Инсоннинг келиб чиқиш ва моҳияти ҳақидаги концепциялар ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш - Sotsiologiya - Referatlar

Инсоннинг келиб чиқиш ва моҳияти ҳақидаги концепциялар ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119 KB

Ko'chirib olish

Инсоннинг келиб чиқиш ва моҳияти ҳақидаги концепциялар ва уларнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш Режа: 1. Инсоннинг пайдо бўлиши масаласига табиий ва ижтимоий фанлардаги қарашларни системалаштириш. 2. Инсоннинг вужудга келиши ҳақидаги турли концепцияларини ўрганиш. 3. Шахс, жамият ва уларнинг тарихига цивилизацион ёндашув тамойилининг зарурлиги ва унинг аҳамиятини ўрганиш.

1. Инсон шундай бир борлиқки, табиатда ундан улуғ ва мўътабар бошқа бирон бир мавжудот йўқ. Инсон табиат яратган жаъми мўъжизаларнинг султони, жумлаи жаҳон деб аталувчи табиатнинг гултожидир. Инсон муаммоси кўплаб ижтимоий ва аниқ фанларнинг ўрганиш манбаидир. Жумладан, иқтисодиёт назарияси ва социология, биология ва тиббиёт, психология ва этнография, тарих ва география каби қатор фанлар инсонни у ёки бу жиҳатдан тадқиқ қиладилар, унинг характерли томонларини очиб берадилар. Шуни айтиш керакки, инсон ҳақида тўлиқ, чуқур, ҳар томонлама ва кенг билим берадиган бирор бир махсус фан йўқ. Лекин инсон ҳақида турли фанлар бераётган маълумотларни умумлаштириш, уларни бир бутун система сифатида ишлаб чиқиш эҳтиёжи мавжуд. Ўтган дарсда таъкидланганидек, инсон бирданига бир неча жиҳатдан характерланиши мумкин. Ў ўз танаси, жисмининг хусусиятларига кўра дунёдаги сон-саноқсиз нарсалар каби жисмоний, физик жисм саналади. Физиологик хусусиятлари, кун кечириши, овқатланиши, авлод қолдириши ва ҳоказоларга кўра эса у ердаги жониворлар, ҳайвонот дунёси вакилларидан бири саналади. Аммо у фикрлаши, меҳнат қилиши, яратувчилигига кўра эса алоҳида ҳилқат бўлиб, айни ана шу жиҳатлар унинг одам, инсон, шахс деб аталишига, ижтимоий ҳодиса эканлигига асос бўлади. Кўриниб турибдики, инсонни дунёдаги бошқа жисмоний, физик- кимёвий, биологик ҳодисалар билан боғлаб турувчи, уларнинг умумийлигини таъминловчи асослар ҳам, уни ана шу ҳодисалардан ажратиб турувчи, фақатгина унга хос бўлган асослар ҳам мавжуд. Ҳозирги пайтда фанда инсонни биоижтимоий мавжудот деб тасаввур қилиш кенгроқ тарқалган. Бунда кўпроқ унинг биологик ва ижтимоий томонларига, тўғрироғи уларнинг бирлигига кўпроқ эътибор берилади. Ана шу нуқтаи назарни қуйидаги бир-икки ҳолатни эсдан чиқармаган ҳолда тўғри деб аташ мумкин: биринчидан , инсон танаси жисмоний ҳисобланувчи қисмлардан иборат, шунингдек унда химиявий қонуниятларга бўйсунувчи жараёнлар юз

беради, яъни у ўзига хос физик жисм ва кимёвий моддадир, шулардан келиб чиқиб уни физикохимик хусусиятли танага эга бўлган биоижтимоий мавжудот дейилса тўғрироқ бўлади; иккинчидан , фақатгина инсон эмас, балки бошқа кўплаб жониворлар ҳам ижтимоий деб аталувчи яшаш шаклларига бўйсунади. Шу маънода «биоижтимоий» атамасида инсонга торроқ назар ташланган, ундаги баъзи жиҳатлар ана шу атама доирасидан ташқарида, диққатдан четда қолган, дейиш мумкин. Инсон ундаги барча турли-туман табиий жиҳатлари ва хусусиятлари билан бирга табиатнинг меваси ҳисобланади, шу билан бирга у ўзига табиийликдан фарқ қилувчи маданиятни ҳам узвий равишда сингдирган. Шу маънода у Ердаги табиат эволюциясининг гултожи ҳисобланади. Ўзига хос маданий хислатларга эга бўлишига қарамай бу мавжудот табиат қонунлари доирасидан ташқарига чиқа олмайди. Антик фалсафадан тортиб ҳозирги кунгача инсоннинг табиатини аниқлашга муайян эътибор берилган. Масалан, киниклар 1 инсон табиатини табиий яшаш тарзи ҳамда моддий эҳтиёжлар ва истакларни чеклашда кўрганлар, Эпикур эса уни инсон ва ҳайвонлар учун умумий бўлган сезгиларда, Сенека ва стоиклар эса – ақлда кўришган. Марксизм таълимотида эса инсоннинг ижтимоий моҳиятига урғу берилган. Инсон табиий-илмий изланишлар объекти сифатида уч аспектда кўриб чиқилади: 1) вужудга келиши жиҳатидан; 2) ундаги табиийликка оид ва ижтимоийликка оид томонларнинг ўзаро муносабати жиҳатидан; 3) инсоннинг турли-туман хусусиятларини махсус табиатшунослик усуллари билан ўрганиш жиҳатидан. Биринчи йўналиш – антропология – одам қачон, нимадан, қандай қилиб вужудга келганлигини ва унинг ҳайвонлардан қандай фарқи борлигини ўрганади. Иккинчи йўналиш – социобиология – инсон фаолиятининг генетик асосларини ҳамда инсонда физиологик, психик ва ижтимоий томонларнинг ўзаро муносабатини ўрганади. Учинчи йўналиш эса 1 Қ адимги Грециядаги сократчилар мактабларидан бири, вакиллари Антисфен, Диоген ва бош қ алар. Улар индивиднинг чексиз маънавий эркинлиги ғ оясини илгари суриб, ижтимоий институциялар, одатлар ва маданиятга оид қ оидаларни писанд қ илишмаган.

инсон танаси, мияси, унинг онги, руҳияти ва шу кабиларни ўрганувчи табиий-илмий ва ижтимоий-гуманитар фанлардир . Умуман одам боласи пайдо бўлганидан буён ва токи у мавжуд экан, унда бир-биридан фарқ қиладиган икки ибтидо мавжуд. Унинг вужуди, танаси талаблари одамни дунёдаги бошқа барча жониворлар, ҳайвонлар оламига, табиатга яқинлигини, улар билан умумий томонларини англатади. Инсоннинг маънавий, руҳий баркамолликка эришиш истаги эса унда руҳиятга хос асос ҳам бор эканлигини билдиради. Бошқача сўзлар билан айтганда эса, бу унинг айни пайтда илоҳиётга тааллуқли ҳилқат эканлигини ҳам англатади. Ана шу маънода, бир томондан , инсоният, шу жумладан ҳар бир одам, тирик модда сифатида Ернинг муайян моддий-энергетик жараёнлари доираси, яъни биосфера билан чамбарчас боғланган. У ҳеч қачон жисмоний жиҳатдан ана шу жараёнлардан ҳаттоки бирор минут ҳам мустақил, алоҳида бўла олмайди. Бошқача сўзлар билан айтганда кишилар ўз таналарининг таркиби жиҳатидан Ер юзидаги бошқа жонзотлар билан айнан бир хилдирлар. Уларнинг барчаси химиявий элементларнинг комбинацияларидан иборат. Улар физик жисм сифатида физик қонунларга буйсунадилар. Организмлардаги ўзгаришлар эса химиявий жараёнлар ҳисобланади. Бошқа томондан эса , у ўзининг ана шу жисмий чекланганлиги билан яшашдан қониқмайди. У ақлга, маънавиятга, руҳиятга тааллуқли асосга эга бўлганлиги туфайли орзу-умидлар, мақсадлар, «ҳар томонлама асосланган» ғоя ва назариялар ишлаб чиқиш орқали янада мукаммалроқ, янада баркамолроқ бўлишга ва ўз атрофидаги моддий борлиқни ҳам ана шу «маънавий» моделларга мослаб қайта қуришга интилади. Шу жиҳатдан кўп асрлардан буён инсонни ўрганувчи тадқиқотчиларни ўзига жалб қилиб келаётган инсондаги маънавий томон, унинг руҳияти, таъбир жоиз бўлса, унинг "ўзлиги" (баъзи манбаларда "Мен"и) нима эканлиги ҳам ҳалигача тўлиқ аниқланмаган бўлиб, илмий изланишлар объекти ҳисобланади. Ҳақиқатан ҳам, бизнинг ички дунёмиз, бизнинг

руҳимиз, "Мен"имизнинг ўзи нима? У қандай вужудга келади? У қаерда жойлашган? "Мен кўряпман", "Мен эшитяпман" каби фикрлардан шу нарса аниқ бўладики, кимдир кўряпти, эшитяпти. Ана шу кимдир менман. Демак, "Мен" – бу ана у нарсанинг китоблигини, бу нарсанинг эса гулдасталигини тушунадиган, уларни фарқлайдиган одамдир. Инсон туғилади, ўсади ва ўзини "мен" деб атайдиган бўлади. Айнан у қувонч ва оғриқни, жаҳл ва завқни ҳис қила олади. У ўзини "Мен" деб атайди, ўзининг дунёда мавжудлигини англайди ҳамда дунёдаги барча бошқа нарса ва ҳодисаларни "Мен эмасман" деб ўзидан ажратади. Аслини олганда бизнинг ўзимиз ҳам, шунингдек, биздан бошқа кишилар ҳам ўзини "Мен" дейишга қодир бўлган, фаолият кўрсатувчи, фикрлайдиган жисмоний таналардир. "Мен кўряпман" деган ибора нимани англатади? Қатъий равишда таъкидлаш мумкинки, жисмимиз, танамиз кўрмоқда. Демак, бизнинг кўришга, эшитишга қобил бўлган жисмимиз, танамиз – "Мен"имиздир. Бошқача сўзлар билан айтганда ўзини бошқалардан ажрата оладиган, улардан фарқли эканлигини ҳамда ўзининг алоҳидалигини ҳис қила оладиган тана, жисм қисқача "Мен" деган кишилик олмоши билан аталади. Бизнинг фикримизча, ўзбек тили хусусиятларини эътиборга оладиган бўлсак, мазкур тушунчани инсоннинг "Мени" деб эмас, инсоннинг "ўзлиги" деб атаган маъқулроқ. Инсон дунёдаги энг юксак ривожланган жонзот. Унда тана, жисмийлик билан чамбарчас боғланган "онг", "жон", "руҳ", "ўзлик", "маънавият" ва бошқа сўзлар билан аталувчи томон лар ҳам бор. Келинг, ана шулар нима эканлигини тушунишга ҳаракат қилайлик. Образли қилиб айтадиган бўлсак, одамдаги сезгилар "маънавийлик"нинг "эшик-деразалари" ҳисобланади. Чунки сезгилар, ҳиссиётларсиз руҳиятнинг ўзи бўлмайди, бошқача айтганда, ҳар қандай фикр ҳис-туйғулар "кийимида" юзага чиқади. "Ўзлик"нинг навбатдаги пиллапояси туйғулар, кейингиси эса тасаввурлардир. Айнан тасаввурлар инсон онги, тафаккурида мавжуд мазмуннинг мавҳум

шаклдалигини таъминлай олиш қобилияти ҳамдир. Шу маънода фикрлар, тафаккур, ақлимиз, унинг барча мураккаблиги (орзулар, хаёллар, ғоялар, фантазиялар, хотиралар, ирода, истаклар, қадриятлар ва шу каби абстрактлик "кийимини кия оладиган" "ўзлигимиз"нинг бошқа элементлари) тасаввурлар билан бирлашиб, омихта, баъзан маҳзун, баъзан қувноқ, баъзан жаҳлдор, баъзан яна бошқа бир кайфиятларни намоён этади. Онг, тафаккур инсон "ўзлиги"нинг юксак босқичи, у ҳиссиёт, туйғу ва тасаввур негизида, уларнинг натижаси сифатида вужудга келади. Тафаккур фақатгина акс-инъикос эмас, у ижод ҳамдир. У табиатда "соф" ҳолда мавжуд бўлмаган қадриятлар ижодидир. Масалан, "Чўли ироқ"ни тинглашда бизда вужудга келувчи ҳаёт наволари чолғу асбобларидан янграётган акустик тебранишларда мавжуд эмас, ёки, Ўрол Тансиқбоевнинг "Чорвоқда оқшом" картинаси, Левитаннинг пейжазларида акс этаётган маҳзунлик холстга сурилган бўёқлар химиясида йўқдир. Улар бизнинг маънавиятга оид онгимиз хусусиятлари, "ўзлигимиз"да мавжуддир, холос. Шу маънода инсон онгининг, "ўзлик"нинг сирлилиги шундаки, табиатдаги, физик, химик ва бошқа хусусиятлар қандай қилиб гўзаллик, яхшилик, фойдалилик, ор-номус, ҳақиқат, адолат каби инсон ҳаётининг асоси ва мақсадларига айлана оладилар? Бу масала инсоннинг ўзи каби қадимийдир, токи инсон бор экан у доимо янги тортишувлар мавзуси бўлиб қолаверади. 2. Инсоният тараққиётининг барча даврларида, шу жумладан, ҳозирги пайтда ҳам барчани ўзига тортиб келаётган муаммолардан бири – инсоннинг ўзи қандай қилиб дунёга келган, унинг моҳияти нимада, деган муаммодир. Бу масала тарих давомида турлича нуқтаи назарлардан таҳлил қилинган бўлсада, ҳамон унинг узил-кесил ечими топилганича йўқ. Мазкур масала илмий тилда антропогенез муаммоси дейилади. Бунда грекча "антропос" ибораси – инсон, грекча "генезис" ибораси – илдизлар, манбалар, вужудга келиш, маъноларини билдиради, яъни "антропогенез" - инсоннинг вужудга келиши ҳақидаги масаладир. Масаланинг мунозарали томони шундаки, бу борада шу пайтгача

кўпчиликни қониқтирадиган, аксарият кишилар ҳеч бир истисносиз қабул қиладиган бирор бир ечимга, хулосага келинган эмас. Бу масала кишилар ўзаро муносабатларининг амал қилиши сифатида мавжуд бўлган жамиятнинг вужудга келиши масаласи билан чамбарчас боғланиб кетган. Шу маънода антропогенез социогенез масаласи билан бирга кўриб чиқилмоғи керак бўлади. "Социогенез" сўзларидаги (лотинча) "социо" ибораси - жамият, жамиятга оид бўлган ҳодисаларни, "генезис" – улар вужудга келишининг илдизлари, яъни ибтидосини билдиради. Инсонсиз жамият, жамиятсиз инсон бўлмагани каби уларнинг вужудга келиши масаласини ҳам бир-биридан ажралган ҳолда кўриб бўлмайди. Инсон ва жамиятнинг вужудга келиши, шаклланиши муаммолари илмий тилда антропосоциогенез муаммоси дейилади. Мазкур муаммонинг ўзи қадимий бўлгани каби унга турлича ёндошувлар ҳам қадимий илдизларга эга. Бундай ёндошувлар фанда "концепциялар" деб ҳам аталади. "Концепция" сўзи лотинчадан олинган бўлиб, тушуниш, система маъносини англатади ва бирор бир масалани муайян бир нуқтаи назардан тушуниш, уни ёритиб беришда суяниладиган муайян ғоя ёки масалага ёндошувлар тизимини билдиради. Инсон ва жамиятнинг вужудга келиши масаласида ҳам бир- биридан фарқ қиладиган бир қанча концепциялар мавжуд. 1. Физик-химик эволюция концепцияси. 3 . . Ўз-ўзидан вужудга келиш концепцияси . 4. Доимий (стационар) ҳолат концепцияси 5. Панспермия 1 концепцияси Ҳар қандай илм-маърифатли киши, албатта у инсон пайдо бўлишининг физик-химик эволюцияси концепциясининг тарафдори бўлса, одамнинг қадимий маймунсимон аждоди «қаддини ростлаб» қўлига тош олгандан бошлаб токи ҳозирги замон одами қарор топгунча босиб ўтилган давр жуда катта вақтни ўз ичига олишини, бу бирданига юз берган ҳодиса эмаслигини, ҳайвонот дунёсидан одамзот дунёсини ажратиб турган жарликдан оддийгина 1 Грекча "пан..."- ҳамма, барчани қамраб олиш, грекча "спермия" – (бу ерда) ҳаёт уруғлари

сакраб ўтиш эмаслигини, балки жуда узоқ давом этган қийин ва зиддиятли жараён эканлигини ҳис этади. Шу маънода биз антропосоциогенезнинг хронологик рамкаларини, унинг асосий босқичларини фақат элас-элас белгилаб чиқишимиз мумкин, холос. Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики, инсониятнинг тараққиёти жуда узоқ давом этган жараён бўлиб, кўп босқичларни ўз ичига олади. Тарихчилар, файласуфлар, иқтисодчилар, сиёсатчилар ва жамиятнинг турли-туман соҳаларини ўрганувчи бошқа илм вакиллари ана шу тараққиёт босқичларини бир қанча белгиларга кўра бир-биридан ажратиб ўрганишади. "Цивилизация" ибораси лотин тилидаги civilis - давлатга, фуқаровийликка хослик, фуқарога монандликни билдиради ва бир-биридан фарқ қилувчи бир неча маъноларга эга. 1) Мазкур тушунчага тарихий ёндошувга кўра у инсоният ҳаётининг ёввойилик ва ваҳшийлик босқичларидан кейинги, соф инсоний маънодаги ижтимоий муносабатларнинг вужудга келиши , бир сўз билан айтганда маданийлашув даврининг бошланиши ва кейинги барча даврларни англатади. Бунда кўпроқ тарихий жараённинг нисбатан фарқланувчи икки босқичини бир-биридан фарқлаш кўпроқ аҳамият касб этади. Айни ёндошувда формациялар умумцивилизациявий тараққиётнинг босқичларига айланиб қоладилар. 2) Кенг тарқалган бошқа ёндошувга мувофиқ цивилизация моддий ва маънавий маданият, ижтимоий ривожланишнинг турли даражалари, босқичларини англатади. Бунда инсониятнинг ана шу ваҳшийликдан кейин бошланган тараққиётини хронологик кетма-кетликда ёки географик мазмундан ёхуд ижтимоий ҳаёт соҳалари хусусиятларидан келиб чиқиб тушуниш ва улардан ҳар бирининг ўзига хослигига урғу бериш кўпроқ аҳамиятга эга (масалан, антик ва ҳозирги цивилизация, Шарқ ва Ғарб цивилизацияси, Бобил, Рим ва Турон цивилизацияси, аграр ва индустриал цивилизация, ислом ва христиан цивилизацияси ва ҳ.к.). Асосийси, шу пайтгача тарихда бўлганидек уларни бир-бирига қарама-қарши қўймасдан, уларнинг ҳар бири ўзига хосликларга, ноёбликларга, қайтарилмас жиҳатларга

эга эканлигига эътибор қаратишимиз муҳим. Барча нарса ва ҳодисаларга ҳар томонлама назар ташлаш тамойилидан келиб чиқиб, ушбу ёндошувларнинг ҳар иккиси ҳам тўғри эканлигини таъкидлашимиз керак. Юқорида келтирилган ёндошувларнинг турличалигига мисол тариқасида қуйидагиларни илова сифатида келтирамиз: I. Н.Я.Данилевскийнинг (1822-1885) фикрича ҳар бир цивилизацияни жамиятнинг "маданий-тарихий типи" сифатида қараш мумкин. Ҳар бир типнинг ядросини ўзига хос ғояга ва вазифаларга эга бўлган "тарихий халқ" ташкил этади. Шу маънода у цивилизацияларни хронологик кетма-кетликда қуйидаги тартибда жойлаштиради: 1) мисрликлар цивилизацияси, 2) хитой цивилизацияси, 3) ассирия-бобил-финикияликлар, халдей ёки қадимий семитлар цивилизацияси, 4) ҳинд, 5) эрон, 6) яҳудий, 7) юнон, 8) рим, 9) янгисемит ёки араб, 10) герман-роман ёки европа цивилизацияси. "Ана шу маданий-тарихий типларни ташкил этувчи халқларгина инсоният тарихида ижобий арбоблардир; уларнинг ҳар бири ўз руҳий табиатларининг хусусиятларида ва ўз яшаш тарзларининг ташқи хусусиятларида мужассамлашган ибтидони мустақил равишда ривожлантирдилар ҳамда шу билан инсониятнинг умумий хазинасига ўз ҳиссаларини қўшдилар" 2 . II. Инглиз тарихчиси А. Тойнби (1889-1975) ҳам мустақил локал цивилизациялар мавжудлиги ғоясини ёқлаган. Уларнинг ҳар бири, Тойнбининг фикрича, вужудга келиш, ривожланиш, чўққига эришиш, вайрон бўлиш ва йўқолиш босқичларини босиб ўтади. Шу маънода ҳар қандай цивилизация тўлиқ доира ясаб тарих саҳнасини тарк этади. Цивилизациялар ривожи, унинг фикрича, "чақириқ - жавоб" қонуни асосида содир бўлади. Тарих жамиятга доимо "чақириқлар" ташлайди. Унга мос келувчи "жавоблар", вужудга келган муаммолар ечими ижодий фикрловчи озчилик – элита томонидан амалга оширилади. Элита мавжуд чақириқларга жавоб топиш қобилиятини йўқотса ўзининг жамиятдаги ҳурматини йўқотади ва уни куч билан сақлаб қолишга интилади. Ана шунда ижтимоий бирликка путур 2 Данилевский Н.Я. Россия и Европа. М., 1991, 85-бет.

етади, ажралиш юз беради. Бу эса цивилизацияни ҳалокатга олиб келади. Унинг қарашлари, айниқса цивилизациянинг босқичлари ва унинг доирасимонлиги ҳақидаги фикрлари О.Тоффлер (1928 й. туғилган) ва У.Ростоу (1916 й. туғилган) томонидан иқтисодий нуқтаи назардан янада такомиллаштирилди. Жумладан, О.Тоффлер жамият тараққиёти унинг бошланишидан то ниҳоясигача уч босқични босиб ўтади, дейди. Булар а) анъанавий жамият (индустриалгача бўлган давр), б) индустриал жамият, в) ахборотлашган жамият (постиндустриал жамият)лардир. III. Ўзбекистонннинг бир қатор тарихчилари ҳам бу масаланинг ўзига хослигини таъкидламоқдалар. Маълумки, шўролар даври тарих фанида кишилик жамияти тарихини 5 та ижтимоий-иқтисодий формациялар (ибтидоий жамоа тузуми, қулдорлик, феодализм, капитализм ва социализм)га бўлиб ўрганиш услуби қўлланилди. Олимларнинг фикрича жамиятнинг ривожланиш қонуниятларини 5 та формацияга бўлиб ўрганиш эндиликда замон талабига тўғри келмай қолди. Чунки Ўрта Осиё халқлари тарихи мисолида оладиган бўлсак, қулдорлик тузуми махсус ижтимоий-иқтисодий формация сифатида бизда бўлмаган. Социалистик жамият эса тарих тақазо этмаган хаёлий бир уйдирма бўлиб чиқди. Ўрта Осиё шароитида ана шу 5 ижтимоий-иқтисодий формацияларнинг фақат учтасигина (ибтидоий жамоа тузуми, феодал жамияти ва капиталистик муносабатларнинг дастлабки босқичлари) юз берганлигини таъкидлаш мумкин. Совет даври жамияти эса колониал давлат капитализми шаклида ривожланди. Энг қадимги даврлардан то ҳозирги кунимизга қадар бўлган жараённи даврлаштириш масаласи ҳозиргача ўзининг тўлиқ илмий ечимини топгани йўқ. Цивилизацион даврлаштириш асосида инсоният тарихида юз берган маданий юксакликлар ётади. Шу маънода кишилик тарихи ўз тараққиёт йўлида 5 марта цивилизацион юксалишларни бошидан кечирди. Биринчи цивилизация милоддан аввалги учинчи минг йилликда Евфрат ва Дажла, Нил ва Ҳинд дарёлари ҳавзаларида юз берди. Шунинг учун у тарихга "Қадимги Шарқ цивилизацияси" номи билан кирди. Унинг таъсир доираси милоддан аввалги

3-минг йилликнинг охирларида Хуросонга ва 2-минг йиллик бошларида Мовароуннаҳрга ёйилди. Иккинчи жаҳон цивилизацияси милоддан аввалги биринчи минг йилликнинг ўрталарида Греция ва Римда юз берди. У тарихда "Антик давр цивилизацияси" номи остида маълум. Унинг таъсир доираси македониялик Александрнинг Қадимги Шарққа томон ҳарбий юришларидан сўнг Ўрта Осиёга кириб келди. У "Осиё-Европа эллинизм цивилизацияси" шаклланишига олиб келди. Учинчи цивилизация ўчоғи Мовароуннаҳр ва Хуросон бўлиб, ушбу ҳудудларда милодий IX-XIII асрларда юз берди, унинг таъсирида Европа уйғонди. Тўртинчи цивилизация XIV-XV асрларда Европа ва Осиёда юз берган уйғониш даври билан боғлиқ. Бешинчи цивилизация бутун жаҳонни қамраб олган ХХ аср цивилизациясидир. Цивилизациялар оралиғида нотекис ривожланишлар, турғунликлар, инқирозлар юз бериб турган. Шунинг учун кишилик тарихи цивилизацияларнинг узлуксиз тарихидан иборат эмас. IV. Ҳозирги пайтда тарафдорлари кўп концепциялардан бири планетамизнинг ягоналиги, "умумий уй" эканлигини асослашга йўналтирилган ягона цивилизация концепциясидир. Бунинг исботи сифатида бу қараш тарафдорлари Ер юзи бўйича - а) жаҳон хўжалиги ва бозорининг мавжудлиги, б) глобал муаммоларнинг умумийлиги, в) жаҳон фанининг мавжудлиги, г) дунёда ҳарбий мувозанат борлиги ва шу кабиларни кўрсатадилар. 3 Масалан, Н.Я. Данилевский маданиятлар (цивилизациялар)нинг умумий типологияси назариясини асослаб берди. Унга кўра, бир бутун жаҳон тарихи мавжуд эмас, балки ўз индивидуал хусусиятларига эга бўлган цивилизациялар тарихи бор, холос. Данилевский жаҳон тарихида ўнта цивилизацияни алоҳида ажратади ҳамда цивилизацияларнинг вужудга келиши, ривожланиши ва йўқолиб кетишининг асосий қонуниятларини кўрсатиб беради. 3 Бу масала ҳақида атоқли ҳинд жамоат арбоби Ж. Неру ( 1889-1964 ) ҳам ўзига хос ажойиб фикрлар баён этган. Нерунинг бу ҳақдаги қарашларини "Тафаккур" журналининг 2003 йил 3-сонида чоп этилган унинг "Жаҳон тарихига бир назар" китобидан олинган парчалардан билиб олишингиз мумкин.

О. Шпенглер ягона умумжаҳон тарихи концепциясини танқид қилиб, саккизта маданият типини ажратади: мисрликлар маданияти, ҳинд маданияти, бобилликлар маданияти, хитойлар маданияти, араб- византияликлар маданияти, юнон-рим маданияти, ғарбий Европа маданияти ва майялар маданияти. Унинг фикрича, ҳар бир маданий “организм” унга олдиндан белгилаб қўйилган муддат давомида яшайди. Ўлаётиб, маданият цивилизацияга айланади, цивилизация эса маданиятни қатъий инкор этувчи, унинг “парчаланиши”, якунловчи босқичи сифатида намоён бўлади. Шпенглернинг фикрига кўра, цивилизациянинг асосий белгилари қуйидагилар: саноат ва техниканинг ривожланиши, санъат ва адабиётнинг инқирозга юз тутиши, катта шаҳарларда одамлар жуда ҳам кўп тўпланиши, халқларнинг мужмал, ўз қиёфасига эга бўлмаган массага айланиши. Данилевский ва Шпенглер концепциялари мисолида шу нарса яққол кўринадики, тарихий жараёнга цивилизациявий ёндашув учун цивилизацияларнинг доиравий, циклли ривожланиши, бир ўлчамлиликдан воз кечиш, тасодифий омиллар таъсири остида янги цивилизациялар вужудга келиши эҳтимолини тан олиш ва бошқалар хосдир. “Цивилизация” ибораси лотин тилидаги civilis – давлатга, фуқаровийликка хослик, фуқарога монандликни билдиради ва бир неча маъноларда қўлланади:  инсоният тараққиёти тарихининг ёввойиликдан сўнг келадиган босқичи сифатида (Л.Морган, Ф.Энгельс, А.Тофлер);  маданиятнинг синоними сифатида;  у ёки бу минтақанинг ривожланиш даражаси (босқичи) сифатида (антик цивилизация, Қадимги Ҳиндистон, Қадимги Хитой ва ҳоказо);  муайян ҳудуддаги маданиятлар ривожланишининг муайян босқичлари, уларнинг деградация ва инқирозга юз тутиш босқичлари сифатида (Рим маданияти, Ассирия маданияти ва ҳоказо). Цивилизацияга таъриф беришга турлича ёндашишлар мавжуд бўлса-да, ёввойиликдан фарқланувчи барча белгиларига эга социум шаклланган

пайтдаги жамиятнинг айнан ижтимоий жиҳатдан уюшишга ўтганини билдириши ҳамма томонидан тан олинади. Цивилизация жамият тараққиётининг фақат иқтисодий кўрсаткичларидан иборат эмас. У маданий, географик, маънавий жиҳатларни ўз ичига олиб, ҳар бир цивилизациянинг ягона ва қайтарилмас бўлишини белгилаб беради. Цивилизация – бу одамларнинг барқарор маданий-тарихий ҳамжамияти бўлиб, уларнинг маънавий-ахлоқий қадриятлари ва маданий анъаналарининг бирлиги, моддий-ишлаб чиқариш ва ижтимоий-сиёсий ривожланишнинг ўхшашлиги, турмуш тарзи ва шахс типининг ўзига хос хусусиятлари, умумий этник белгилар ва географик чегаралар умумийлиги билан фарқланади. Ижтимоий ишлаб чиқариш соҳасининг техник қуролланганлиги, шахснинг ижтимоий ва маънавий соҳалардаги эркинлиги даражаси ҳамда маданият типига кўра сифат жиҳатидан ҳар хил цивилизация типлари ажратилади. Инсоният ўз тараққиёти давомида уларнинг ҳар бирини босиб ўтган. Баъзи тадқиқотчилар бу типларни шартли равишда қуйидагича номлайдилар:  космоген (Қадимги жамият ва Ўрта асрларни қамраб олади);  техноген ёки индустриал (капиталистик ва социалистик ижтимоий- иқтисодий формацияларга мос келади);  антропоген (ҳозирги даврнинг ахборотлашган жамияти). Космоген цивилизация тарихий жиҳатдан биринчи тип сифатида содда техник воситалар ва қўл технологиясига асосланган бўлиб, жамиятнинг табиат қонунларига боғлиқ бўлганлиги ҳамда шунга мос равишда жамият тузилишида муайян қатъий шакллар мавжудлиги билан характерланади. Техноген ёки индустриал цивилизациянинг объекти машиналашган техника, фаннинг кенг ривожланиши ва унинг бевосита ишлаб чиқарувчи кучга айланиши, ёлланма меҳнат, бозор муносабатлари ҳамда юқори савиядаги касб маданияти бўлган. Бироқ XX аср 70-йилларининг охиридан бошлаб цивилизациянинг бу тури глобал муаммоларнинг пайдо бўлиши, кўплаб кишиларнинг ўз маънавий идеалларини йўқотиши, одамларнинг

утилитар яшаш тарзига ўтаётгани ва бошқа шу каби сабаблар туфайли инқироз ҳолатини бошидан кечирмоқда. Антропоген цивилизация инсониятнинг моддий ва маънавий ишлаб чиқаришнинг илмий-техникавий негизини тубдан ўзгартириши, ахборот технологияларидан фаол фойдаланиши, ишчи кучларининг анчагина қисмини янги ўрта синфга айлантириб, ижтимоий тузилишда кескин ўзгаришларга олиб келиши, шахс ва жамият маънавий маданиятини доимий равишда оширишни талаб қилиши билан фарқланади. Формациявий ва цивилизациявий ёндашувларни ва уларнинг тарихий жараёнда тутган ролини қиёсий таҳлил қилиш бу ёндашувлар бир-бирини инкор этмаслиги, балки бир-бирини тўлдириб туриши тўғрисида хулоса чиқаришга олиб келади. Бизнинг фикримизча, ҳозир инсоният тарихи ривожи изчил, босқичма- босқич прогрессив хусусиятли эканини, унинг замондаги ривожини, кўп ўлчамлилигини, мураккаблигини, алоҳида маданиятлар ва цивилизациялар ягона ва қайтарилмаслигини, кишилик жамиятининг макондаги тараққиётини ҳисобга оладиган интеграциявий ёндашув зарур. Фақат мана шундай ёндашув доирасида тарихий жараён ўз хусусиятларининг бутун ранг-баранглигида, тарихий ривожланишнинг турли-туман эканлигида, маданиятларнинг плюралистик диалоги ва цивилизациявий ривожланишнинг келажаги асосланганлигида ўрганилиши мумкин. Шундай қилиб, “Шахс ва жамият” жамиятшунослик таълимининг бир қисми сифатида, синтетик фан бўлгани ҳолда умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимида алоҳида ўрин тутади ва бошқа бирор-бир фан бажара олмайдиган вазифаларни ўз воситалари ёрдамида амалга оширади. ТАРИХИЙ ЖАРАЁННИ ДАВРЛАРГА БЎЛИШНИНГ АСОСИ ФОРМАЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ ЦИВИЛИЗАЦИЯВИЙ ЁНДАШУВ ИНТЕГРАЦИОН ЁНДАШУВ

Ҳар хил ёндашувлар бир-бирини истисно қилмасдан, тўлдириб боради. Инсоният тарихи ривожланишининг изчил-босқичли прогрессив характерга эгалигини, унинг замонда ривожланишини, бутун ранго- ранглигини, мураккаблигини, алоҳида маданиятлар ва цивилизацияларнинг ноёблигини, кишилик жамиятининг маконда ривожланишини ҳисобга олади. ИЖТИМОИЙ МУНОСАБАТЛАР, АЛОҚАЛАР ВА ҚОНУНИЯТЛАРНИ ТУШУНТИРУВЧИ АСОСИЙ НУҚТАИ НАЗАРЛАР Натуралистик Маданий- тарихий Психологик Жамият табиатга қиёсланиб табиат қонунларининг табиий давоми сифатида қаралади. Демак, жамият ва ижтимоий тузилиш турини қуйидагилар белгилайди: - ўзаро таъсир қилувчи кучлар; - муҳитнинг географик ва табиий-иқлимий хусусиятлари; - инсоннинг табиий мавжудот сифатида ўзига хослиги, унинг генетик, жинсий ва ирқий Жамият бутун жаҳон тарихи ва алоҳида индивидлар фаолиятининг кечишини белгилаб берувчи ахлоқий, эстетик, маънавий қадриятлар ва маданий мазмун ва намуналар олами акс этган ўта индивидуал воқелик сифатида ўрганилади. Жамият ва ижтимоий муносабатлар индивид руҳиятининг белгилаб берувчи роли, унинг ҳис-туйғу ва иродага оид қисмлари, ғайриихтиёрий соҳа, гуруҳлар психологияси, индивидлараро муносабатларнинг ижтимоий психологияси нуқтаи назаридан изоҳланади.

хусусиятлари; - қуёш фаоллиги ритмлари ва коинотдаги нурланишлар. ИЖТИМОИЙ ҲАЁТ СОҲАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ТАЪРИФИ Сиёсий соҳа Жамият ва давлат ўртасидаги, давлат ва сиёсий партиялар ўртасидаги муносабатлар Иқтисодий соҳа Моддий бойликларни ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва истеъмол қилиш ҳамда шунга мос келувчи муносабатлар Ижтимоий соҳа Синфлар, табақалар, миллатлар, касб-ҳунарга ва ёшга оид гуруҳлар, ижтимоий кафолатларни таъминлаш бўйича фаолият Маънавий соҳа Маънавий қадриятларни яратиш, сақлаб қолиш, тарқатиш, истеъмол қилиш жараёнида пайдо бўладиган муносабатлар “ЦИВИЛИЗАЦИЯ” ибораси бир неча маънода ишлатилади Инсоният тарихий ривожланишининг ёввойиликдан сўнг келадиган босқичи сифатида Маданиятнинг синоними сифатида У ёки бу минтақа ёхуд алоҳида этноснинг ривожланиш даражаси (босқичи) сифатида Локал маданиятлар ривожланишидаги муайян босқич сифатида ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАРНИНГ ТИПЛАРИ Космоген

Техноген ёки интустриал Антропоген Космоген цивилизация: Тарихан биринчи тип, қурол техникаси ва қўл технологиясига асосланган, жамиятнинг табиат кучларига кўп даражада боғлиқлиги билан характерланган. Индустриал цивилизация: Объекти машина техникаси, илм-фаннинг кенг ривожланиши ва бевосита ишлаб чиқарувчи кучга айланиши; ёлланма меҳнат, бозор муносабатлари, юқори даражадаги касб маданияти. Антропоген цивилизация: Моддий ва маънавий ишлаб чиқаришнинг илмий-техникавий негизи ўзгаради, ахборот технологиялари фаол қўлланилади ва бу ижтимоий тузилишдаги туб ўзгаришларга олиб келади. ҲОЗИРГИ ДАВР ВА КЕЛАЖАК ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАРИНИ ТАСНИФЛАШ НАЗАРИЯСИ (рус физиги Н.Кардашев томонидан XX аср 60-йилларининг ўртасида ишлаб чиқилган) 0 типдаги цивилизация Энергия манбаи – ёқилғи қазилмалари, урандан энергия олишнинг кашф этилиши ҳамда кимё саноати, сунъий ақл, сайёравий ҳамжамият ва бутундунё компьютер тармоғи, ўта кучли квант двигателлари ва ген муҳандислигининг яратилиши. 1- типдаги цивилизация Миллий ёки ирқий белгиларга кўра фарқлашни билмайдиган, одамлар биосферани ўзига бўйсундирган ҳамда океанлар, атмосфера ва Ер қаърининг энергиясидан фойдаланишни ўрганиб олган умумий глобал кишилик бирлиги шаклланган.

2- типдаги цивилизация Одамлар энергияни тўғридан-тўғри Қуёшдан олишни ўрганган, яқинроқдаги юлдузларни ўзлаштириб, уларда колониялар ташкил этган. 3- типдаги цивилизация Ёруғлик учқичлари ёрдамида юлдузлараро кўчишларга ва янги системаларни ўзлаштиришга асосланган. 4- турдаги цивилизация Бутун борлиқ бўйлаб кўчиб юриш учун “қора туйнук»лардан фойдаланишга асосланган; борлиқнинг математик модели яратилган, инсоният учун сир ва жумбоқлар деярли қолмаган.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 3. Каримов И.А. Биздан обод ва озод Ватан қолсин. 2-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 4. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 5. Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. "Fidokor" газетаси мухбирининг саволларига жавоблар. 2000 йил 8 июнь. 6. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т., 2000. 7. Қуръони Карим. Т.: Чўлпон, 1992. 8. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. Т.: Ўқитувчи, 1992. 9. Алимова Д., Буряков Ю., Филанович М. Объективность в истории – ответственность за будущее. "Учитель Узбекистана", 2003 г., 16 мая. 10. Ахлоқ одобга оид ҳадис намуналари. Т.: Фан, 1990. 11. Бекмуродов А. Ўзбекистонда жамоатчилик фикри. Т.: 1997. 12. Бобоев Х., Норматов К. Миллий давлатчилик ҳақида. Т.: Ёзувчи, 1999. 13. Буюк сиймолар, алломалар. Т.: мерос, 1-китоб – 1995, 2-китоб – 1996, 3-китоб – 1997. 14. Воҳидов Ҳ.Ф. Ўзбек маърифатпарварларининг социологик қарашлари. Т.: 1996. 15. Во ҳ идов Р., Неъматов Ҳ., Ма ҳ мудов М. Сўз бағридаги маърифат. Т., 2001.

O'xshashlar

Ислом дини, унинг келиб чиқиши, моҳияти ва мазмуни

Европа мамлакатларида инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлар тарққиётини ўрганиш

Ўрта Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги қарашларини ўрганиш

Шахс ва жамият курсининг ўқитиш методикаси мақсади ва вазифалари

Жамиятнинг маънавий ҳаёти масалаларини ўрганиш