ижтимоий ва ѐш базасини кескин кенгайиши кузатилмоқда. Аѐллар бундай ишни очликдан, йўқчиликдан эмас, балки моддий аҳволини янада яхшилашга, «чиройли ҳаѐт»га интилишлари туфайли қилмоқдалар. Фоҳишабозликка қарши турли сиѐсатлар олиб борилган: прогибиционизм (таъқиқ), регламентация (рўйҳатга олиш ва медицинага оид кўрсатиш), аболиционизм (профилактика), тушунтириш-тарбиялаш ишлари. 1-2 формани етарлича эффектив эмаслиги маълум бўлди. Моддий манфаатдорликни ўсиши билан аѐлларни ахлоқий ўсиши фоҳишабозликни борабора четга чиқишига ѐрдам беради. Ҳозирги кунда ўсмирлар орасида девиант феъл-атворни ўсиши долзарб муаммо бўлиб қолмоқда. Ўсмирлар кўпинча четга оғувчи ҳатти-ҳаракатларни онгсиз равишда, беҳосдан қиладилар. Шунинг учун уларнинг кўпчилиги қилган ишларини моҳиятини англаб етмайди, ўз хатосини, айбини кўрмайди. Сўровлар натижасига кўра, ўсмирларни кўпчилиги ўз жиноий ишларини сабабини ташқи шарт-шароитлардан қидирадилар, ташқи дунѐни айблайдилар, сўралганларни тўртдан бир қисми ўхшаш вазиятда ҳар бири

шудай ҳатти-ҳаракат қилишини айтиб ўтганлар. Ўсмирларни ҳатти- ҳаракатида четга оғиш ҳолларини асосида ижтимоий-маданий эҳтиѐжларни ривожланмаганлиги, маънавий дунѐни етишмовчилиги ѐтади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, ѐшлар девиациясижамиятдаги ижтимоий муносабатларни акс эттишидир. Четга оғувчи феъл-атвор сабабларини топиш, ижтимоий ѐрдам тизимини ташкил қилиш, тушунтириш тарбия ишларини олиб бориш бўйича яхши ўйланган, мақсадли йўналтирилган ишлар қилиш керак. Инсон тарбиясида энг биринчи ва энг муҳим ижтимоий назорат институти бу – оиладир. Фарзанд тарбиясида ва баркамол авлодни шакллантиришдан соғлом оила муҳитини ўрни каттадир. Қолаверса, инсон ҳатти-ҳаракати ва хулқ-атвори, фаолиятини таълим муассасалари, маҳалла, меҳнат жамоаси, умумдавлат миқѐсида эса қонунни ҳимоя қилиш органлари (суд, прокуратура, милиция) ҳам назорат қилиб боради ва ушбу шахсга нисбатан ижтимоий назорат институтлари вазифасини бажаришади. Социал назорат кишилар ҳатти-ҳаракатини тартибга солиш механизми сифатида. Социал назорат-кишилар ҳатти-ҳаракатини тартибга солиш механизмидир. Социал назорат турлари: -ички назорат(ўз-ўзини назорат қилиш), -ташқи назорат(жамоатчилик фикри) П.Бергернинг социал назорат тўғрисидаги таълимоти. Социал назорат элементлари: меъѐрлар ва санкциялар. Социал санкциялар турлари: -позитив ва негатив, -расмий ва норасмий. Социал меъѐр турлари: -ҳуқуқий, -диний, -анъанавий, -ахлоқий. қилиш муаммоси.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т., 1997 2. Лавриэнко В.Н., Нарпов Н.А. Основ социологических знаний. ВУЗ. (Социология) – М., 1995 3. Бекмуродов М. Социология асослари. Т.:1997. 4. Зборовский Г.Е., Орлов Г.П. Введениэ в социологию. Екатеринбург: 1995. 5. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Курс лектсий. – М.: 1993. 6. Капитонов Э.А. Социология ХХ века. История и технология. Ростов-на- Дону. 1996.

O'xshashlar

Жамият, шахс ва гурухлар социологияси

Шахс социологияси ва унинг ижтимоийлашуви

Ижтимоий тузилмалар социологияси

Таълим социологияси тарбия социологияси

Никох ва оила социологияси