Mahalla va mahalliy boshqaruv sosiologiyasi - Sotsiologiya - Referatlar

Mahalla va mahalliy boshqaruv sosiologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. O`zbekistonda mahalliy boshqaruv tizimi shakli. 2. Mahalla - o`zini o`zi boshqaruv tizimining muhim ijtimoiy organi. 3. Mahalla subekti va uning ko`rinishlari. 4. Mahalla demokratiyasi.

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlari boshqaruv tizimini muntazam shakllantirish va takomillashtirib borishni o`zining milliy qadriyatlariga va davlatchiligi tarixida shakllangan an`analariga tayanib ish ko`rishni taqozo etmoqda. Zero, o`tish davridagi vaziyatni to`g`ri baholagan mamlakatimiz rahbariyati, zamon ruhiga moslashuvchi ilg`or mamlakatlarning yutuqlari bilan tarixiy merosimizni uyg`unlashtirish asnosida milliy boshqaruv tizimlari poydevorini mustahkamlb bormoqda. Bu asnoda o`zini o`zi boshqaruv tizimining milliy ifodasi va O`zbekistondagi ijtimoiy hayot tarzining mahalliy ko`rinishdagi shakli mahallaning ham o`rni beqiyosdir. Bozor iqtisodiyotiga va umuminsoniy tamoyillarga asoslangan huquqiy demokratik jamiyat qurish jarayonida, mahalla jamiyatning asosiy tayanchi bo`lib qolishi tabiiydir. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Birinchi chaqiriq o`n to`rtinchi sessiyasidagi ma`ruzasida Prezident I. Karimov: «Mahalliy hokimiyat organlari va fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari bajaradigan vazifalar doirasini kengaytirish, ularga davlat vakolatlarining bir qismini bosqichma-bosqich topshirish lozim. Bunda eng muhimi, aholining kasb va ijtimoiy tarkibi manfaatlarini yanada to`laroq ifodalash va himoya qilishda nodavlat, jamoat tuzilmalarining huquq va mavqe`larini oshirish darkor. «Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari» degan siyosiy qurilish dasturining mohiyati ana shunda yaqqol namoyon bo`ladi. Aynan shunday yondashuv fuqarolarning o`zlariga o`z hayoti va butun jamiyat hayotini boshqarishda va tashkil etishda keng ishtirok etish uchun imkoniyat yaratadi» , - deb alohida ko`rsatib o`tdi. Shu boisdan, O`zbekistonda jamiyat qurilishi tizimini mustahkam poydevorini yaratishda mahallaning o`rni katta ekanligini va o`zini o`zi boshqaruv organlarining boshqaruv tuzilmasini bugungi kun talablari ruxida o`rganib uning nazariy hamda amaliy ahamiyatlarini sosiologik jihatdan yoritish muhim ilmiy ahamiyatga egadir. Mahalliy o`zini o`zi boshqaruv organlari tarkibini fuqarolar yig`inlari, xususan mahallalar tashkil etadi. Jamiyatda o`zini o`zi boshqaruv tizimining

www.arxiv.uz muhim organi bo`lgan mahalla - bu hududiy, kasbiy, turli yoshga oid va boshqa shu kabi turli xil ijtimoiy guruhlardan tashkil topgan ijtimoiy tizimdir. U mana shu ijtimoiy guruhlarning qiziqishi va irodasini o`zida mujassamlashtirib, ularni ijtimoiy hayotga joriy qiluvchi umumiy hamda alohida holatlarni namoyon qiladi. Bugungi kundagi o`zini o`zi boshqaruv tizimining taraqqiy etib borishi - demokratik jamiyat taraqqiyotining asosiy yo`nalishlaridan biridir. Chunki o`zini o`zi boshqaruv tizimi ijtimoiy tizim sifatida kishilarning turli xil faoliyatlarini, ulardagi tashabbuskorlikni va takliflarni inobatga olgan holda qonun doirasida ularning tezda amalga oshishini ta`minlaydi. O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 101-moddasida shunday deyiladi: «Mahalliy hokimiyat organlari, O`zbekiston Respublikasining qonunlarini, Prezident farmonlarini, davlat hokimiyati yuqori organlarining qarorlarini amalga oshiradilar, xalq deputatlari quyi Kengashlari faoliyatiga rahbarlik qiladilar, Respublika va mahalliy ahamiyatga molik masalalarni muhokama qilishda qatnashadilar» . Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so`ng, jamiyat ichida kichik jamiyat nomini olgan - mahalla tizimini ravnaq toptirish, uning o`ziga hos milliy boshqaruv shaklini ishlab chiqish, O`zbekiston xalqining ijtimoiy muammolarini o`rganib, unga amaliy yordam beruvchi jamiyatning ijtimoiy bir bo`lagi hisoblanmish ushbu tizimni maxsus hayriya jamg`armasini tuzish to`g`risida farmon qabul qilindi. Mahallaning ma`naviy holati to`g`risida fikr yuritilar ekan, albatta, uning boshqaruv tizimida muhim ahamiyat kasb etgan subekt tushunchasiga e`tibor qaratishlik ilmiy mazmun kasb etadi. Mahalla subektining o`ziga xos xususiyatini undagi boshqaruv funksiyasi bajaradi. Chunki aynan shu funksiya orqali mahallaning samarali ish faoliyati namoyon bo`ladi. G`ar bir mahalla o`ziga xos geografik joylashuvga, o`ziga xos turmush tarziga ega bo`lganligidan kelib chiqib, bu muqim makonda istiqomat qilayotgan aholining turli millatga yoki bir millatga mansubligiga asoslanib, har bir mahallaning o`z ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturini yaratish maqsadga muvofiq. Mahalla bugun fuqarolarning mustaqil faoliyatini, ularni jamiyatning turli doiralardagi ijtimoiy

www.arxiv.uz munosabatlarini, davlat va jamiyat boshqaruv strukturasini tashkil etishdagi hamda ijtimoiy jamoalarning hayot faoliyatini ta`minlovchi va shu bilan birgalikda o`z a`zolarini ijtimoiy hayot oldiga qo`yilgan savollarga javob berishdagi ishtirokini belgilaydi. Kuzatishlar va olib borilgan tadqiqotlar asosida O`zbekiston hududida mahallalarni quyidagi to`rtta asosiy qismga ajratish mumkin: 1) Shaharlardagi an`anaviy mahallalar, 2) Shaharlardagi kvartal mahallalar, 3) Shaharchalardagi mahallalar, 4) Qishloq mahallalari. Mahallaning bugungi kundagi ijtimoiy holatiga e`tibor qaratiladigan bo`lsa, unda quyidagilarni kuzatish mumkin: birinchidan, oila muhofazasi, ikkinchidan, obodonlashtirish, ko`kalamzorlashtirish va tozalik, uchinchidan, ijtimoiy himoyada faol ishtirok etish, to`rtinchidan, ma`naviyat va ijtimoiy huquqni shakllantirish, beshinchidan, siyosiy faollikni oshirish va hokazo. Lekin, biz o`ylaymizki hali hamon bu muammolar va jarayonlar chuqur o`rganilmagan, ularga yetarlicha ahamiyat berilmagan. G`olbuki, shunday ekan oldinda ushbu faoliyatlar bo`yicha qilinadigan amaliy ishlar hali behisob va ular o`z yechimini kutib yotibdi. Sorokin shunga o`xshash holatlarni biologik ta`sirlanish jarayoni deb baholaydi. Uning fikricha, «Inson ijtimoiy organizm bo`lib, tabiatdagi barcha tirik organizm singari yashash uchun muhim bo`lgan barcha sharoitlarga ehtiyoj sezadi» . G`ukumat tomonidan mahallaga e`tibor kuchaytirilayotganligining asosiy sabablaridan biri - ijtimoiy aloqadorlikni shakllantiruvchi va kishilarni ijtimoiy guruh sifatida bog`lovchi jarayonlarning mavjudligidir. Bu jarayonlar a) individlar, b) munosabatlar, v) tashabbuskorlik bo`lib, ushbu holatlarning mavjudligi kishilarni bir-biri bilan o`zaro munosabatda va aloqadorlikda hamda jamoaviy birlikda bo`lishiga imkoniyat yaratadi. Bu holatlar tezlik bilan amalga oshishi uchun ular bir-biri bilan yonma-yon yashamog`i va ularni o`zaro munosabatga

www.arxiv.uz tortuvchi sabablar shakllantirilishi kerak. Chunki ana shu sabablar ularni o`zaro jipslashtirishi va jamiyat hayotida faol ishtirok etishini ta`minlaydi. Qadimgi yunonlar demokratiya terminini ishlab chiqqanlarida, tabiiy-ijtimoiy jarayonga e`tiborni qaratgan edilar, ya`ni kishilar o`zlari yashayotgan joyga xos bo`lgan imkoniyatlarni yaratadilar. Demak, demokratiya - bu xalq hokimiyati yoki xalq boshqaruvi sifatida ommani turli tabaqalari ijtimoiy faolligini taqozo etadi. O`z-o`zidan ravshanki, xalq ishtirok etadigan va o`z ijtimoiy mohiyatini mumkin qadar to`la namoyon eta oladigan xalqchil tizim - bu o`zini o`zi boshqaruv tizimidir. Xalq boshqaruv tizimida faol ishtirok etar ekan, u o`zining ijtimoiy-siyosiy faoliyatini oshirib boradi, demak u jamiyatning ma`naviy va ijtimoiy hayotiga kirib boradi hamda tobora uni jamiyat taraqqiyoti va ravnaqi o`ylantirib qo`yadi. Shaxsning ijtimoiy munosabatlarga kirishishi yig`ilib qolgan ijtimoiy muammolar hamda har xil voqeliklar va tafsilotlar to`g`risida hukm yuritish yoki xulosa chiqarish imkoniyatini beradi. Bu holat o`z navbatida fuqarolarning siyosiy faollik rolini ortib borishi uchun zamin xizmatini bajaradi. Kuzatishlar shuni ko`rsatadi, ya`ni mahalla munosabatlarida barcha qatlamlardagi kishilarning ishtirok etishi bir tekis holatda kechadi. Bu esa jamiyatda o`rta qatlam munosabatlarini shakllanishiga yordam beradi. Bir-birlari bilan o`zaro ijtimoiy munosabatlarga kirishish oqibatida mahallaning odamlar hayotiga yaqinligi, aholi turmush tarzi va kundalik hayoti bilan uyg`unligi ko`p jihatdan jamiyatda demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish imkoniyatini yanada tezlashtiradi. Odamlarning hatti-harakati, voqelikka va har qanday yangilikka nisbatan munosabati, eng avvalo yuksak ahloq-odob, sharqona vazminlik, ota- bobolarimizga xos mulohazamandlik, qiyin va murakkab vaziyatlarda shaxsiy manfaatlardan umumdavlat va umumxalq manfaatlarini ustun qo`yish, jamoa uchun yashash kabi insoniy fazilatlarga qaratilgan. Bu va shunga o`xshagan milliy qadriyatlar jamiyatdagi oqilona siyosat tufayli umuminsoniy qadriyatlar darajasiga ko`tarilmoqda. O`zbekiston Respublikasi «Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari

www.arxiv.uz to`g`risida» yangi tahriridagi qonunning 6-moddasida aytilganidek, «Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari faoliyatining asosiy prinsiplari demokratizm, oshkoralik, ijtimoiy adolat, insonparvarlik, mahalliy ahamiyatga molik masalalarni yechishda mustaqillik, jamoatchilik asosida o`zaro yordam» - deb belgilangan. Aytish mumkinki, O`zbekistonda amalga oshirilayotgan mahalla demokratiyasi, uning xalq hayotiga yaqinligi, aholi turmush tarzi va kundalik hayoti bilan uyg`unligi sababli kundalik hayot tarzimizda qaytadan qaror topayotgan boshqaruv tizimi sifatida o`z ifodasini topmoqda. Jamiyat taraqqiyotidagi har qanday o`zgarishlar, yangiliklar, ayniqsa insoniyat rivojiga katta turtki beradigan jarayonlar, kashfiyotlar o`z-o`zidan yuz bermaydi. Buning uchun avvalo asriy an`analar, tegishli shart-sharoit, tafakkur maktabi, madaniy-ma`naviy muhit mavjud bo`lmog`i kerak. Iqtisodiy taraqqiyot sur`atlari avj olgan sari odamlarning ma`rifatga intililishi ham kuchayib borishi zarur. O`zbekiston Respublikasining asosiy kuch-qudratini manbai - bu xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiq qolganligidir. O`zbekistondagi ana shunday umuminsoniy qadriyatlar sarchashmalaridan biri mahalla tizimi ekanligi to`g`risida yuqorida to`xtalib o`tgan edik. Uning nufuzini oshirish, ijtimoiy, siyosiy, tarbiyaviy, ulkan ma`naviy masalalardan biri bo`lib qolmoqda. Prezident I. Karimov «Turkiston» gazetasi muxbirining bergan savollariga - «Mahalla, tabir joiz bo`lsa, kishilik jamiyatida alohida tarbiyaviy ahamiyatga molik bo`lgan o`ziga xos maskandir deyish mumkin. Bu noyob tajriba aholining mahalla bo`lib yashash tarzi jahonning boshqa mamlakatlarida kam uchraydi. Shuning uchun ham insonni jamiyat bilan birga yashashga o`rgatadigan, shu ruhda tarbiyalaydigan birlamchi va beqiyos makon-bu mahalladir» - deb javob qaytarishida, ushbu tizimning ommabop jarayonga aylantirish ayni muddao ekanligi to`g`risidagi g`oya deb ifodalasa bo`ladi. Tayanch atamalar: mahalla, mahalliy boshqaruv, maqalliy hokimiyat, bog`lovchi jarayonlar

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. - T: «Sharq», 1999. 2. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz. - Toshkent: «O`zbekiston», 2000. 3. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi.- T: «O`zbekiston», 2000. 4. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda»- T: «O`zbekiston», 1999 y. 5. Karimov I.A. «O`zbekiston Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura» - T.: «O`zbekiston», 1996 y. 6. Karimov I.A. «O`zbekiston o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li» - T.: «O`zbekiston» 1992 y. 7. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo`lidan. - T.: «O`zbekiston», 1996 y. 8. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida. Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: «O`zbekiston», 1997y. 9. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. Toshkent, 1997 yil. 10. Udalsova. Sosiologiya upravleniya - Uchebnoye posobiye. - Novosibirsk, 1999 g. 11. Smelzer N. Sosiologiya. - M., 1994 g. 12. Sokanova G. Ekonomicheskaya sosiologiya. - Minsk. «Visshaya shkola», 1998. 13. Radayev V. Ekonomicheskaya sosiologiya. - M.: Aspekt-Press, 1998. 14. Ribanovskiy. Migrasiya naseleniya, M., 1989 g. 15. Xolbekov A, Idirov U. Sosiologiya. Toshkent. 1999 yil. 16. Osipov S.S. Osnovi sosiologii. Moskva. 1997.

O'xshashlar

Din sosiologiyasi

Shaxs, jamiyat va davlat sosiologiyasi

Konformlik va deviant xulq-atvor sosiologiyasi

Mahalla, jamoatchilik fikri sotsiologiyasi

Ijtimoiy boshqaruv sotsiologiyasi