Жамиятнинг маънавий ҳаёти масалаларини ўрганиш - Sotsiologiya - Referatlar

Жамиятнинг маънавий ҳаёти масалаларини ўрганиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

298 KB

Ko'chirib olish

Жамиятнинг маънавий ҳаёти масалаларини ўрганиш Режа: 1.Маънавиятнинг жамият ҳаётидаги ўрнини ўрганиш. 2.Мустақиллик ва халқимиз маънавиятининг қайта тикланишини ўрганиш. 3.Диний экстремизм ва фундаментализмни ҳавфи. 4. Мавзуни ўрганиш бўйича метод ва методик усуллар.

Ушбу мавзу 3-бобнинг якунловчи мавзуси бўлиб, уни ўргангандан сўнг ўқувчилар ҳозирги замон жамияти, ундаги муаммолар ва ривожланиш тенденциялари тўғрисида умумий тасаввурга эга бўладилар. Муҳим томони шундаки, иқтисодий билим асослари билан бирга, жамиятнинг ижтимоий- сиёсий ва маънавий соҳаларига оид билимлар ўқувчиларга уларнинг ўзаро таъсирлашув тенденцияларини тушуниб олишга имкон беради. Мавзуни ўрганишда ўқувчиларнинг эътиборини маданият, фан, таълим, маънавият, диний тотувлик ва эътиқод эркинлиги каби муҳим қадриятларнинг ўзаро таъсирига қаратиш зарур. Маънавий соҳада инсоннинг бошқа тирик мавжудотлардан муҳим фарқи бўлмиш маънавият (араб. “маънолар мажмуи”) вужудга келади ва амал қилади. Маънавий фаолият маънавий эҳтиёжларни, яъни кишиларнинг маънавий қадриятларни яратиш ва ўзлаштиришга бўлган эҳтиёжларини қондириш учун амалга оширилади. Уларнинг орасида энг муҳими маънавий баркамолликка эришишга, гўзаллик туйғуларини қондиришга, атрофдаги оламнинг моҳиятини билишга бўлган эҳтиёждир. Маънавий қадриятлар тизими маънавий маданиятнинг ажралмас қисмидир. Маънавий маданиятнинг ўзи эса санъат, фан, ахлоқ ва диннинг ўзига хос яхлитлигидир. Ўқув қўлланмасида бир неча бор таъкидланганидек, маданият (ҳам моддий, ҳам маънавий жиҳатлари) жамият ҳаётининг муҳим хусусияти бўлиб, ижтимоий мавжудот бўлмиш инсондан ажралмасдир, унинг ривожланганлик даражаси эса муайян тарихий тамаддун эришган ютуқни ифодалайди. Шу ўринда шуни айтиб ўтиш лозимки, маданиятнинг қандайдир тўлиқ, ҳаммабоп таърифини ифодалаб бўлмайди (ўқув қўлланмасининг 17-бетида умумий таъриф берилган), чунки бу тушунча ортида инсон фаолияти, изланишлари, ҳис-туйғулари ва ҳоказолар билан боғлиқ чексиз олам яширинган. Ҳозирги замон маданиятшунослари бу тушунчанинг беш юздан ортиқ таърифини келтиришлари ҳам бежиз эмас.

Биологик жиҳатдан инсон маълум бир қобилиятлар, потенциал имкониятлари мавжуд организмга эга. Бу қобилиятлар муайян саъй- ҳаракатлар қилинмаса, ривожланмасдан қолиб кетиши ҳам мумкин. Немис файласуфи И.Г.Гердернинг таъкидлашича, биз “бутун умр давомида машқ қилиш” орқалигина инсон даражасигача тарбияланамиз. Таълим-тарбия, ўз устида ишлаш орқали тилни, жамиятда мавжуд бўлган одатлар, меъёрлар, ахлоқ ва фаолият усулларини ўзлаштириб, инсон маданиятни ўзига сингдиради, унда иштирок этади, сўнгра эса уни яратиш жараёнига қўшилади. Айнан маданиятда иштирок этиш даражаси унинг инсон бўлиб камол топиши кўламини, яъни инсондаги инсонийлик кўламини, меъёрини белгилайди. Меъёр эса муайян кўлам, чегара бўлиб, у ўзгарувчан ҳодиса ҳисобланади, у қотиб қолган ҳодиса эмас.Эҳтиёж туғилганда бу чегарани кўтариш, унинг ҳажмини ошириш мумкин, яъни Гердер айтганидек, бу "машқ" инсоннинг бутун ҳаёти давомида чўзилади. Маданият инсонни инсон қилади – янада онгли, инсонпарвар, ахлоқли қилади, яъни унинг мавжуд турга хос моҳиятини шакллантиради. Кўпчилик атоқли мутафаккирлар инсон ҳаётининг мазмунини барча инсоний, маънавий нарсаларга қўшилиш орқали инсоннинг мана шундай ўзлигини топишида деб билганлар. Ўқувчиларга маданий қадриятларни тўплаш ва сақлаб қолишнинг (маданиятни ривожлантиришнинг) иккита йўналишини кўрсатиш мумкин: - мерос қилиб олиш – маданий қадриятларнинг бир авлоддан иккинчи авлодга ўтказилиши; маданий анъаналар – маданиятнинг энг барқарор томони (анъанавий қадриятлар, ғоялар, удумлар, одатлар ва ҳоказо); - қадриятларнинг тўпланиши, ҳозирги замон цивилизацияси шароитида турли даврларда яратилган маънавий қадриятларнинг бир вақтда мавжуд бўлиши ва ўзаро таъсири. Миллий ва байналмилал маданиятларнинг ривожланиш тенденциялари Дин маънавий маданиятнинг ажралмас қисми бўлиб, унинг бутун ривожланиш жараёнига улкан таъсир кўрсатган. Ҳозирги замонда диннинг

ўрни ҳақидаги масалани ўрганиш педагогдан ҳушёрлик ва хушмуомалаликни талаб қилади, чунки динга муносабат, диний қарашлар кишининг ўта шахсий ишидир. Бу қарашлар шахс индивидуал онгининг муҳим қисми бўлиб, унинг хулқ-атворига, шахсий хислатларига, ички дунёсининг энг нозик қирраларига таъсир қилади. Мактабда тарихни, жумладан “Жаҳон динлари тарихи” курсини ўқитишда динларнинг вужудга келиши ва моҳияти тўғрисида кенг кўламли маълумотлар қамраб олинганлиги сабабли, ўқитувчи ўқувчилардан бу маълумотларни такрорлашни сўраши мумкин. Бундан қуйидаги хулосага келиб чиқади: дин вужудга келишининг ва диний фаолиятнинг чуқур руҳий ва ижтимоий сабаблари мавжуд бўлиб, улар динда ўзига хос устунликлар мавжудлигидан далолат беради. Дин мураккаб хусусиятга эга. У ижтимоий онг шакли бўлиб, асрлар давомида сиёсий, ижтимоий ва маънавий ҳаётга жуда катта таъсир кўрсатиб келган. Дин инсоният ҳаётининг узоқ ўтмишида, кишилар эҳтиёжларида ўз илдизларига эга бўлиб, инсонга қараганда олий кучларга, ахлоқ қонунларига, маърифий, ижтимоий ва руҳий хусусиятга эга фаолиятга ишончни ўз ичига олади. Бу дарсда ўқитувчига шахснинг ички дунёси масаласини ёритиб ўтиш ва уни “Инсон – биоижтимоий мавжудот” мавзусининг материаллари билан боғлашни тавсия этамиз. Шу тарзда нафақат фанлараро (масалан, “Миллий истиқлол ғояси ва маънавият асослари”, “Тарих”, “Давлат ва ҳуқуқ асослари” фанлари билан), балки фан ичидаги алоқаларни ҳам ташкил қилиш мумкин бўлади. Ўқув қўлланмасида “маънавият” атамасининг таърифи ва мазмуни очиб берилади. Маънавиятнинг таърифидан у буюк қадрият эканлиги маълум бўлиб турибди. “Қадрият” тушунчасининг ўзига келадиган бўлсак, бу борлиқ нарса ва ҳодисаларининг баъзи ижобий хислатлари, хусусиятлари бўлиб, инсоннинг

уларни тўлиқ қабул қилиш ва намоён бўлишини жуда-жуда исташини таъкидлаш лозим. “Қадрият мўлжаллари” – шахснинг ўз мақсади ёки ўз эҳтиёжларини қондириш воситаси сифатида гавдаланувчи моддий ва маънавий бойликларга нисбатан барқарор, ижтимоий белгиланган ва танланган муносабатидир. Инсон қадрият мўлжалларининг индивидуал тизими шахсни ташкил этувчи муҳим қисмлардан биридир. У инсоннинг ҳаётий тажрибаси орқали яратилади ва мустаҳкамланиб боради. Бу тизим шахснинг мўътадиллигини, хулқ-атворнинг авлоддан-авлодга ўтишини таъминлайди, эҳтиёжлар ва манфаатлар йўналишини белгилайди. Ҳозирги даврда жамиятимизда ҳар бир шахснинг ўз қадриятлари тизимига эга бўлиш ҳуқуқи қабул қилинса-да, биз, ҳар қандай жамиятда бўлгани каби, ўқувчилар муайян хулқ-атвор тамойилларига амал қилишларидан, маълум ахлоқий идеаллардан намуна олишларидан манфаатдормиз. Ушбу бобдаги материалларнинг мақсади ўқувчиларни давлатлараро муносабатларнинг ҳозирги замондаги тизими билан, унда халқаро ҳуқуқ меъёрлари белгиловчи аҳамиятга эга эканлиги билан таништиришдан иборат. Ўқитувчи бобдаги мавзуларни тушунтираётганда “Ҳуқуқшунослик” ва “Энг янги тарих” фанлари материалларига таяниши (ёки улар билан қиёслаши) керак. Бу фанлардаги материалларда халқаро ҳуқуқ тизими ва ҳозирги замон халқаро муносабатлар тизимининг вужудга келиш тарихи тўғрисида умумий тушунчалар берилган. Бобда давлатларнинг, хусусан, Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатининг вазифалари тўғрисида ҳам умумий тушунча берилган. Бу мамлакатимизнинг ёш фуқаролари учун айниқса муҳим, чунки давлатимиз ўзининг жаҳон ҳамжамиятининг аъзоси эканлигини ва ўз зиммасига олган халқаро мажбуриятларини бажаришга интилиши ҳақида аниқ баён қилди.

Мавзулар материалларини ўрганаётиб, “жаҳон ҳуқуқий тартиботи” тушунчасига ҳам тўхталиб ўтиш зарур. Бундай тартибот – кишилар ҳаётий фаолиятининг хилма-хил соҳаларида самарали халқаро ҳамкорлик қилишнинг шарти ва кафолати, давлатлар ва халқларнинг манфаатларини келиштириш натижаси, турли давлатлар, халқаро ташкилотлар, ижтимоий ва миллий бирлашмалар ўзаро муносабатларининг мураккаб ва ўзгарувчан тизимидир. Давлатлараро муносабатларда ва жаҳон ҳуқуқий тартиботининг амалий хусусиятида халқаро ҳукуматлараро ташкилотлар алоҳида ўрин тутади, улар дунёдаги барча воқеаларнинг кечишига сезиларли таъсир кўрсатган ва кўрсатмоқда. Шунинг учун уларнинг таърифи ва вазифалари учун алоҳида ўрин берилган. Бобдаги материаллар ўқувчига яқинда суверенитетга эришган давлатларнинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши муаммолари ва имкониятларининг аҳамиятли эканлигини англаб етишга имкон беради. Ушбу мавзуни “Давлат ва фуқаро мажбуриятлари” мавзуси бўйича 6-амалий машғулот давомида ўқувчиларнинг мулоҳаза юритишлари давом эттиради. 1. Маънавиятнинг жамият ҳаётидаги ўрни Инсоният яратилибдики у мукаммалликка интилиб келади. Албатта бу ўринда маънавиятнинг, билим ва тарбиянинг ўрни беқиёсдир. Чунки инсон боласи билим ва тарбия воситасида улғаяди. Агар у билим олмаса, яхши тарбия топмаса ҳаётда ўз ўрнини топиши даргумон. Демак, олинган билим ва тарбиянинг инсон онгида уйғунлашиб унинг турмуш тарзига айланиши инсон маънавиятини юзага келтиради. Маънавият деганда ҳар қандай табиий, ахлоқий, ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий билимларнинг инсон тафаккурида мужассамлашуви ва бу билимларнинг кўникма, малака ва ҳаёт тарзларига айланиб кетиши тушунилади. Ёки бўлмаса, маънавият – инсоннинг руҳиятини, ўз-ўзини англаш, диди, фаросати, адолат билан разилликни, яхшилик билан ёмонликни, гўзаллик билан хунукликни, вазминлик билан жоҳилликни

ажрата билиш қобилиятини, ақл-заковатини, мақсад ва ғояларни қўя билиш, уларни амалга ошириш учун ҳаракат қилиш ва интилиш салоҳиятидир. "Маънавиятга мазмун жиҳатидан яқин келадиган маърифат, маданият, ахлоқ, тамаддун (цивилизация) тушунчалари мавжуд. Маънавият улар орасида умумийроқ мазмун-моҳиятга эга. Гарчи бу тушунчаларнинг ҳар бири маънавият иборасидан озми-кўпми фарқ қиладиган муайян маънони англатса ҳам, кенгроқ нуқтаи назардан қараганда, улар маънавият тушунчаси доирасига киради." 1 Шундай қилиб маънавият (арабча, маънолар мажмуи) кишиларнинг фалсафий, сиёсий, ҳуқуқий, илмий, бадиий, ахлоқий, диний тасаввурлари ва тушунчалари мажмуини ташкил этади. Шу жиҳатдан олиб қараганда, И.А.Каримовнинг "маънавият ҳақида гап кетар экан, мен аввало, инсонни руҳий покланиш ва юксалишга даъват этадиган, инсон ички оламини бойитадиган, унинг иймон-иродасини, эътиқодини мустаҳкамлайдиган, виждонини ўйғотадиган қудратли ботиний кучни тасаввур қиламан", деган фикрлари муҳим аҳамиятга эгадир. Маънавият инсоннинг онги, туйғуси, ҳиссиёти, билими ва эътиқодида мужассамлашган руҳий сифат бўлиб, у шахс камолоти ва баркамоллигини белгилаб берувчи асосий мезонлардан бири ҳисобланади. Чунки фуқаролари маънавий баркамол жамиятгина ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан юксак чўққиларга кўтарилади. Ижтимоий онг табиий ва ижтимоий воқеликнинг инъикоси, жамиятнинг муайян даврига ёки қисмига тегишли бўлган умумий ҳис- туйғулар, кайфиятлар, қарашлар, ғоялар, назариялар мажмуидир. Масалан, Ўзбекистон Республикаси фуқаролари мустақилликка нисбатан ўз ҳис- туйғулари, яъни мустақиллик туфайли юртимизда озодлик, эркинлик, демократия кенгаяётгани, одамлар руҳияти, мақсадларининг эркин баён қилиниши, долзарб муаммолар хусусида ўзларининг фикрларини айта 1 С.Олим. Уч буюк мезон: қонун, мафкура ва маънавият диалектикаси. "Тафаккур", 2003, № 3, 13-бет.

олишларига имкониятларнинг тобора кучайиб бораётгани хусусида фикр билдирмоқдалар. Бу ижтимоий онгнинг ифода этилишидир. Индивидуал онг эса муайян гуруҳ, элат ва миллатга мансуб бўлган айрим кишининг онги бўлиб, жамиятдаги воқелик ва реал борлиқнинг алоҳида олинган шахснинг онгида акс этишидир. Ижтимоий ва индивидуал онгнинг моҳияти шундаки, жамият уларнинг мазмунига кўра ўз-ўзини англайди, ривожланиб, такомиллашиб боради. Масалан, агар жамиятимизда бирон-бир ижобий ёки салбий ҳодиса содир бўлса, у кишилар онгига таъсир кўрсатади ва унинг онгдаги инъикоси, албатта, ҳатти-ҳаракатлар, муносабатлар, баҳолар кўринишида ана шу воқеликка қайта таъсир кўрсатади. Чунончи Ўзбекистонда диний эктремистларнинг қилмиши халқимизнинг нафратига сазовор бўлиб, халқнинг фикри ижтимоий онг сифатида намоён бўлди ва экстремистларга қарши қаттиқ амалий чоралар кўрилди. Жамиятда осойишталик ўрнатилди. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Ижтимоий онгнинг тузилиши ижтимоий муносабатлар ва кишилар фаолиятининг турларига мос бўлади, баъзан улардан илгарилаб кетади, аммо, баъзан улардан ортда ҳам қолиши мумкин. Ижтимоий муносабатлар қанчалик ривожланган бўлса, кишилар фаолияти турлари ҳам шунча ривожланади. Иккаласи ўзаро диалектик боғлиқ бўлиб, бир-бирини бойитиб, тўлдириб боради. Воқеликни акс эттириш даражасига кўра, ижтимоий онг одатий ва назарий онгга бўлинади. Одатий онг ҳаётий тажриба асосида вужудга келган оддий хулосалар, қарашлар мажмуидан иборат бўлиб, кишиларнинг кундалик ҳаётидаги воқеаларни акс эттиради ва ривожлантиради. Назарий онг деганда, назариётчилар, олимлар ишлаб чиққан назарий қарашлар ва илмий билимлар тизими тушунилади. Назарий онг воқеалар моҳияти ва ривожланиш қонуниятларини акс эттириб жамият тараққиётига нисбатан тенг бўлиши ҳам, юқорида таъкидлаганимиздек, илгарилаб кетиши ҳам, ёки ортда қолиб кетиши ҳам мумкин.

оид кўплаб мисолларни келтиришимиз мумкин. Мафкура (фикрлар мажмуи) ижтимоий психологиядан фарқ қилиб муайян ижтимоий гуруҳ, қатлам, миллат, жамият, давлат манфаатлари, орзу- истак ва мақсад-муддаолари ифодаланган ғоявий-назарий қарашлар ва уларни амалга ошириш тизими ни англатади . Унда манфаатлари ифодаланаётган куч ва қатламларнинг ўтмиши, бугунги куни ва истиқболи ўз ифодасини топади. Мамлакатимизда миллий истиқлол мафкураси худди шу вазифани бажаради. Ислом Каримов таъкидлаганидек "халқни буюк ва улуғвор мақсадлар сари бирлаштириш, мамлакатимизда яшайдиган, миллати, тили ва динидан қатъи назар, ҳар бир фуқарони ягона Ватан бахт-саодати учун доимо масъулият сезиб яшашга чорлаш, аждодларимизнинг бебаҳо мероси, миллий қадрият ва анъаналаримизга муносиб бўлишга эришиш, юксак фазилатли ва комил инсонларни тарбиялаш, уларни яратувчилик ишларига даъват қилиш, шу муқаддас замин учун фидойиликни ҳаёт мезонига айлантириш миллий истиқлол мафкурасининг бош мақсадидир." Гарчи шундай бўлса-да, Конституциямизда "ҳеч қайси мафкура давлат мафкураси сифатида ўрнатилмайди", деб белгилаб қўйилган. Бу демократиянинг муҳим элементидир. Ижтимоий психология ва мафкура жамиятнинг у ёки бу даражада ривожланганлиги билан ҳам боғлиқ бўлиб, агар у тўғри йўлга қўйилса жамият тараққиётини тезлаштиради. Инсонларни комиллик сари етаклайди, ўз ватани, қадриятларини эъзозлашга ўргатади, шу билан бирга ватанпарварлик, юрт тинчлиги, халқ фаровондиги йўлида хизмат қилишга чорлайди. Айни пайтда ижтимоий психология ва мафкура ўзига хос хусусиятларга ҳам эгадир. Ижтимоий психология ижтимоий гуруҳлар ҳаётини муайян ҳис- туйғулар, кайфиятларда бевосита акс эттирса, ижтимоий мафкура (бизда миллий истиқлол мафкураси) ижтимоий гуруҳлар эҳтиёжлари, манфаатларининг ички моҳиятини, сабабини ҳар хил ғоялар, назариялар,

таълимотлар шаклида акс эттиради. Айни пайтда мафкуранинг ўзига хослиги шундаки, у вайронкор мафкура сифатида ҳам майдонга чиқиши мумкин. У ҳолда у ҳалокатли кучга айланади. Ижтимоий психология ва мафкуранинг ўзига хослиги билан бирга уларнинг умумийлик томони ҳам мавжуд бўлиб у жамият тараққиётига хизмат қилишида кўринади. Шунингдек улар бир-бири билан боғлиқ бўлиб, ўзаро таъсирга ҳам эгадир. Маънавий қашшоқлик масаласида мисоллар истаганча топилади. У оддий ахлоқ қоидаларининг бузилишидан тортиб геноцидгача боради. Атрофимизни ўраб турган нарса ва ҳодисаларга биз ҳар куни, ҳар соатда дуч келамиз ва ундан албатта маънавий қашшоқликдан маънавий юксаклик устун эканлигининг гувоҳи бўламиз. Агар жамиятда маънавий қашшоқлик устун турса бундай жамият ҳалокатга маҳкумдир. Чунки маънавий қашшоқлик устун бўлган жойда инсон манқуртга айланади ва ундан ёвуз кучлар ўз ғаразли мақсадлари учун фойдаланиши осонлашади. Демак тараққиёт, яратувчанлик, ривожланиш бор экан маънавий юксаклик маънавий қашшоқлик устидан ғолиб бўлиб бораверади. Зеро, инсоннинг орзуси ҳам шудир. XXI аср бўсағасига келганда жаҳон тараққиётининг барча жабҳаларида глобаллашув жараёнлари тезлашди. Жаҳонда иқтисодий, ҳарбий тараққиёт шу қадар тезлашган пайтда маънавий омиллар таъсирининг етишмаётганлиги кўзга ташланмоқда. Бўлаётган ўзаро урушлар, жаҳон бозори учун талашиш, ёш ривожланаётган мамлакатлар устидан қудратли давлатлар ҳукмронлигининг ўрнатилишига интилиш, бойлик ва дунё тўплаш учун ҳеч қандай разилликдан қайтмаслик 2. Мустақиллик ва халқимиз маънавиятининг қайта тикланиши Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан кейин мамлакатни иқтисодий жиҳатдан ривожлантириш чораларини кўриш билан бир қаторда маънавий қадриятларимизни тиклаш, миллий ўзликни англашни тиклаш вазифасига алоҳида эътибор қаратди. Чунки чор мустамлакачилиги ва

мустабид шўро ҳукмронлиги йилларида маънавий қадриятларимиз камситилган, жаҳонга машҳур алломаларимиз ал-Бухорий, ат-Термизий, Мотуридий, А. Ғиждувоний, Яссавий ва бошқа буюк зотлар унутилган, ҳатто Амир Темурдек буюк саркарда ҳам "босқинчи" ниқоби остида қора бўёқларга бўяб ташланган эди. Ундан ташқари халқимизнинг машҳур тарихий обидалари, масжидлар, мадрасалар, хонақоҳларнинг кўплари бузиб ташланган, омборларга, ишхоналарга айлантирилиб, қаровсиз ҳолга келтирилган эди. Бундан асосий мақсад халқнинг тарихини йўқотиб, ўзлигини камситиш ва унга қуллик бўйинтуруғини кийдириш ҳамда ҳар томонлама тобе қилиш эди. Келгусида буюк халққа ассимиляция қилиб бутун-бутун миллатларни йўқ қилиб юборишдек манфур ният кўзланган эди. Шу сабабли буюк истиқлолнинг биринчи навбатдаги вазифаси халқимиз онгида қуллик психологиясини йўқ қилиш, унинг тарихи, ота-боболари буюк эканлигини уқтириш, ҳеч бир халқдан кам эмаслигини улар онгига сингдириб Ўзбекистонни буюк давлатга айлантиришда халқни маънавий- руҳий жиҳатдан тайёрлаш бўлди. Илғор миллат ва ривожланган давлат бўлишнинг зарурий шартларидан бири бой маънавиятга эга бўлиш эканлиги англаб етилди. Шу сабабли Президент И.А.Каримов: "Маънавият – инсоннинг, халқнинг, жамиятнинг, давлатнинг куч-қудратидир. У йўқ жойда ҳеч қачон бахт-саодат бўлмайди", деб таъкидлайди. Шу сабабли мамлакатимиз раҳбарияти маънавият ва маърифатни кўтариш, тарғиб қилиш, бойитиш, ҳар бир фуқаронинг юксак маънавий даражасини таъмин этиш йўлида катта ишларни амалга оширмоқда. Мустақиллик арафасида ҳали собиқ Иттифоқ ҳукм суриб турган пайтда 1990-йилдан бошлаб 21 март "Наврўз" байрами нишонланадиган кун, 1991 йил 20 июнда "Диний байрам – Қурбон ҳайитни дам олиш куни деб эълон қилиш ҳақида"ги Фармонлар Президентнинг катта жасорати эди.

Мустақиллик йилларида маънавий қадриятларимизни тиклаш йўлида дастлабки қадамлардан бири 1992 йил 22 мартда Ўзбекистон Президентининг "Рамазон ҳайитини дам олиш куни деб эълон қилиш тўғрисида"ги Фармони бўлди. Ўзбекистон мустақиллигини мустаҳкамлашда, истиқлол йўлида буюк давлат барпо этишда маънавият ва маърифат омилларини ҳисобга олган ҳолда, умуминсоний ва миллий қадриятлар уйғунлигига асосланган фуқаролик жамиятини қуриш борасидаги фикр-мулоҳазаларни ва таклифларни эътиборга олиб 1994 йил 23 апрелда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони билан Республика "Маънавият ва маърифат" жамоатчилик маркази ташкил этилди. 1996 йил 9 сентябрдаги Президентнинг бу соҳадаги Фармонида ҳам "Маънавий-маърифий ислоҳотлар давлат сиёсатининг асосий, устувор йўналиши деб ҳисоблансин" дейилади. Ундан ташқари бошқа бир қатор қонуний ҳужжатларда, шунингдек И.Каримовнинг "Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда" асарида иккинчи устувор йўналиш – жамият маънавиятини ривожлантиришдан иборат дейилса, "Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз" номли асарида маънавият соҳасида еттита бош вазифа аниқ кўрсатиб берилди. Шарқнинг буюк маънавият ўчоғи эканлигини тарихнинг ўзи аллақачон исботлаган. "Нур Шарқдан" – бу Рим империясида кенг тарқалган мақол. Шарқда "Авесто" каби буюк асар майдонга келган пайтда Ғарб дунёси ҳали уйқуда эканлигини айтишнинг ўзи кифоя. Лекин ўқувчи фақат ўтмиш ютуқлари билан мақтаниб яшамаслиги, Ўрта асрлардан сўнг Ғарбнинг улкан қадамлар билан ривожланганлигини ва тараққиётнинг муҳим омили – интеллектуал ақл эканлигини, шунинг учун ҳам ўқиш, яратиш устида тинмай меҳнат қилиш лозимлигини тушуниши ва бунга амал қилиши зарур. Ўзбек халқи бошқа халқлар каби ўз тарихига, маънавияти ва маданиятига эга. Бу халқнинг бошқа халқлардан устунликка эришиш, ёки уларга ўз таъсирини ўтказиб "катта ака"га айланиш нияти йўқ.

Президентимиз И.Каримов "Туркистон" газетаси мухбирининг саволларига берган жавобида: "Биз ўзимизни доимо мустақил миллат – ўзбек халқи сифатида ҳис этиб келганмиз ва бу билан фахрланамиз", - деган эди. Машҳур сайёҳ Вамбери ўзбекларнинг "маънавий томонлари энг аввало уларнинг очиқ кўнгиллилиги, мардлиги, жиддийлиги, ҳақиқий туркий ҳимматга эгалигида яққол кўзга ташланиб турибди", дейди ва ўзбеклар камгап, оғир-вазминлиги билан қўшниларидан ажралиб туришини таъкидлайди. У ўзбеклар аввал ўйлаб сўнгра гапиради ва ўз сўзларида муқим турадилар, дейди. Унинг ўзига хос характери, бошқа халқлардан алоҳида ажралиб турадиган белгилари: сабр-қаноатлилиги, бағри кенглиги, чидамлилиги, толерантлиги, меҳмондўстлиги, ўзга халқларни ҳурмат қилиши ва бошқа ахлоқий жиҳатлари мавжуд. Шу сабабли бу халқ дунёга ал-Хоразмий, Ибн Сино, ал- Беруний, ал-Фарғоний, ал-Форобий, ал-Бухорий, Алишер Навоий, Амир Темур каби минглаб буюк сиймоларни етказиб берди. Ҳар қандай озгина саводли инсон бу халқнинг буюк келажагига умид боғласа бўлади. XXI аср – маънавият асри бўлиши шубҳасиздир. Чунки инсоният ўзи қирилиб битиши учун етарли даражада оммавий қирғин қуролларини яратиб қўйди ва яна яратмоқда. Бу даҳшатли қуролларни маънавиятсиз инсоннинг қўлига топшириб қўйилса Ер юзига қандай офатлар келтириши мумкинлиги аён. Шу сабабли ҳам маънавият, маънавий маданият, анъаналар, қадриятлар масаласига янгича ёндошув, халқлар дўстлигини мустаҳкамлаш, инсоф- адолатга эришув, бошқа халқлар билан ҳисоблашиш XXI аср барқарорлигини таъминлашнинг кафолати ҳисобланади. Жамиятнинг маънавий ҳаётида маънавий сиёсатнинг концептуал асосларини яратишда инсонпарварлик, тараққийпарварлик, халқчиллик, ватанпарварлик ва юрт тинчлиги мезонларига таянилади. Мамлакатимизда маънавий ҳаёт соҳаларида ҳозирги пайтда бажарилиши керак бўлган вазифалар қуйидагиларни ўз ичига олади: а. халқнинг маънавий-маданий меросини ўрганиш;

б. шарқона ва умуминсоний қадриятлар асосида мамлакат, миллат келажагини белгилайдиган илғор ғояларни юзага чиқариш ҳамда ҳаётга татбиқ этиш; в. жамиятдаги соғлом кучлар – юксак истеъдод ва тафаккур соҳибларининг ақлий ижодий салоҳиятини Ватан истиқболи сари йўналтириш; г. миллатлараро дўстлик, ҳамжиҳатликнинг аҳамиятини, юртимизда тинчлик ва барқарорликни сақлашни, ёшларни Ватанимизнинг ҳар томонлама етук фарзандлари руҳида тарбиялаш ва уларни истиқлол ишининг фаол давомчилари бўлиб етишишларини таъминлаш; д. маданий-маърифий, ижтимоий-иқтисодий ва ҳуқуқий тараққиёт йўналишлари билан боғлиқ омилларни, миллий давлатчилик қадриятларини ўрганиш ва оммавийлаштириш; е. умумбашарий қадриятлардан фойдаланиш мақсадида мамлакат ва дунёдаги хилма-хил мафкура, эътиқод, ғояларни ўрганиш, соғлом дунёқарашни ҳамда сиёсий маданиятни шакллантириш; ж. жамоат бирлашмалари, илмий, ижодий муассаса ва ташкилотларнинг, оммавий ахборот воситаларининг ўзаро самарали ҳамкорлигини таъминлаш; з. ҳурфикрлилик, виждон ва дин эркинлигини қарор топтириш; и. жамиятнинг ахлоқий ҳаётини яхшилаш. Албатта, ҳар бир жамиятнинг, халқнинг ахлоқий қоидалари, ўзига хос ҳаёт тарзи мавжуд. Бу ахлоқий ҳаёт бошқа диндаги, бошқа ҳаёт тарзидаги, демакки, бошқача қарашлардаги халқларга тўғри келмаслиги ҳам мумкин. Лекин барча халқлар учун умумий бўлган оддий ахлоқий қоидалар ҳам мавжуд. Ахлоқ – кишиларнинг яхшилик ва ёмонлик, виждон, ор-номус ва шу кабилар нуқтаи назаридан бир-бирига, оилага, Ватанга, жамиятга бўлган муносабатларида намоён бўладиган ҳатти-ҳаракатлар йиғиндисидир. Ахлоқ ҳар бир кишининг хулқини, ички дунёсини кўрсатади. Ахлоққа миллий урф-

одатлар, анъаналар таъсир қилади. Ахлоқнинг юксак даражада бўлиши жамиятнинг ривожига бевосита таъсир қилади ёки аксинча. 3. Диннинг инсон ҳаёти ва жамиятдаги ўрни Дин – ижтимоий-тарихий ҳодиса бўлиб, кишилик жамияти тараққиёти жараёнида маълум босқичда пайдо бўлган ижтимоий онг шаклларидан биридир. Бундай ёндошувга кўра, у муайян таълимотлар, ҳис-туйғулар, тоат- ибодатлар ва диний ташкилотларнинг фаолиятида намоён бўладиган олам, ҳаёт яратилишини тасаввур қилишнинг алоҳида усулидир. Диннинг моҳияти турлича изоҳланса-да, унинг асосида ишонч, эътиқод туйғуси ётиши деярли барча томонидан тан олинади. Дин (арабча – ишонч, ишонмоқ) борлиқни яратувчи ва бошқарувчи, адолатнинг юксак намунаси, моддий оламга хос бўлмаган ва айни вақтда баркамолликнинг олий кўриниши сифатида тушунилувчи олий мавжудотга, яъни худога нисбатан муносабат, тасаввур, урф-одат ва маросимлар мажмуидир. Ибодат объектларига кўра – жониворларга, руҳларга, жин- алвасти, бутларга, турли илоҳларга сиғинувчи диний таълимотларни фарқлаш мумкин. Миллий, этник, тил, ирқ, туғилган жойи, фуқаролик каби хусусиятларидан қатъий назар бутун ер юзи бўйлаб ёйилган жаҳон динларига эътиқод қилувчилар ҳақида қуйидагиларни айтиш мумкин. Христиан динига эътиқод қилувчилар миқдори 2 миллиарддан ортиқ, исломга эътиқод қилувчилар – 1,3 миллиард атрофида, буддавийликка эътиқод қилувчилар эса 700 миллион атрофида. Диний онг – диний ғоялар, диний даъватлар, ақидалар, қадрият ва мақсадлар ифодаланган қарашлар натижасида юзага келади ва кишилар ҳаётида муҳим ўрин тутади. Диний онги умуман онгининг "бошқа таркибий қисмларига" нисбатан асосий мазмун ташкил этувчи кишиларда одатда диний эътиқод мустаҳкам бўлади. Диний эътиқод – диний ақидаларга ишониш ва унга мувофиқ амалларни тўла-тўкис бажаришдир. Ҳар бир динда

унинг руҳига ва мазмунига мос кўплаб маданият обидалари мавжуддир. Диний маданият анча кенг тушунча бўлиб, у нафақат диний амалларни бажариш, балки диннинг обрусини сақлаш, эътиқодда, ҳаётда диний талабларга амал қилиш, унинг поклигини ҳар қандай шароитда сақлаш ҳамдир. Диний маданиятнинг юксаклиги тасаввуф намоёндаларида яққол ўз ифодасини топган. Ҳар бир динда диний маросимлар тизими ҳам мавжуд. Улар ўша диннинг моҳиятидан келиб чиқади. Жумладан, христиан динидаги маросимлар ислом динидагидан фарқ қилади. Кишилар амалий ҳаётда бу маросимларни бажарадилар. ХХ аср охирига келиб атеистик дунёқарашни тарғиб қилган собиқ Шўро давлатининг қулаши билан, айниқса собиқ Иттифоқдан ажралиб чиққан ёш мустақил давлатларда, жумладан, бизнинг мамлакатимизда ҳам диний қадриятлар қайта тикланди ва диний онг қайта ўйғонди. Бунга сабаб жуда кўплаб масжид-мадрасаларнинг қурилиши, диний ибодат, диний амаллар учун қулай шароитнинг юзага келиши ва кўплаб диний адабиётларнинг эркин нашр қилиниши бўлди. Диннинг ижтимоий-маънавий роли кучайиб ундан фуқароларни одоб- ахлоқли қилиб тарбиялашда фойдаланиш кучайди. Ислом Каримовнинг "дин инсон руҳини поклаши, одамлар ўртасида меҳр-оқибат туйғуларини мустаҳкамлаши, миллий қадрият ва анъаналарни асрашга хизмат қилиши билан ҳар қандай жамият ҳаётида муҳим ўрин тутади. Айниқса, инсоният мураккаб тараққиёт жараёнини бошидан кечираётган ҳозирги даврда диннинг турли халқлар ўртасида мулоқот ўрнатиш, уларни маънавий ва руҳий жиҳатдан яқинлаштириш, зулм ва зўравонликка қарши биргаликда курашга даъват этиш борасидаги аҳамияти беқиёсдир" деган сўзлари айниқса аҳамиятлидир. Инсоният тарихидан шу нарса маълумки, дин, диний тасаввурлар билан бирга дунёвий фикр ва дунёвий турмуш тарзи ёнма-ён, тотувликда яшаб келмоқда. Ҳозирги ривожланган мамлакатларнинг кўпларида деярли шундай.

4. Диний экстримизм ва фундаментализм хавфи Диннинг жамиятдаги ўрнига эътибор берадиган бўлсак, унинг бир қатор мамлакатларда давлат сиёсатини белгилашини кўрамиз. Ҳатто баъзи давлатлар номи ҳам шунга бориб тақалади. Масалан, Эрон ислом республикаси ва ҳ.к. Ўзбекистон Республикасида ҳамма учун виждон эркинлиги кафолатланади. Ҳар бир инсон хоҳлаган динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қайси динга эътиқод қилмаслик ҳуқуқига эга. Диний қарашларни мажбуран сингдиришга йўл қўйилмайди. Лекин кўпгина давлатларда ислом омилининг ўсиши билан диндан сиёсий ниқоб сифатида фойдаланиб ҳокимиятга интилиш кучайганлигини кўрамиз. Шу сабабли илмий тилда диний экстремизм сўзи тез-тез кўзга ташланмоқда. Диний экстремизм – экстремизмнинг дин ниқобида намоён бўлиш шакли бўлиб, у мавжуд муаммоларни ҳал қилишда ўта кескин чора-тадбирларни, фикр- қарашларни ёқловчи назария ва амалиётни англатади. Диний экстремизм намоён бўлишига кўра ҳудудий, минтақавий, халқаро шаклларга бўлинади. Бундай қарашлар жуда қадимий илдизларга эга бўлиб, ҳеч қачон чегара билмаган, миллат ва ҳудудни тан олмаган. Диний экстремизм барча динлар доирасида ривожланган. Диний экстремистлар қаерда ва қайси дин байроғи остида фаолият кўрсатишмасин, мақсади диний давлатни барпо қилиш бўлиб, бу мақсадга ўзаро низолар, ихтилофлар, қуролли тўқнашувлар орқали, яъни қон тўкиш ва зўрлик билан эришишни кўзлайдилар. Бундай ҳаракатнинг ташаббускорлари "Ҳизбут- таҳрир" деб аталмиш бузғунчи, ғайриқонуний партия вакилларидир. "Ҳизбут- таҳрир ал-исломий" норасмий, сиёсийлашган диний партия 1953 йилда Исроилда пайдо бўлди. Унинг асосчиси Қуддус суди аъзоси Тақийиддин Набаҳоний (1909- 1979) Иорданиядаги "Мусулмон биродарлари" ташкилоти раҳбарларидан бири эди. Бу партияга мансуб кишилар ўзларининг қонунга хилоф ҳатти-ҳаракатлари билан жамиятдаги барқарор ҳолатга салбий таъсир кўрсатишга интилмоқдалар. Ўз моҳиятига кўра "Ҳизбут-таҳрир" партияси диний ақидапарастликнинг ошкора ифодаси бўлиб, унда диний фанатизм ва экстремизмнинг барча усуллари

мавжуд. Бу усуллар фуқаролар ўртасидаги ва умуман жамиятдаги муносабатларни кескинлаштиришга қаратилгандир. Бу эса мустақилликка ҳам, жамият тараққиётига ҳам катта ғов бўлади. Экстремистик гуруҳларнинг ягона мақсади ҳокимиятни қўлга олиш бўлиб, бу йўлда улар энг жирканч усулларни қўллашдан ҳам тап тортмайдилар. "Фундаментализм" атамаси илк бор расмий равишда 1908 йилда АҚШнинг Калифорния штати протестантлари тузган "Христиан динининг фундаментал тушунчалари конференцияси" томонидан қўлланилиб Исонинг туғилиши, қурбон бўлиши, қайта тирилиши, иккинчи бор келиши ва китобнинг дастлабки соф ҳолига келтирилиши каби маънолар ни ўз ичига олади. Ислом фундаментализми – соф ислом асосларига қайтиш, анъанавий ислом ақидаларига риоя қилишга қайтиш демакдир. Бир қараганда бу ижобий ҳодисага ўхшайди, лекин ҳаётда бунинг акси юз бермоқда. Улар исломни тобора сиёсийлаштирмоқдалар, сиёсат қуролига айлантирмоқдалар. Ислом фундаментализми асосида Мисрда биринчилардан бўлиб 1928 йилда "Ал-Ихван- ал-муслимин" ( Мусулмон биродарлиги ) номли сиёсий ҳаракат вужудга келиб ўз ташкилотини тузди. Бу оқим ёшлар орасида Ислом фундаментализмини кенг ташвиқот қилишни бошлади. Бу ташкилотнинг асосий ғояси мусулмон бирлиги, тараққиётнинг Ислом йўли ва Ислом демократиясидир. "Ҳизбут-таҳрир"чилар "Демократия куфр низоми, буни ҳаётга татбиқ қилиб бўлмайди, халифаликни тиклаш билан ҳақиқий исломий ҳаётни қайтариш мумкин",- деб даъво қилади. Ваҳҳобийлар – динни Пайғамбаримиз (с.а.в.) давридаги "асл ҳолати"га келтириш лозим, деган ниқоб остида ҳаракат қилиб, шу йўлда кураш олиб борадилар. Ваҳҳобийликка Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб (1703-1792) томонидан асос солинган. У улуғ саҳобалар қабрига қўйилган сағана тошларни бузишни, қабрларни зиёрат қилмасликни, авлиёларга назр қилмасликни, тамаки чекмаслик, қаҳва ичмаслик, расм чизмасликни тарғиб қилди. У ўз даъватларини ёйишда кўпроқ қиличга таянар эди ва Ибн Сауд бошчилигида Саудия Арабистонини бирлаштиришга катта ҳисса қўшди.

Ваҳҳобийлик таълимоти илдизи Аҳмад ибн Ханбал (786-865), Тақиаддин ибн Таймия (1263-1328), Ибн Қаййим (XIV аср)қарашларидан озуқа олган. Улар исломни бидъатдан тозалаш масаласини илгари сурдилар. Қуръон ва Суннадан ташқари барча таълимотларни бидъат (янгилик) санадилар. Ҳозирги даврга келиб бу ҳаракат ҳар қандай халқни, ҳар қандай дунёвий давлатни куфрда, ширкда айблаб унга қарши курашиш қуролига айланиб қолди. Ваҳҳобийлар кўпчилик давлатларда яширин сиёсий фаолият билан шуғулланадилар. Ўз фаолиятига диний ҳиссиёти кучли ёшларни тортишга ҳаракат қиладилар, кишиларда муросасизлик, ўзгалар фикрига ҳурматсизлик руҳини сингдиришга интиладилар. Ваҳҳобийлар ва "Ҳизбут-таҳрир" орасида катта фарқ мавжуд. Масалан, ақида масалаларида ваҳҳобийлар давлатни халифа бошқаришини ғоя қилиб олмайдилар. Ҳизбийлар халифалик давлатини тиклашни ғоя қилиб олиб, демократия бўлишини инкор этадилар. Улар асосан фикрий, фалсафий курашга эътиборни қаратадилар. Гарчи бу ҳаракатлар араб давлатларида пайдо бўлган бўлса-да, барча араб давлатларида уларнинг фаолияти тақиқланган. Чунки бу оқимлар исломга зид ақидаларни илгари сурмоқдалар. Ўзбекистонда динга, диндорларга нисбатан давлат муносабати Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 31-моддасида белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикасида дин давлатдан ажратилган. Давлат диний ташкилотлар зиммасига ўзининг ҳеч қандай вазифасини бажаришни юкламайди. Диний ташкилотлар давлат вазифаларини бажармайди. Таълим тизими диндан ажратилган. Шунингдек Ўзбекистон Республикасининг "Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида" (1991 йил 14 июнь, янги таҳрирда 1998 йил 1 май) Қонунида "виждон эркинлиги – фуқароларнинг ҳар қандай динга эътиқод қилиш ёки ҳеч қандай динга эътиқод қилмасликдан иборат кафолатланган конституциявий ҳуқуқидир" дейилади. Динга ишониш ёки ишонмаслик учун таъқиб қилинмаслик, жазоланмаслик, камситилмаслик виждон эркинлигининг амалда бўлишидир. Бирон-бир динга эътиқод қилишга мажбурлаш ҳам виждон

эркинлигига зиддир. Виждон эркинлиги дунёвий давлат принципларидан келиб чиқади. Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистон хавфсизлигига диний экстремизм ислом фундаментализми хавфининг қай даражада эканлигини халқимиз ўз бошидан кечирди. 1999 йил 16 февралдаги бегуноҳ одамларнинг ўлимига олиб келган воқеаларни, кейинчалик Тошкент вилояти, Сариосиё ва Узун туманларидаги, 2004 йил Тошкентдаги июль воқеаларини унутишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. Ислом фундаментализмини рағбатлантирувчи ташқи омилларнинг фаолияти ҳали тугагани йўқ. Шу сабабли мамлакатимизда диний фундаментализм хавфининг олдини олиш, халқимизнинг ҳушёрлигини оширишга доир ишлар амалга оширилмоқда. Ўзбекистон турли динларнинг, турли маданиятларнинг ёнма-ён яшашлари, тинч-тотув, ўзаро ҳурмат руҳида фаолият кўрсатишлари қонун билан мустаҳкам белгилаб қўйилган. Ҳозиргача бирон диний можаро рўй бермаган. Бу нарса бошқа давлатлар учун ижобий мисол бўла олади. . Кишининг ҳуқуқий онги қанчалик кучли бўлса, ҳуқуқ нормаларининг ихтиёрий бажарилишига олиб келади. Ҳуқуқий онг ҳуқуқий билимлар асосида шаклланади ва ҳуқуқий маданият орқали амал қилади. Кишиларда ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданият кучли бўлса жамият барқарор ривожланади. Жамият эса ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятнинг ривожланиши учун шароит яратади. Демак иккаласи ўзаро алоқада бўлади. Ўзбекистон Республикасини ҳимоя қилиш – Ўзбекистон Республикаси ҳар бир фуқаросининг бурчидир. Албатта бу бурчларни бажариш фуқароларга бир қатор мажбуриятлар ҳам юклайди. Меҳнат қилиш, оилани, болаларни боқиш, ота-онага қараш ва ҳ.к. Бурч ва мажбуриятлар бир-бирлари билан ўзаро боғлиқдир, бири иккинчисини тўлдириб боради. Бири бажарилмай қолса иккинчисига ҳам таъсир кўрсатади. Ҳуқуқий маданиятни шакллантириш учун ўрта умумтаълим мактабларида, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида, олий таълим муассасаларида ўқув курслари ташкил этилган. Ундан ташқари аҳоли учун махсус адабиётлар чиқарилмоқда, газеталарда шу ҳақда мақолалар, радио ва

телевидениеда махсус эшиттириш ва кўрсатувлар ташкил этилмоқда. Ҳуқуқий билимлар бўйича республикамизда махсус газеталар ва журналлар чоп этилмоқда ҳамда адвокатлар консультацияси пунктлари ишлаб турибди. Умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими ва олий таълимни ислоҳ қилиш бевосита "Таълим тўғрисида"ги қонун ва "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" асосида олиб борилмоқда. Бундан асосий мақсад мутахасислар сифатини яхшилашдир. Шунингдек чет эл ўқув марказлари билан алоқаларни йўлга қўйиш орқали кадрлар салоҳиятини кўтариш муҳим аҳамиятга эга бўлмоқда. Кўрилган бу тадбирларнингҳаммаси кишиларнинг маънавий салоҳиятини, жамиятнинг маънавий қиёфасини яхшилашга қаратилган бўлиб, сезиларли натижалар бермоқда. Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, жамиятнинг маънавий ҳаёти ва Ўзбекистонда маънавий янгиланиш масалалари юқорида кўрсатиб ўтилганидек кишиларнинг маънавий оламини ривожлантиришга, жамиятнинг маънавий қиёфасини яхшилашга ва у билан ижтимоий- иқтисодий тараққиётни тезлаштиришга, пировард натижада Ватан равнақи, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлигини юксалтиришга қаратилган. Схема № 17 “МАДАНИЯТ” ТУШУНЧАСИ Бир неча юзлаб таърифлари мавжуд. Анъанага кўра маданиятни моддий ва маънавий турларга бўлиш қабул қилинган. Моддий маданият: Моддий олам предметлари ва ҳодисаларини ишлаб чиқариш ва ўзлаштириш билан, инсон жисмоний табиатининг ўзгаришлари билан боғлиқ. Унга меҳнатнинг моддий-техникавий воситаларини, коммуникацияларни, иншоотларни, якка фойдаланиш воситаларини ҳамда ишлаб чиқариш тажрибасини, ишлаб чиқариш жараёнини амалга оширувчи

кишиларнинг маҳорати ва билимларини киритиш мумкин. Маънавий маданият: Маънавий қадриятлар ҳамда уларни ишлаб чиқариш, ўзлаштириш ва фойдаланиш бўйича ижтимоий жиҳатдан белгиланган ижодий фаолиятнинг мажмуи. Унга одатда илм-фан, дин, санъат, ахлоқ, сиёсат ва ҳуқуқ каби шаклларини киритадилар. Ушбу бўлиниш шартлидир. Моддий ва маънавий маданият бир-бири билан яқин алоқадорликда ва боғлиқдир. Схема № 18 ИНСОН ОНГИНИНГ СХЕМАСИ Онгдан устун ҳодисалар (ижодий масалаларни ҳал этишда ирода билан назорат қилиб бўлмайдиган руҳий фаоллик даражаси, ижодий интуиция) ОНГ (инсон англай оладиган ҳис-туйғулар ва ақлий образлар) Онгсизлик (инсон англамайдиган чуқур руҳий жараёнлар ва ҳолатлар, масалан, туш кўришларда намоён бўлади) Схема № 19 ИНСОН ОНГИНИНГ З.ФРЕЙД БЎЙИЧА СХЕМАСИ Мен усти (Сверх - Я) (инсон хатти-ҳаракатига нисбатан ахлоқий меъёрлар ва талаблар)

Низо Мен (инсоннинг ўз-ўзини атроф муҳитдан ажратиб чиқариши натижаси) Низо У (инстинктга хос жинсий ва тажовузкор ундовларнинг ғайришуурий равишда жамланиши) Схема № 20 ҚАДРИЯТЛАРНИНГ МАВЖУДЛИК ШАКЛЛАРИ Ижтимоий идеал (“абадий”, умуминсоний ва муайян- тарихий қадриятлар) Моддий ва маънавий маданият асарлари Қадриятларнинг индивидуал иерархияси Схема № 21 ҚАДРИЯТЛАРГА ОИД ЙЎЛ-ЙЎРИҚЛАРНИНГ ХУЛҚ-АТВОРГА ТАЪСИРИ ВОҚЕА Инсон онги Миллий хусусиятга эга қадриятлар Шахсий қадриятлар Жамоавий қадриятлар Оилавий қадриятлар ИНСОННИНГ ҲАТТИ-ҲАРАКАТЛАРИ Таянч тушунча ва иборалар: маънавият; ижтимоий-иқтисодий соҳа; ижтимоий онг; индивидуал онг; назарий онг; ижтимоий психология; комиллик; мафкура; глобаллашув; қадриятлар; фуқаролик жамияти; ахлоқ

нормалари; диний онг; диний экстремизм; "Ҳизбут-таҳрир"; фундаментализм; ваҳҳобийлик; виждон эркинлиги; ҳуқуқий онг; ҳуқуқий маданият. Такрорлаш учун саволлар: 1.Маънавиятнинг жамият ҳаётидаги ўрнини ўрганиш. 2.Мустақиллик ва халқимиз маънавиятининг қайта тикланишини ўрганиш. 3.Диний экстремизм ва фундаментализмни ҳавфи. 4. Мавзуни ўрганиш бўйича метод ва методик усуллар. 9-мавзу. Жамиятнинг сиёсий ва ҳуқуқий тизими масалалари ўрганиш (2с) Режа: 1. Жамиятнинг сиёсий ва ҳуқуқий тизимини . 2. Жамиятнинг сиёсий тизими: сиёсий инситутлар, сиёсий муносабатлар, сиёсий нормалар, сиёсиё маданият, давлат-сиёсий системанинг асосий институти, ҳокимиятнинг бўлиниш тамойили масалаларини ўрганиш. 3. Ҳуқуқ – бошқарувнинг ижтимоий –сиёсий институти сифатида ўрганиш . 4. Мавзуни ўрганиш бўйича метод ва методик усуллар. Ушбу мавзу жамиятни ташкил этувчи одамларнинг ҳатти-ҳаракатларига таъсир кўрсатиш воситаларининг мажмуи бўлмиш ижтимоий бошқарув масалаларига бағишланган. Мавзуда, асосан, жамиятнинг фаолият юритишига таъсир ўтказувчи сиёсий ва ҳуқуқий институтлар кўриб чиқилади. Инсон ҳатти-ҳаракатларининг жамият манфаатлари нуқтаи назаридан қандай бўлиши мумкинлиги ва қанақа бўлиши лозимлиги ижтимоий нормалар томонидан белгилаб берилади. Улар одамлар онгли фаолиятининг натижаси бўлиб, ҳамжамоа бўлиб яшашни такомиллаштиришга йўналтирилган. Нормалар жамият тарихий тараққиёти жараёнида вужудга

келади ва уларни конкрет тарихий муайянликдан ажратиб бўлмайди. Улар мавжуд жамиятдаги маданият типига ва унинг ташкилий характерига мос бўлади. Планетамизда турли-туман ҳуқуқий ва сиёсий тизимлар амал қилиши ҳодисасини худди ана шу нарса билан изоҳлаш мумкин. М.Вебер айтганидек, айнан маданият дунёга маъно бағишлайди, кишилар ўртасидаги муносабатлар ҳақида ҳукм чиқаришга асос яратади (сиёсий маданият ҳақида ўқув қўлланмасининг 118-бетига қаранг). Юриш-туриш, ҳатти-ҳаракат нормалари давлатчилик пайдо бўлишидан анча илгари вужудга келган бўлиб, унинг аниқ вақтини айтиш мушкул. Ушбу мавзуни ўрганишда жамиятда ҳукмронликка оид муносабатлар қандай қилиб вужудга келишини англаб олиш, ижтимоий муносабат жараёнларини, кишиларнинг ўзаро алоқаларини бошқарадиган энг муҳим механизмларни кўриб чиқиш муҳимдир. Кенг маънода ижтимоий меъёрлар воситасида бошқариш ҳар бир халқнинг ўз тақдирини ўзи белгилашидек ҳуқуқи билан боғлиқ. Унга мувофиқ давлат бошқарув ва ҳокимият идоралари конституциявий воситалар ёрдамида ўзларининг фуқаролар ва уларнинг бирлашмалари билан ўзаро муносабатлари тартибини, шунингдек, суверен давлатнинг халқаро муносабатларда қатнашуви тартибини белгилаб оладилар. Ижтимоий бошқарув жамият ва давлатдаги ички тартибни таъминлаш воситаси бўлиб, халқларнинг бир-бирини яхши тушуниб олишларига ёрдам беради. Жамиятдаги муносабатларни бошқариш жараёни давлатга хос ва нодавлат аспектларни, миллий ҳамда халқаро ҳуқуқий ва сиёсий воситаларни ўз ичига олади. Жамиятнинг сиёсий тизими. Сиёсий тизимнинг таърифи умумлашма таърифдир. Ушбу тушунчанинг асосий категорияси бўлмиш ҳокимиятни ҳуқуқшунослар, сиёсатшунослар, тарихчилар ва бошқа ижтимоий-гуманитар фан соҳаларининг мутахассислари тадқиқ қиладилар. Ҳокимият тушунчасини тўртта асосий жиҳатдан ўрганиш мумкин: ҲОКИМИЯТ

Давлат сиёсий тизимнинг марказий элементи, асоси ҳисобланади, у ҳокимият манбаи ва тимсолидир. Шунингдек, сиёсий тизимнинг муҳим элементлари қаторига сиёсий воситачилик институциялари ҳисобланмиш партиялар, таъсир кўрсатиш гуруҳлари, манфаатдор гуруҳлар киради. Сиёсий муносабатлар – сиёсат субъектларининг ўзаро таъсир шакли. Сиёсий муносабатларнинг марказида давлат ва жамиятнинг ўзаро муносабати туради. Давлат ва жамият ўртасидаги муносабатларни тўғри ва тескари алоқаларнинг учта гуруҳига таснифлаш мумкин (бунда “тўғри алоқа” – Ижтимоий жиҳат: ҳокимият – ҳукмронликни ифодаловчи кучга оид муносабат. Ҳокимият ўз мақсад ва иродасига мувофиқ ҳатти- ҳаракатлар учун нисбий эркинлик беради, бу бошқа шахсларга нисбатан муайян чекловлар тизимини яратиш демакдир. Гносеологик (билишга оид) жиҳат : ҳокимият – билимдан фойдаланиш нинг аниқ мақсадга йўналтирилган усули. Билим ва ирода ҳокимиятга баравар равишда хосдир: билим ҳокимият субъектларига узоқни кўра олиш, эҳтиёткорлик қобилиятини беради, ирода эса қатъиятлилик ва салоҳият ато этади. Сиёсий жиҳат: ҳокимият – кучларнинг амалдаги мувозанатига мувофиқ равишда таъсир қилиш, бўйсундириш, мажбурлаш ва ундашни амалга оширувчи усулдир. Психологик жиҳат : ҳокимият – раҳбарлик (лидерлик) муносабати. Ҳокимият бор жойда йўлбошчи ва эргашувчи томон бор. Улар ўртасидаги муносабатлар хусусияти сиёсий тузум хусусияти билан белгиланади.

давлатдан жамиятга томон, “тескари алоқа” – жамиятдан давлатга томон алоқаларни англатади):  “Тескари алоқа механизми” яхши тараққий этганда, унинг аҳамиятига юқори эътибор берилса, сиёсий муносабатлар демократик характерда бўлади. Бундай тузумли давлатда сиёсий ҳокимият ишонтириш, мувофиқлаштириш, қонунийлик, парламентаризм, фақат қонун доирасидагина мажбурлаш воситалари билан амалга оширилади. Давлат олий идоралари халқнинг ваколатига эга бўлади, ҳокимият халқ манфаатлари йўлида амалга оширилади, инсон ва фуқаро ҳуқуқ ва эркинликлари кенг ҳимоя қилинади, жамиятнинг барча соҳаларида қонун устувор бўлади.  “Тескари алоқа механизми” қисман ёпиб қўйилиб, тўғри алоқаларнинг аҳамияти оширилса, сиёсий муносабатлар авторитар характерда бўлади.  “Тескари алоқа механизми” тўлиқ ёпилган ва фақат тўғри, бир томонлама алоқа амал қилган ҳолдаги тоталитар тузум энг нодемократик тузум бўлади. Ҳокимият диктаторлик, кучга асосланувчи воситалар билан амалга оширилади. Тоталитар тузумда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимоя қилинмайди, жамиятда қонунсизлик ва ўзбошимчалик ҳукмрон бўлади. Давлатнинг ички сиёсий муносабатлари гуруҳлараро, гуруҳ ичидаги ва шахслараро муносабатларни ҳам ўз ичига олади. Жаҳон миқёсида сиёсий муносабатлар давлатлараро (халқаро) ва глобал муносабатларга бўлинади. Шундай қилиб, сиёсий муносабатларнинг ташкилий тузилиши мураккаб ва кўп даражалидир. Давлат – сиёсий тизимнинг асосий институти. Ижтимоий ривожланиш натижасида ҳар бир халқ тарихида давлат турли вазиятларда, турли даврларда вужудга келган. Давлатнинг пайдо бўлиши ҳақида бир- биридан фарқ қиладиган бир қанча назариялар мавжуд. 1. Патриархал назария вакилларининг (Аристотель, Филмер) фикрича, давлат оиланинг эволюцияси натижасидир, давлат бошлиғи патриархал оила

бошлиғига ўхшайди ва ундаги жараёнлар оиладаги муносабатлар каби тузилган. 2. Диний назариялар давлатни ҳам бошқа ижтимоий ҳодисалар қатори илоҳий каромат сифатида тушунтиради; гўёки худо одамларга ўзи белгилаб берган меъёрларни “туҳфа” қилади ва уларнинг бажарилиши устидан назорат қилади. 3. Шартнома назарияси вакиллари (Г.Гроций, Т.Гоббс, Ж.Ж.Руссо) давлатнинг вужудга келишини кишилар ўртасидаги келишув, шартнома сифатида тушунтирадилар. Кишилар келишувидан давлатнинг вужудга келиши ҳақидаги тасаввурлар Эпикурда ҳам учраган. Бу назарияга мувофиқ, суверенитет умуман халққа тегишли, ҳукмдорлар эса халқ вакиллари бўлиб, халқ олдида ҳисобот бериб туради ва халқ хоҳишига кўра алмаштирилади. 4. Гегелнинг давлат ҳақидаги таълимоти унинг “Бутун воқеълик оқилонадир” деган асосий формуласидан келиб чиқади. Гегель (1770-1831) табиат ва жамият ҳодисаларининг асосида, демакки, давлат ва ҳуқуқ асосида ҳам, абсолют руҳий ва ақлий ибтидо – “абсолют ғоя” ётади, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, давлат ахлоқ амал қилишининг олий шаклидир, у ҳеч кимнинг манфаатларига хизмат қилмайди, балки ўзича абсолют мақсад ҳисобланади. Гегель таълимотида давлат олий қадриятларнинг акс этиши сифатида тасвирланади, у шахсга нисбатан олийлик ҳуқуқига эга. Инсоннинг олий мажбурияти эса – давлатнинг муносиб аъзоси бўлишдир. Шунингдек, Гегель фуқаролик ҳодисасининг сиёсий-ҳуқуқий моҳиятини асослаб беради ва ватанпарварлик шахснинг муҳим белгиси эканлигини айтади. 5. Истило назарияси XIX аср охири – XX асрнинг бошида вужудга келган ва тарқалган. Унинг асосчилари (Л.Гумилович, К.Каутский, Е.Дюринг ва б.) мазкур ғоянинг тўғрилигига исботни машҳур тарихий фактлардан (масалан, Германия ва Венгрия давлатларининг вужудга келишидан) қидирганлар. Австриялик тадқиқотчи Л.Гумилович шундай ёзади: “Тарих бизга давлатнинг фақат зўравонлик орқали вужудга келганидан бошқа бирорта мисолни кўрсата олмайди. Бундан ташқари, бу ҳамма вақт бирор

бегона қабиланинг кучсизроқ, аммо ўтроқ бўлишга улгурган аҳолини босиб олиши ва бўйсундириши сифатида намоён бўлган”. Давлатнинг асосий шакллари тўғрисидаги ҳозирги замонавий тушунчалар қўлланманинг 118-119-бетларида акс этган бўлиб, улар умумлаштирилган ҳолда қуйидаги жадвал шаклида кўрсатилиши мумкин:

Ҳуқуқ – бошқарувнинг ижтимоий-сиёсий институти сифатида . Ҳуқуқнинг вужудга келиши ҳақидаги ғоялар ўзига хос хусусиятларга эга бўлса-да, давлатнинг келиб чиқишига доир қарашлар билан мустаҳкам алоқада. Ҳуқуққа доир ҳозирги қарашлар қуйидаги элементлар бўлишини кўзда тутади:  Ҳуқуқ – бу меъёрий ҳужжатларда (матнларда) баён этилган ўзаро боғлиқ ва ўзаро таъсир этувчи меъёрлар тизимидир;  Ҳуқуқ меъёрлари давлат томонидан чиқарилади, унда қонун даражасига кўтарилган давлат иродаси акс эттирилади; ДАВЛАТНИНГ АСОСИЙ ШАКЛЛАРИ БОШҚАРИШ ШАКЛЛАРИ ДАВЛАТ ТУЗИЛИШ ШАКЛЛАРИ монархия республикачекланмаган чекланган парламентли президентлик унитар давлат федератив давлат конфедерация

 Ҳуқуқ меъёрлари жамиятдаги энг муҳим муносабатларни бошқаради;  Ҳуқуқнинг ўзи ва унинг амалга оширилиши зарурий ҳолларда давлатнинг мажбур этувчи кучи орқали таъминланади;  Ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши, ҳуқуқий онгнинг таркиб топиши, ҳуқуқий фаолият меъёрларга боғлиқ бўлади. Ҳар қандай миллий ҳуқуқий тизим минг-минглаб ёзма нормалар йиғиндисидан иборат бўлган ғоят йирик ҳодисадир. Шунинг учун ҳуқуқнинг у ёки бу нормалари томонидан бошқариладиган ижтимоий муносабатлар (ҳуқуқий муносабатлар) мазмунига боғлиқ ҳолда ҳамда мўлжаллашни осонлаштириш учун ҳуқуқ тизимлари соҳаларга ажратилади. Ҳуқуқни соҳаларга ажратишнинг асосий белгиси у ёки бу ҳуқуқ соҳаси бошқарадиган ижтимоий муносабатларнинг бир таркибли эканлигидир. Масалан, фуқаролик ҳуқуқи мулкий (мол-мулк, товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланиш ва шу каби) ва у билан боғлиқ номулкий (муаллифлик ҳуқуқи, исм-шарифини, тасвирини, ор-номусини, қадр- қимматини ҳимоя қилиш ва шу каби) муносабатларни бошқаради. Меҳнат ҳуқуқи иш берувчи ва ишчининг иш вақти, меҳнатга ҳақ тўлаш, меҳнатнинг ишлаб чиқариш ва ижтимоий шароитлари бўйича ўзаро муносабатларини бошқаради. Жиноят ҳуқуқи жисмоний шахсларнинг қандай ҳатти-ҳаракати жамият учун хавфли эканини аниқлайди ва уларни амалга оширганлик учун жавобгарлик доирасини белгилаб беради. Юқорида айтилгандардан ҳуқуқ умумижтимоий моҳиятга эга эканлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. У жамиятнинг барча аъзолари манфаатларига хизмат қилади, ижтимоий алоқаларнинг ривожи, барқарорлигии, тартиби ва ташкилийлигини таъминлайди. Инсоннинг ҳуқуқни қандай тушунишидан унинг ўз эркинлиги чегараларини тушуниши, демакки, унинг ўз ҳуқуқлари доирасидаги эркинлиги, жамиятнинг эса давлат шаклида ушбу эркинликларнинг ҳимоясида турганлиги аён бўлади. Ҳуқуқ (субъектив маънода) – бу оддий эркинлик эмас, балки кафолатланган, тажовузлардан ҳимояланган эркинликдир. Ҳуқуқ шарофати билан "яхшилик"

ҳаёт нормасига айланади, "ёмонлик" эса ана шу норманинг бузилиши сифатида тушунилади. Хулоса. Ушбу мавзудан кутиладиган хулоса шундаки, ҳозирги замон жамиятида шахсни қуршаб турувчи меъёрий ҳудуд жуда кенгдир. Турли- туман одатлар, анъаналар, диний ва ахлоқий меъёрлар билан бир қаторда, шахснинг жамиятдаги ҳолатига сон-саноқсиз сиёсий меъёрлар, миллий ва халқаро ҳуқуқнинг қоидалари ҳам таъсир кўрсатади. Инсон бир пайтнинг ўзида сиёсатнинг ҳам субъекти, ҳам объекти, ҳуқуқнинг ҳам яратувчиси, ҳам ижрочиси ҳисобланади. Шунинг учун дарс якунланаётганда шахснинг сиёсий-ҳуқуқий мақоми масаласи тўғрисида бир неча оғиз сўз айтиш керак. Ушбу категория умумлашган , универсал хусусиятга эга. У инсоннинг у ёки бу ижтимоий гуруҳга тааллуқли эканлиги (фуқаро, чет эллик, фуқаролиги бўлмаган шахс, қочоқ ва ҳоказо), ихтисослиги ёки ҳунарига боғлиқ ҳолда унда муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлар мавжудлигини билдиради. Айни ҳолда у нормаларни конкрет вазиятларга мувофиқлаштирувчи инсоннинг индивидуал хусусиятларини ҳам акс эттиради. Сиёсий-ҳуқуқий мақом тушунчаси инсоннинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўзаро боғлиқликда кўришни, давлат томонидан кўзда тутилган кафолатлар ва шахсий (ахлоқий ва ҳуқуқий) масъулиятни эътиборга олишни назарда тутади. Сиёсий-ҳуқуқий мақом жамият аъзосининг асосий ижтимоий характеристикаларидан биридир. Одатда шахс сиёсий-ҳуқуқий мақомининг беш “даражаси” фарқланади:  Шахснинг халқаро мақоми халқаро ҳамжамият томонидан ишлаб чиқилган ва халқаро ҳужжатларда (масалан, 1948 йилги Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, 1966 йилги Инсон ҳуқуқлари ҳақидаги Пакт, 1989 йилги Бола ҳуқуқлари ҳақидаги Конвенция, 1949 йилги Женева конвенциялари ва 1977 йилги уларга қўшимча Протоколлар ва бошқаларда) мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ, эркинлик, мажбурият ва кафолатларни ўз ичига олади. Унинг ҳимояси ҳам миллий, ҳам халқаро воситалар билан амалга оширилиши мумкин.

 Шахснинг конституциявий мақоми у тегишли бўлган мамлакатнинг Асосий Қонунида ифодаланган фуқаронинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари, бурчлари ва кафолатларини ўз ичига олади. Конституциявий мақомнинг асосий хусусияти унинг барқарорлиги, мустаҳкамлиги бўлиб, у фуқаролик жамиятининг асосини ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси фуқаросининг конституциявий мақоми Асосий Қонунимизнинг “Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари” деб номланган иккинчи бўлимида акс эттирилган.  Шахснинг тармоққа (соҳага) хос мақоми унинг ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларидаги ҳуқуқ ва бурчларини акс эттиради, яъни бунда у ҳуқуқнинг алоҳида тармоқларидаги (меҳнат, фуқаролик, оила, жиноят ва бошқа) ваколатларини акс эттиради.  Фаолият турига оид (махсус) мақомда инсоннинг бирор бир гуруҳга оидлиги ва унинг шу муносабат билан эга бўлган қўшимча ҳуқуқ ва мажбуриятлари акс этади: ўқувчилар, талабалар, ҳарбий хизматчилар, нафақахўрлар, ногиронлар, диний уюшма аъзолари ва шу кабилар. Индивидуал мақомда алоҳида олинган конкрет инсоннинг жинси, ёши, касби, муайян жамоат ташкилоти ёки бирлашманинг аъзолиги, давлат ишини бошқаришда қатнашиш даражаси ва шу кабиларга тегишли ҳолатларнинг хусусиятлари акс эттирилади. Индивидуал мақом алоҳида олинган шахснинг “ижтимоий портрети”, унинг жамият аъзоси сифатидаги қайтарилмас хусусиятларининг акси саналади. Юриш-туриш, ҳатти-ҳаракат нормалари давлатчилик пайдо бўлишидан анча илгари вужудга келган бўлиб, унинг аниқ вақтини айтиш мушкул. Аслини олганда бу "Шахс ва жамият" предметининг вазифасига кирмайди. Биз учун жамиятда ҳукмронликка оид муносабатлар қандай қилиб вужудга келганлигини, кишиларнинг ўзаро алоқадорликлари, ижтимоий муносабат жараёнларининг қандай бошқарилишидаги муҳим механизмларни кўриб чиқиш аҳамиятлироқдир. Кенг маънода ижтимоий нормалар воситасида

бошқариш ҳар бир халқнинг ўз тақдирини ўзи белгилашдек асосий ҳуқуқи 1 билан боғлиқ. Унга мувофиқ давлат бошқарув ва ҳокимият органлари конституцион воситалар ёрдамида ўзларининг фуқаролар ва уларнинг бирлашмалари билан ўзаро муносабатлари тартибини, шунингдек, суверен давлатнинг халқаро муносабатларда қатнашуви тартибини белгилаб оладилар. Ижтимоий бошқарув жамият ва давлатдаги ички тартибни таъминлаш воситаси бўлиб, халқларнинг бир-бирини яхши тушуниб олишларига ёрдам беради 2 . Жамиятдаги муносабатларни бошқариш жараёни давлатга хос ва нодавлат аспектларни, миллий ҳамда халқаро ҳуқуқий ва сиёсий воситаларни ўз ичига олади. 1. Жамиятнинг сиёсий тизими "Жамиятнинг сиёсий тизими" ибораси сиёсий фаннинг муҳим тушунчаси сифатида ХХ асрнинг иккинчи ярмида қарор топди. Бу сиёсий жараёнларда қуйидаги сифатий янгиликлар пайдо бўлиши билан боғлиқ: айнан ХХ асрда давлат сиёсий ҳукмронликда ўзининг монопол аҳамиятини (яъни яккаҳокимликни) йўқотди ва партиялар, жамоат ташкилотлари, институциялар (ташкилий ҳодисалар) ва ижтимоий муносабатларга муҳим таъсир кўрсатувчи шу каби ташкилотлар қатори сиёсий тизим элементларининг бирига айланиб қолди. Айнан ана шу институциялар давлатнинг фуқаролик жамияти билан алоқасини ўрнатишга ва демократик характердаги ҳокимият вужудга келтиришга имкон берди. Ижтимоий ҳаётнинг сиёсий жараёнларга таъсирининг ана шундай кенгайиши "жамиятнинг сиёсий тизими" деган умумлашган янги тушунчанинг пайдо бўлишига олиб келди. Шунинг учун ҳозирги сиёсий жараёнларни ўрганишда нафақат давлат ва давлат ҳокимияти органлари тизимини, шу билан бирга сиёсий жараёнларда қатнашувчи ва сиёсий қарорлар қабул қилинишида 1 Ушбу ҳуқуқ 1966 йилги Инсон ҳуқуқлари ҳақидаги ҳар иккала Халқаро Пактнинг 1- моддасида акс эттирилган. Ўзбекистон Республикаси 1995 йилдан уларнинг қатнашчиси ҳисобланади. 2 Масалан, ГФР президенти Р.Герцог 1995 йил 28 январда Давосда бўлган Жаҳон иқтисодий форумида сўзлаган нутқида планетамизда мавжуд 3500 этник гуруҳларнинг ўзаро бир-бирини тушунишига эришишнинг муҳимлигини таъкидлади.

иштирок этувчи барча ижтимоий-сиёсий институцияларни кўриб чиқиш керак. Ҳозирги замон сиёсий луғатида "жамиятнинг сиёсий тизими" иборасидан-да зиддиятли иборани топиш қийин. Сиёсий тизимга таъриф беришнинг қийинлашувига унга турли мамлакатлардаги нафақат ижтимоий- гуманитар йўналишдаги фан мутахасислари (юристлар, сиёсатшунослар, тарихчилар), балки ушбу йўналишдан анча узоқ бўлган кишилар – популистлар ҳам таъриф беришга уринаётгани таъсир этмоқда. Шундай бўлсада, мавжуд кўплаб таърифларни қуйидагича умумлаштириш мумкин: давлат ҳокимиятини ўрнатиш ва уни амалга оширишда қатнашаётган институциялар йиғиндисига жамиятнинг сиёсий тизими дейилади. Демак, сиёсий тизимнинг белгиловчи, асосий категорияси ҳокимият ҳисобланади. Ҳокимият тушунчасини тўрт томондан кўриб чиқиш мумкин: Ҳ ОКИМИЯТ Ижтимоий томон: ҳ окимият - ҳукмронликни ифодаловчи кучга оид муносабат. Ҳ окимият ўз мақсад ва иродасига мувофиқ ҳатти-ҳаракатлар учун нисбий эркинлик беради, бу бошқа шахсларга нисбатан муайян чекловлар тизимини яратиш Психологик томон: ҳокимият – раҳбарлик (лидерлик) муносабати. Ҳ окимият бор жойда йўлбошчи ва эргашувчи томон бор. Улар ўртасидаги муносабатлар характери сиёсий режим характери билан белгиланади (пастдаги изоҳларга қаранг) Гносеологик (билимга оид) томон: ҳокимият – билимдан мақсадга мувофиқ фойдаланиш усули. Билим ва ирода ҳокимиятга баравар равишда тегишлидир: билим ҳокимият субъектларига узоқни кўра олиш, эҳтиёткорлик қобилиятини беради, ирода эса – қатъиятлилик ва лаёқатлилик (салоҳият) ато Сиёсий томон: ҳокимият – кучларнинг амалдаги мувозанатига мувофиқ равишда таъсир қилиш, буйсундириш, мажбурлаш, истакларни амалга ошириш усулидир.

Жамиятнинг сиёсий тизими тушунчаси ҳар бир мамлакатдаги сиёсий тизим тушунчасига нисбатан кенгроқдир ва уларни белгилаб беради. Жамиятнинг сиёсий тизими ўзаро алоқадор бўлган тўртта асосий торроқ тизимни ўз ичига олади: институциявий (ташкилотга оид), коммуникатив (муносабатга оид), норматив (қоидага оид), маданий-мафкуравий. Сиёсий институциялар – сиёсий ҳокимиятни амалга ошириш билан боғлиқ ташкилот ва муассасалар йиғиндисидир. Сиёсий институциялар ўз ичига қуйидагиларни қамраб олади: а) давлат ва унинг органлари; б) жамоат ташкилотлари; в) юридик шахс мақомидаги бошқа ташкилот ва муассасалар. Сиёсий институцияларнинг хусусияти шундаки, уларнинг фаолияти амалда доимо қонун томонидан, яъни муайян норматив ҳужжатлар орқали бошқарилади. Сиёсий ҳокимиятнинг асосий институти давлат ҳисобланади. Давлат сиёсий системанинг марказий элементи, асоси ҳисобланади, у ҳокимиятнинг асосий манбаси ва тимсолидир. Шунингдек, сиёсий системанинг муҳим элементларини сиёсий воситачилик институциялари ҳисобланмиш партиялар, таъсир кўрсатиш гуруҳлари, манфаатдор гуруҳлар ташкил этади. Сиёсий муносабатлар – сиёсат субъектларининг ўзаро таъсирларининг шакли, сиёсий ҳокимиятни эгаллаш, ўрнатиш, амал қилиш, қўллаш, ривожлантириш ва ўзгартириш билан боғлиқ ижтимоий муносабатлаш туридир; бу – сиёсий система институтлари, сиёсий ва ижтимоий системалар ўртасида таркиб топадиган ўзаро таъсирларнинг бир-бирига муносабатлари ва ўзаро таъсир шаклларининг йиғиндисидир. Сиёсий муносабатларнинг марказида давлат ва жамиятнинг ўзаро муносабати туради. Давлат ва жамият муносабатлари асосан уч турдаги тўғри ва тескари алоқалар йиғиндисидан иборат (бунда "тўғри алоқа" – давлатдан жамиятга томон, "тескари алоқа" – жамиятдан давлатга томон алоқаларни англатади):

Ҳар бир мамлакатдаги сиёсий муносабатларга гуруҳлараро, гуруҳлардаги ички ва шахслараро муносабатлар ҳам киради. Дунё миқёсидаги сиёсий муносабатлар эса давлатлараро (халқаро) ва глобал сиёсий муносабатларни ўз ичига олади. Шундан кўриниб турибдики, сиёсий муносабатлар ташкилий тузилиши жуда мураккаб ва кўп даражали тизимлардан иборат. Сиёсий муносабатлар ишонч ва ҳамкорлик ёки рақобат, низо ва антагонизм характерида бўлиши мумкин. Юқорида айтиб ўтилган барча сиёсий муносабатлар йиғиндиси ҳар бир жамият сиёсий системасининг қандай амал қилишини белгилаб беради. Сиёсий нормалар – жамият сиёсий ҳаётини мувофиқлаштириб, бошқариб турувчи норма ва анъаналар йиғиндисидир. Сиёсий муносабатларнинг қандай шаклда ва қанақа доирада бўлиши фақат давлат- сиёсий институциялари билангина эмас, шу билан бирга норматив тизим (мамлакат Конституцияси, бошқа қонун ва қонунга оид ҳужжатлар), булардан ташқари ёзилмаган сиёсий анъаналар, одатлар, жамоат ташкилотлари нормалари, ахлоқий нормалар билан бошқариб турилади. Сиёсий маданият ўз ичига қуйидаги элементларни олади:  муайян жамият учун типик бўлган ва мустаҳкамланиб қолган сиёсий ҳатти-ҳаракат намуналари ва қадрият мўлжаллари;  мазкур жамиятнинг сиёсий тизими, сиёсий институциялар ва жараёнларнинг хусусиятларини белгилаб берувчи билимлар, ҳатти-ҳаракат нормалари ва намуналари, қадрият ва анъаналари;  ижтимоий гуруҳлар ва алоҳида кишиларнинг сиёсат соҳасидаги сиёсий ҳатти-ҳаракатларга таъсир кўрсатувчи тарихий тажрибаси, хотираси, ҳатти- ҳаракат маданияти, шахсий мўлжаллари ва кўникмалари. . Сиёсий маданият субъектлари сифатида умуман жамият ҳам, шунингдек, синфлар, ижтимоий қатламлар, муайян жамоалар ва алоҳида шахслар ҳам чиқиши мумкин. Ҳар бир мамлакат ва ҳар бир халқ ўзига хос

бўлган сиёсий маданиятига эга. Ҳар бир мамлакат сиёсий онги ва ҳатти- ҳаракатларидаги тарихий таркиб топган, нисбатан мустаҳкам, одатий бўлиб қолган эътиқодлар, кўрсатмалар, тасаввурлар, ҳатти-ҳаракат намуналари унинг сиёсий маданиятини ташкил қилади ва уни бошқалардан фарқлаб туради. Масалан, кўпгина ғарб мамлакатлари учун тарихий таркиб топган формаллашган онг ва унга асосланиб ҳуқуққа, қонунга, шартномага ҳурмат, шахснинг бошқаларни ва ўз ўзини, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини юқори даражада ҳурмат қилиши, давлатнинг фуқаролар шахсий ҳаётига аралашмаслиги, индивиднинг ўз-ўзини юқори даражада чеклаши характерли бўлиб, ана шуларсиз ҳақиқий демократия ва ҳуқуқий давлатнинг бўлиши мумкин эмас. Собиқ Совет Иттифоқи ва бошқа социалистик мамлакатлар ўрнида вужудга келган давлатлар сиёсий маданияти эса, аксинча, жамият ҳаётида давлатнинг устунлиги ва шунга боғлиқ ҳолда ҳокимиятнинг авторитар характердалиги, патернализм (яъни давлатнинг жамиятга "ҳомийлик" қилишга интилиши) ва ҳокимиятга оид муносабатларнинг патерналистик характердалиги, аҳолининг ҳокимиятга нисбатан клиентилистик (яъни давлат ҳимоясида, ҳомийлигида бўлишга одатланиб қолиш) муносабатда бўлиш, жамиятда давлатдан мустақил бўлган ва унга боғлиқ бўлмаган фуқаролик жамияти институцияларининг тараққий этмаганлиги, ҳокимиятнинг сакраллашгани ва сиёсий муносабатларнинг персонификациялашуви (яъни қонуннинг эмас, балки алоҳида шахснинг устунлиги) билан тавсифланади. 2. Давлат сиёсий системанинг асосий институти Ижтимоий ривожланиш натижасида ҳар бир халқ тарихида давлат турли вазиятларда, турли даврларда вужудга келган. Давлатнинг пайдо бўлиши ҳақида бир-биридан фарқ қиладиган бир қанча назариялар мавжуд. 1. Патриархал назария вакилларининг (Аристотель, Филмер) фикрича давлат оиланинг эволюцияси натижасидир, давлат бошлиғи патриархал оила

бошлиғига ўхшайди ва ундаги жараёнлар оиладаги муносабатлар каби тузилган. 2. Диний назариялар эса давлатни ҳам бошқа ижтимоий ҳодисалар қатори илоҳий каромат сифатида тушунишади, уларнинг фикрича давлат худо белгилаб берган нормаларни ўз фуқаролари орасига сингдиради ва уларнинг бажарилишини назорат қилади. 3. Шартнома назарияси вакилларининг (Г. Гроций, Т. Гоббс, Ж.Ж. Руссо) фикрича давлат кишилар ўртасидаги келишув, шартнома натижасидир. Давлат кишиларнинг ўзаро келишуви натижаси эканлиги ҳақидаги фикрларни Эпикур ҳам айтган эди. Бу назарияга мувофиқ суверенитет умуман халққа тегишли, ҳукмдорлар эса – халқ вакиллари бўлиб, халқ олдида ҳисобот бериб туради ва халқ хоҳишига кўра алмаштирилади. 4. Гегелнинг давлат ҳақидаги таълимоти. Гегелнинг қарашлари унинг қуйидаги таъкидидан келиб чиқади: "Воқеъ нарсаларнинг барчаси ақлга мувофиқдир". Гегель табиат ва жамият ҳодисаларининг асосида, демакки, давлат ва ҳуқуқ асосида ҳам, абсолют руҳий ва ақлий ибтидо – "абсолют ғоя" туради, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича давлат ахлоқ амал қилишининг олий шаклидир, у ҳеч кимнинг манфаатларига хизмат қилмайди, балки ўз-ўзича абсолют мақсад ҳисобланади. Гегел таълимотида давлат олий қадриятларнинг акс этиши сифатида тасвирланади, у шахсга нисбатан олийлик ҳуқуқига эга. Инсоннинг олий мажбурияти эса – давлатнинг муносиб аъзоси бўлишдир. Гегель шунингдек фуқаролик ҳодисасининг си ё сий-ҳуқуқий моҳиятини асослаб беради ва ватанпарварлик шахснинг муҳим белгиси эканлигини айтади. 5. Истило назарияси. XIX аср охири – ХХ аср бошларида вужудга келган. Унинг асосчилари (Л. Гумилович, К. Каутский, Е. Дюринг ва бошқалар) мазкур ғоянинг тўғрилигига исботни машҳур тарихий фактлардан (масалан, герман ва венгер давлатлари вужудга келишидан) қидирганлар. Австриялик тадқиқотчи Л. Гумилович шундай деб ёзади: "Тарих бизга давлатнинг фақат

зўравонлик орқали вужудга келганидан бошқа бирорта мисолни кўрсата олмайди. Бундан ташқари, бу ҳамма вақт бир қабиланинг бошқаси устидан зўравонлиги бўлган, у кучли бегона қабиланинг кучсизроқ, аммо ўтроқ бўлишга улгурган аҳолини босиб олиши ва бўйсундириши сифатида намоён бўлган". Ўзбекистон Республикаси давлат тузилиши шакллари бир қатор хусусиятлари билан характерланади. Конституциянинг 68-моддасига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси вилоятлар, туманлар, посёлкалар, қишлоқлар, овуллар, шунингдек, Қорақалпоғистон Республикасидан ташкил топади. Қорақалпоғистон Республикаси ўз маъмурий-ҳудудий тузилишини мустақил ҳал қилади. Қорақалпоғистон Республикаси Ўзбекистон Республикаси таркибига ўз суверенитетига эга бўлган ҳолда кирган бўлиб, у Ўзбекистон Республикаси томонидан ҳимоя қилинади (Конституциянинг 70- моддаси). Ўзбекистон Республикаси ва Қорақалпоғистон Республикасининг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси доирасидаги ўзаро муносабатлари улар ўртасида тузиладиган шартнома ва келишувларга мувофиқ бошқарилади (Конституциянинг 75-моддаси).

3. Ҳокимиятнинг бўлиниш тамойили Ҳокимиятнинг бўлиниш тамойили ҳозирги замон давлат ва ҳуқуқ назариясининг асосларидан бири бўлиб, кўп жиҳатдан француз маърифатпарварлигининг атоқли вакили, таниқли ҳуқуқшунос ва сиёсий арбоб Шарль Луи Монтескье (1689-1755) номи билан боғлиқ. Қомусий билимлар соҳиби бўлмиш бу олим ҳуқуқшунослик ва сиёсат масалалари билан бир қаторда фалсафа, ахлоқшунослик, тарих, социология, дин, сиёсий иқтисод, табиий фанлар, санъат ва адабиёт билан ҳам шуғулланган. Монтескьенинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари унинг "Форс мактублари" (1721), "Римликларнинг буюклиги ва ҳалокати сабаблари ҳақида мулоҳазалар" (1734), "Қонунлар руҳи ҳақида" (1748) асарларида акс этган. ДАВЛАТНИНГ АСОСИЙ ШАКЛЛАРИ БОШ Қ АРИШ ШАКЛЛАРИ ДАВЛАТ ТУЗИЛИШ монарх ия республи ка чекланмаган чекланган парламентли президентлик унитар давлат федератив давлат конфедерация

Шуни айтиб ўтиш жоизки, Монтескье "Қонунлар руҳи ҳақида"ги китобини 20 йил мобайнида яратган. Монтескье бошқаришнинг уч образини (шаклини) фарқлайди: республикавий, монархик ва деспотик. Республикача бошқарувда олий ҳокимият ёки бутун халқ (демократия) ёки унинг бир қисми (аристократия) қўлида бўлади. Монархия – бу қатъий ўрнатилган қонунлар воситасида бир киши томонидан бошқарилувчи давлатдир. Деспотияда эса барча нарса ҳар қандай қонун ва қоидалардан устун турувчи ҳукмдорнинг истаги ва иродасига кўра содир бўлади. Монтескье ана шу бошқарув шаклларининг вужудга келиши ва амал қилишини қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятларининг сиёсий мувозанати, шунингдек, ушбу функцияларни амалга оширувчи органларнинг ўзаро муносабатлари характерига боғлайди. Унинг фикрича, ҳокимиятнинг ушбу уч тармоғи ўзаро мувозанатда бўлса бошқарув "мўътадил" бўлади, яъни бундай давлат тузумида "ҳеч кимни қонун талаб қилмаган нарсани бажаришга, аксинча, ҳеч кимни қонун рухсат берган нарсани бажармасликка мажбур этиб бўлмайди". Ҳокимиятнинг бўлинишидан асосий мақсад - ҳокимиятни суиистеъмол қилишга имкон бермасликдир. Бундай имкониятнинг олдини олиш учун, дейди Монтескье, "шундай тартиб зарурки, бунда турли ҳокимиятлар бир- бирини тийиб туриши мумкин бўлсин". Ҳокимиятларнинг ўзаро бир-бирини тийиб туриши – уларнинг қонун томонидан белгилаб берилган ўз имкониятлари доирасида ўзаро қонуний ва уйғун амал қилишининг зарурий шартидир. "Бу уч ҳокимият осойишталик ва фаолиятсизлик ҳолатига келиши керакдек туюлади. Аммо ҳодисаларнинг зарурий оқими уларни фаолият кўрсатишга мажбур қилгани учун, улар ўзаро мувофиқлашган ҳолда фаолият юритишга мажбур бўлади". Бунда сиёсий тизимдаги белгиловчи ва асосий ролни, Монтескье асосли равишда, қонунчилик ҳокимиятига тегишли бўлади, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича ҳокимиятларнинг бўлиниши сиёсий эркинликни таъминлашнинг асосий шартидир: "Қонунчилик ва ижроия ҳокимиятлари

бир киши ёки муассасада бирлаштирилса, эркинлик бўлмайди, чунки, ушбу монарх ёки сенат тиран (золим)ларча амал қилувчи тиран (золим, мустабид) қонунлар яратадилар. Суд ҳокимияти қонунчилик ва ижроия ҳокимиятидан ажратилмаса ҳам эркинлик бўлмайди. У (суд) қонунчилик ҳокимияти билан қўшилган тақдирда фуқаролар ҳаёти ва эркинлиги ўзбошимчалик ва зўравонлик ҳукми остига тушиб қолади, чунки бунда судья қонунчи ҳисобланади. Суд ҳокимияти ижроия ҳокимияти билан бирлаштирилган тақдирда судья зулм қилувчи, эзувчи бўлиш имкониятини қўлга киритади. Бордию бу уч ҳокимиятдан учаласи ҳам (яъни қонун яратувчи ҳокимият, умумдавлат характеридаги қарорларни бажарувчи ҳокимият ҳамда жиноятлар ёки хусусий шахсларнинг даъво ишларини суд қилиш ҳокимияти) бир кишида ёки мансабдорлар, оқсуяклар ёки оддий кишилардан иборат битта муассасада бирлаштирилган тақдирда барча нарса ҳалок бўлади." 3 Ўзбекистон Республикасида ҳокимиятнинг қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятларига бўлиниши Асосий Қонун – Конституцияда мустаҳкамлаб қўйилган (11-модда). Асосий Қонуннинг бешинчи бўлими ("Давлат ҳокимиятининг тузилиши") қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятларининг, шунингдек қонунчиликни бутун мамлакат ҳудудида аниқ ва бир хил бажарилиши устидан назоратни амалга оширувчи прокуратура органларининг тузилиши ва фаолияти тамойилларига бағишланган. Ушбу бўлимда Ўзбекистонда сайлов, молия тизимлари, шунингдек давлат хавфсизлиги ва мудофаасини таъминлаш тамойиллари ҳам акс эттирилган. Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тузилиши масалалари қонунчиликнинг махсус ҳужжатларида (актларида) конкретлаштирилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ваколатлари доираси ғоят кенг бўлиб, улар Конституциянинг 78-моддасида акс эттирилган. Улар қаторига, жумладан, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини, қонунларини қабул қилиш, унга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш; Ўзбекистон Республикаси ички ва ташқи сиёсатининг асосий йўналишларини 3 Қаранг: История политических и правовых учуний. Учебник для вузов. Под ред. В.С.Нерсесянца. М., 1997, 287-288-бетлар.

аниқлаш ва давлат стратегик дастурларини қабул қилиш; Ўзбекистон Республикаси қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятлари тизимини ва ваколатларини белгилаш; Ўзбекистон Республикаси таркибига янги давлат тузилмаларини қабул қилиш ва уларнинг Ўзбекистон Республикаси таркибидан чиқиши ҳақидаги қарорларни тасдиқлаш ва бошқа кўплаб масалаларни ҳалқилиш киради. Уларни сиз "Ҳуқуқшунослик асослари" фани орқали яхши биласиз. 2002 йил 27 январда бўлиб ўтган референдум (умумхалқ овоз бериши) натижасига кўра Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси икки палатали органга айлантирилди. Бу Ўзбекистон Республикасидаги барча вилоятлар ва Қорақалпоғистон Республикасининг вакилликларини кучайтириш ҳамда қонунчилик фаолиятининг самарадорлигини ошириш мақсадида амалга оширилмоқда. 4. Ҳуқуқ – бошқарувнинг ижтимоий-сиёсий институти сифатида Ҳуқуқнинг вужудга келиши ҳақидаги ғоялар давлатнинг келиб чиқиши ҳақидаги концепциялар билан мустаҳкам алоқадорликда бўлиб, албатта ўзига хос хусусиятларга эга. Ҳуқуқ таркиб топиши масалалари кўпинча ҳуқуқий бошқарув механизми ва ҳуқуқнинг табиати, моҳияти ва аҳамияти муаммолари билан биргаликда кўриб чиқилади. Ҳуқуқ шунчалик даражади ўзига хос, мураккаб ва ижтимоий аҳамиятга молик ҳодисаки, унга бўлган илмий қизиқишлар асрлар мобайнида нафақат йўқолиб, балки тобора кучайиб бормоқда. Ҳуқуқнинг ўзи қандай ҳодиса эканлиги тўғрисида кўплаб илмий ғоялар, йўналишлар ва нуқтаи назарлар мавжуд. Шу билан бир қаторда халқаро ҳуқуқ ҳақида ҳам бир неча оғиз фикр билдириш лозим. У кўпинча "халқаро муносабатларни бошқарувчи тамойил ва нормалар йиғиндиси" сифатида таърифланади. "Халқаро ҳуқуқ" иборасини инглиз мутафаккири И. Бентам (1748-1832) таклиф этган, у ушбу ибора давлатларнинг ўзаро алоқаларини (муносабатларини) билдиради, деб

ҳисоблаган. Кейинчалик бу фикр юристлар томонидан қабул қилиниб, халқаро муносабатлар деганда фақат давлатлараро ҳуқуқий алоқалар тушунила бошлаган. Ҳозирги пайтда эса халқаро ҳуқуқ бошқачароқ, комплексроқ тушунилиши керак. Ҳозирги халқаро муносабатлар ижтимоий ҳаётнинг жуда турли соҳаларини – иқтисодий алмашувлардан тортиб спорт мусобақаларигача – қамраб олади. Уларнинг қатнашчилари ҳам турли-туман, унда давлатлар, давлат бирлашмалари ва ҳатто оддий индивидлар ҳам бор. Халқаро ҳамжамиятнинг характеристикаси ҳам ноёбдир: қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятларига бўлинувчи давлатлардан фарқли равишда халқаро даражада ана шундай вазифаларни бажарадиган органлар йўқ. Шунинг учун ана шу ҳамжамият аъзоларининг муносабатларини бошқарувчи ҳуқуқий нормалар ҳам ноёб ва қайтарилмасдир. Халқаро ҳуқуқ – халқаро муносабатларни тинчлик ва давлатлар ҳамкорлигини таъминлаш мақсадида бошқариб турувчи юридик нормалар тизимидир. Ҳақиқатан ҳам, халқаро ҳуқуқнинг кўпчилик нормалари жисмоний ёки юридик шахсларнинг эмас, давлатларнинг ҳатти-ҳаракатини бошқаришга йўналтирилган. Чунки айнан давлатлар жаҳон майдонидаги асосий ҳаракат қилувчи кучларни ташкил этадилар. Бироқ тарихий тараққиёт давомида бирорта давлат ёки давлатлар гуруҳи жаҳон ҳамжамиятига ўз иродасини "ўтказа" олмади; аксинча, халқаро маъмурий муносабатлар ҳам узуқ-юлуқ ва нобарқарордир. Албатта, сиёсий ва ҳарбий иттифоқлар тузилиши шуни кўрсатадики, у ёки бу давлатлар гуруҳининг манфаатлари улар ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг муайян даражада ўзаро мувофиқлаштирилишига олиб келади. Аммо универсал халқаро ҳокимият тизимлари мавжуд эмас: ҳатто БМТ Хавфсизлик Кенгаши ҳам "бутун жаҳон ҳокимияти" эмас, бу ташкилотнинг Бош Ассамблеяси "умумжаҳон парламенти" эмас, Халқаро Суднинг қарорлари эса ҳам юридик, ҳам сиёсий жиҳатдан чегараланган.

Субъектларнинг ўзаро муносабатлари охир-оқибатда вертикаллик тамойилга асосланувчи миллий ҳуқуқий тизимлардан фарқли равишда халқаро муносабатлар асосан горизонтал ҳисобланади. Халқаро ҳуқуқ унинг моҳиятини ифодаловчи камида учта характерли хусусиятга эга:  Халқаро-ҳуқуқий бошқариш объекти давлатлараро муносабатлар ҳисобланади. Бу муносабатлар халқаро ҳуқуқнинг объектив чегараларини белгилаб беради. Миллий ҳуқуқий тизимлар давлатларнинг суверен тенглиги тамойили жиҳатидан ҳам, ҳуқуқий тизимларнинг турли-туманлиги учун ҳам давлатлараро муносабатларни бошқаришга қодир эмас, албатта. Худди шунинг учун халқаро норматив тизимларнинг энг мунозарали масаласи туғилади: миллий ва халқаро ҳуқуқнинг нормалари ўзаро қандай муносабатда бўлади? Монистик 4 қараш тарафдорлари миллий ва халқаро ҳуқуқ бўлинмасдир, чунки ҳар қандай юридик нормаларнинг табиати бирдир, дейишади. Дуалистик қараш тарафдорлариэса, миллий ва халқаро ҳуқуқни бир-биридан ажратишади, чунки уларнинг бошқариш объектлари ва уларга таъсир этувчи юридик воситалар турличадир. Миллий ҳуқуқнинг халқаро ҳуқуқдан устунлиги 5 тарафдорлари эса халқаро ва миллий ҳуқуқ нормалари ўртасидаги зиддиятни миллий ҳуқуқ фойдасига ҳал қиладилар. Ниҳоят, ҳозирги пайтда кенг тарқалган қарашлардан яна бири халқаро ҳуқуқни миллий ҳуқуқдан устун қўювчи қарашдир. Уларнинг фикрича давлатлар халқаро шартномаларни имзолайдилар, бунда улар ўз иродаларига кўра халқаро тамойилларни тан оладилар, шунинг учун миллий ҳуқуқ нормалари халқаро стандартларга мослаштирилиши керак. Ҳозирги пайтда давлатларнинг кўпчилиги ана шу нуқтаи назарни ёқлаб чиқишмоқда. Ўзбекистон республикаси Конституциясининг Муқаддимасида ҳам "халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган қоидалари устунлиги" мустаҳкамлаб қўйилган. 4 Грекча "моно" – битта, миллий ва халқаро ҳуқуқнинг бирлиги тарафдорларига шундай дейилади. 5 Бу концепция вакиллари халқаро ҳуқуқнинг юридик кучини инкор этадилар. Уларни "халқаро-ҳуқуқий нигилистлар" деб ҳам аташади.

 Халқаро ҳуқуқ субъектлари халқаро ҳуқуққа мувофиқ ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлган халқаро муносабатларнинг қатнашчиларидир. Халқаро ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳажми турлича бўлгани сабабли улар асосий ва махсус субъектларга ажратилади: ХАЛ Қ АРО Ҳ У Қ У Қ СУБЪЕКТЛАРИ АСОСИЙ МАХСУС Давлатлар Давлатга ўхшаш тузилмалар (Ватикан: Мальта ордени) Ўз та қ дирини ўзи белгилаш учун кўрашаётган индивидларХал қ аро органлар (трибуналлар, судлар, комиссиялар ва бош қ алар) хал қ аро но ҳ укумат ташкилотлари Хал қ аро Қ изил Хоч Қ ўмитасиХал қ аро ( ҳ укуматлараро) ташкилотлар Трансмиллий корпорациялар Урушаётган ёки қ ўз ғ олон кўтарган томонлар

 Халқаро ҳуқуқ унинг асосий субъектлари ҳисобланувчи икки ёки ундан ортиқ томонларнинг ўз хоҳиш-иродасини (очиқ ёки сукут орқали) мувофиқлаштириши билан тузилади. Махсус субъектларда (Ватикандан бошқа) халқаро ҳуқуқ нормалари яратиш қобилияти йўқ. Халқаро ҳуқуқнинг асосий манбалари (амал қилиш шакллари) халқаро шартнома ва халқаро одат (таомил) ҳисобланади. Халқаро Суд БМТнинг асосий судлов органи ҳисобланади, у Миллатлар Лигаси халқаро судлов Доимий Палатасининг ворисидир. Унинг Статути (Низоми)нинг 38-моддасида халқаро ҳуқуқ нормаларининг энг ишончли манбалари рўйхати келтирилган. Асосий манбалардан ташқари, 38- моддада цивилизациялашган халқлар томонидан тан олинган ҳуқуқнинг асосий тамойиллари, шунингдек турли миллат вакилларининг халқаро муносабатлар соҳасидаги энг юқори малакали ҳисобланувчи мутахасисларининг судлов қарорлари ва доктриналари (таълимотлари) ҳуқуқий нормаларни аниқлашдаги қўшимча восита (манба) сифатида келтирилган. 5. Фуқаролик жамияти тушунчаси "Фуқаролик жамияти" тушунчаси инсоният сиёсий-ҳуқуқий тафаккури тараққиётининг барча босқичларида амал қилган деб хулоса чиқариш мумкин. У илғор фикрловчи кишиларнинг ақл-идрок, эркинлик, бахт-саодат, адолат ҳукмронлик қилувчи идеал жамият тузиш ҳақидаги интилишларини характерлайди. Фуқаролик жамияти вужудга келиши доимо ҳуқуқ ва қонун ХАЛ Қ АРО Ҳ У Қ У Қ НИНГ АСОСИЙ МАНБАЛАРИ Хал қ аро одат (таомил) – доимий амалиёт натижасида давлатлар ҳ атти- ҳ аракатининг мажбурий деб тан олинган ёзилмаган қ оидалари. Хал қ аро одатлар йи ғ индиси хал қ аро одатий ҳ у қ у қ деб аталади. Хал қ аро шартнома – икки ёки ундан орти қ давлатнинг хал қ аро муносабатларнинг муайян масаласи бўйича ёзма келишуви. Хал қ аро шартнома конвенция, пакт, келишув, статут, низом ва бош қ а номларда аталиши мумкин. Унинг номи хал қ аро шартноманинг юридик кучига таъсир этмайди.

аҳамиятининг ошиши, жумладан, ҳуқуқий давлат вужудга келиши билан боғлиқ ҳолда тушинилган. Жумладан, қадимги дунёда (бизнинг тушунчамиздаги) фуқаролик жамияти масалаларига Платон ва Аристотель эътибор берган эдилар. Цицерон ўзининг "Диалоглар" асарида шундай дейди: "... қонун фуқаролик жамиятининг боғловчи халқаларидир, қонун томонидан ўрнатилган ҳуқуқ ҳамма учун бирдир". XVI-XVII асрларда Н.Макиавелли, Г.Гроций, Т.Гоббс, Ж.Локк, Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссолар фуқаролик жамиятига ҳамма шаклдаги эмас, фақат муайян ҳокимият шакллари мос келиши ҳақида фикр билдирганлар. Шарқнинг буюк мутафаккирлари – Абу Наср Форобий (870-950), Абу Али ибн Сино (980-1037), Ибн Рушд (1126- 1198) ва бошқалар "етук давлатлар" ҳақида ўзларининг ноёб лойиҳаларини олға сурганлар. Фуқаролик жамияти ҳақидаги қарашларга И.Кант ва Г.В.Ф.Гегель ҳам катта ҳисса қўшдилар. Фуқаролик жамияти ҳақидаги ҳозирги фикрларда унинг бир қанча муҳим белгилари борлиги қайд этилади. Уларни муфассалроқ кўришга ҳаракат қиламиз:  Фуқаролик жамияти – энг аввало эркин индивидлар жамоасидир. Иқтисодий жиҳатдан бу нарса ҳар қандай индивиднинг мулкдорлигини англатади. Совет даври Асосий Қонунларида бундай нормаларнинг бўлиши мунозарали бўлган бўлсада, улардан фарқли равишда Ўзбекистон Республикаси Конституциясида фуқароларнинг мулкдорлик ҳуқуқи мустаҳкамлаб қўйилган (36-модда). Эркинликнинг сиёсий жиҳати фуқароларнинг сиёсий партиялар ва бирлашмаларда 6 қатнашиши, давлат ҳокимияти ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларига сайловларда қатнашиш қобилиятларини англатади. Фуқаролар эркинлиги қонун томонидан ўрнатилган суд ва маъмурий механизмлар орқали таъминланиши лозим.  Фуқаролик жамияти ички ва ташқи жиҳатдан очиқликни намоён этади. Унда сўз эркинлиги, турли ахборотларни олиш эркинлиги, мамлакатдан чиқиш ва кириш эркинлиги, бошқа мамлакатлар билан ахборот, таълим 6 "Сиёсий партиялар ҳақида"ги қонун Олий Мажлис томонидан 1996 йил 26 декабрда қабул қилинган.

технологияларини кенг даражали ва доимий алмашиш эркинлиги таъминланади. Бундай жамият инсонпарварлик тамойилларига содиқ бўлади, унда турли йўналишлардаги нодавлат нотижорат ташкилотлар 7 фаолияти йўлга қўйилган бўлади ҳамда давлат халқаро ҳуқуққа мос равишда халқаро ташкилот ва муассасаларда иштирок этади.  Фуқаролик жамияти – комплекс ташкиллашган плюралистик тизим демакдир. Бундай жамиятда плюрализмнинг устунлиги унда турли-туман ижтимоий институциялар (касаба уюшмалари, партиялар, тадбиркорлар бирлашмалари, истеъмолчилар жамиятлари ва шу кабилар) мавжудлигини англатади. Плюрализмда эркин дунёқараш тақазо этилади, мафкуравий камситишларга йўл берилмайди, инсон ҳуқуқлари ҳурмат қилинади, турли динларга, қарама-қарши фикрларга нисбатан сабр-тоқатли бўлинади.  Фуқаролик жамияти - ҳуқуқий демократик жамиятдир. Бундай жамиятда фуқаро ва инсоннинг табиий ва жамият томонидан инъом этилган ҳуқуқлари жамият аъзоларини ўзаро боғлаб туради. Фуқаролик жамияти давлат билан биргаликда ҳуқуқий давлатга томон тараққий этади. Шу маънода ҳуқуқий давлат фуқаролик жамиятининг меваси, натижаси саналади. Фуқаролик жамияти – шахсга томон йўналтирилган, ҳуқуқий анъана ва қонунларга ҳурмат вазиятини, умумгуманистик идеалларни яратувчи, ижод ва тадбиркорлик эркинлигини таъминловчи, инсон ва фуқаро ҳуқуқларини амалга оширувчи ва бахт-саодатга эришувни таъминловчи эркин демократик ҳуқуқий жамиятдир. Инсоният тарихидаги барча халқлар ўз тараққиётида уюшиб яшашнинг турли шаклларини, яъни фуқаролик жамиятининг ўзига хос босқичларини босиб ўтишган. Унинг илк шакли давлатчилик вужудга келмасдан аввал пайдо бўлган турли жамоалар бўлган. Ўрта Осиё, хусусан Ўзбекистон халқлари тарихида бу шакл маҳалла жамоаларига бирлашув шаклида бўлган. Уюшиб яшаш кўпгина масалаларни биргаликда ечишга имкон берган, 7 "Нодавлат нотижорат ташкилотлар ҳақида"ги қонун Олий Мажлис томонидан 1999 йил 14 апрелда қабул қилинган.

хусусан, меҳнатни ташкил этиш, ҳимоя қилиш, тадбирларни ўтказишдаги ҳамжиҳатлик ва бошқалар бу жамоавий яшаш шаклининг узоқ даврлар мобайнида сақланиб қолишини таъминлаган. Бизнинг шароитимизда бу нарса қишлоқларда жамоалар, шаҳарларда – маҳаллалар шаклида шаклланган. Мустақиллик йилларида мамлакатимизда халқнинг ўзини ўзи бошқариш тизимига ўта бориш жараёнини мустаҳкамлаш мақсадида тарихий илдизлари узоқ даврларга бориб тақаладиган маҳалла институтини қайта тиклаш ва ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Шарқ демократиясининг ўзини оқлаган тарихий шакли бўлмиш маҳалла фуқаролик жамияти барпо этишдаги ўзига хос босқич ролини ўташи кўпчилик учун шубҳасиз ҳақиқатдир. Маҳалла (арабча "маҳалла" – жой, ўрин, макон) Ўзбекистоннинг муайян тарихий шароитларида, асрлар давомида шаклланиб фаолият кўрсатаётган, аҳоли яшайдиган маъмурий-ҳудудий бирлик. Маҳалла ўзини ўзи бошқарув тизимининг муҳим миллий-ижтимоий органи бўлиб, у Ўзбекистондаги ҳаёт тарзининг маҳаллий кўринишдаги шакли ҳамдир. Аслини олганда маҳаллалар 1917 йилгача жуда кенг иш олиб бориб, маҳаллий аҳолини бирлаштирувчи, уюштирувчи ташкилий тузилма бўлиб келган. Совет давридаги тузум ва мафкура маҳаллаларни расман тан олмади, аммо аҳолининг чуқур норозилигига сабаб бўлмаслик учун маҳаллаларни тақиқлаб ҳам қўя олмади, уни жамиятнинг бошқарув тизимига киритмади. Мамлакатимиз мустақилликка эришгандан кейин халқнинг ўтмишдаги қадриятларини топиш ва улардан жамиятни ривожлантириш учун фойдаланиш томон йўл тутилди. Бошқа кўплаб масалалар қатори, маҳалла ва унинг имкониятларидан фойдаланиш масаласига ҳам етарли эътибор берилди ва у ҳозирги кунда ҳаётимизда ўзига хос роль ўйнамоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганидек, "Маҳалла, таъбир жоиз бўлса, кишилик жамиятида алоҳида тарбиявий аҳамиятга молик бўлган ўзига хос маскандир дейиш мумкин. Бу ноёб

тажриба, аҳолининг маҳалла бўлиб яшаш тарзи жаҳоннинг бошқа мамлакатларида кам учрайди. Шунинг учун ҳам инсонни жамият билан бирга яшашга ўргатадиган, шу руҳда тарбиялайдиган бирламчи ва беқиёс макон – бу маҳалладир". 8 Мустақиллик йилларида маҳаллаларга муносабат тубдан ўзгарди. 1992 йил 12 сентябрда Президентнинг "Республика "Маҳалла" хайрия жамғармасини тузиш тўғрисида"ги Фармони, сўнгра Вазирлар Маҳкамасининг 1992 йил 17 октябрдаги "Республика "Маҳалла" хайрия жамғармаси фаолиятини ташкил этиш масалалари тўғрисида"ги қарори қабул қилинди. 1992 йилда республикамизда 8 мингга яқин, жумладан, Тошкент шаҳрида 279 маҳалла бор эди. 2000 йилга келиб уларнинг сони республикада 13 мингдан ортди, Тошкентда эса 481 дан кўпроқ маҳалла фаолият юритмоқда. Маҳалла мавқеининг ошиб бориши қуйидаги ҳуқуқий асосларга таянади: 1) Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси (105-модда); 2) Дастлаб 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган ва 1999 йил 14-апрелда янги таҳрирда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 105-моддасига кўра "Шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек, улар таркибидаги маҳаллаларда ҳамда шаҳарлардаги маҳаллаларда фуқароларнинг йиғинлари ўзини ўзи бошқариш органлари" ҳисобланади. Маҳалла – она маскан, соғлом ижтимоий муҳитдир. Бу ерда кучли таъсирга эга бўлган жамоатчилик фикри маҳалла аҳолисининг хулқ-атвори, ўзаро муносабатларини адолат ва маънавий мезонлар асосида тартибга солиб туради. Шу маънода маҳалла, Президентимиз таъбири билан айтганда ҳақиқий демократия дарсхонасидир. Маҳалла – таянч маркази, чунки у кам таъминланган, кўп болали оилалар, ёлғиз кексаларнинг таянчидир. Маҳалла – маънавий-ахлоқий қадриятлар, 8 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7 - жилд , Т,. Ўзбекистон, 1999, 305-306- бетлар.

анъаналар маскани, у ёшларни касб-корга йўналтирувчи, ишсизларни иш билан таъминловчи ижтимоий ҳимоя ҳамдир. Маҳалла – оила тинч- тотувлигини, шипслигини мустаҳкамловчи жой, у айни ҳолда тарбия маскани ҳамдир, зеро – "Бир болага етти қўшни ота-она", дейди доно халқимиз. Маҳалланинг ўзига хос ажойиб ҳодиса эканлигини таъкидлаб Россиялик тадқиқотчи О. Брусина шундай деб ёзади: "Одатий ҳуқуққа асосланган ҳолда Ўрта Осиёда азалдан амал қилиб келаётган мазкур ижтимоий институт ўзининг мослашувчанлиги, айни ҳолда ички консервативлиги сабабли жуда мустаҳкам эканлигини кўрсатди." 9 Маҳалла қўмиталари бозор иқтисоди қонунлари асосида аҳоли учун тадбиркорликка имкон яратмоқда, олди-сотди, тўй-марака маросимларини уюштириш, ҳашарлар ташкил этиш, оилавий низоларни ечиш, беморлар ҳолидан хабар олиш каби кўплаб йўналишдаги савоб ишлар билан шуғулланмоқда. Маҳаллада хўжалик ва маданий ишлар, унинг ҳудудини ободонлаштириш, уй-жойларни ва шу ҳудуддаги маъмурий биноларни тоза сақлаш, озодаликни таъминлаш, тартиб-интизомни мустаҳкамлаш ва бошқа йўналишларда маҳалланинг аҳамияти тобора ошиб бормоқда. Юқоридагилардан маълум бўлмоқдаки, ҳозирги даврда шахсни қуршаб турган норматив ҳудуд жуда кенгдир. Турли туман одатлар, анъаналар, диний ва ахлоқий нормалар қатори шахснинг жамиятдаги ҳолатига сон- саноқсиз сиёсий нормалар, миллий ва халқаро ҳуқуқнинг қоидалари ҳам таъсир кўрсатади. Инсон бир пайтнинг ўзида сиёсатнинг ҳам субъекти, ҳам объекти, шунингдек, ҳуқуқнинг ҳам яратувчиси, ҳам ижрочиси ҳисобланади. Шунинг учун шахснинг сиёсий-ҳуқуқий мақоми масаласига эътибор бермаслик мумкин эмас. Ушбу категория умумлашган , универсал хусусиятга эга. У инсоннинг у ёки бу ижтимоий гуруҳга тааллуқли эканлигига (фуқаро, чет эллик, фуқаролиги бўлмаган шахс, қочоқ ва ҳоказо), ихтисослиги ёки ҳунарига боғлиқ ҳолда унда муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлари мавжудлигини 9 Брусина О. Оп ыт адаптации к иноэтническому окружению в различные периоды ХХ века. // Диаспоры. 1999, № 2-3.

билдиради. Айни ҳолда у инсоннинг индивидуал хусусиятларини акс эттиради. Сиёсий-ҳуқуқий мақом тушунчаси инсоннинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини ўзаро боғлиқликда кўришни, давлат томонидан кўзда тутилган кафолатлар ва шахсий (ахлоқий ва ҳуқуқий) масъулиятни эътиборга олишни назарда тутади. Сиёсий-ҳуқуқий мақом жамият аъзосининг асосий ижтимоий характеристикаларидан биридир. Одатда шахс сиёсий-ҳуқуқий мақомининг беш "даражаси" фарқланади:  Шахснинг халқаро мақоми халқаро ҳамжамият томонидан ишлаб чиқилган ва халқаро ҳужжатларда (масалан, 1948 йилги Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, 1966 йилги Инсон ҳуқуқлари ҳақидаги Пакт, 1989 йилги Бала ҳуқуқлари ҳақидаги Конвенция, 1949 йилги Женева конаенциялари ва 1977 йилги уларга Қўшимча Протоколлар ва бошқаларда) мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ, эркинлик, мажбурият ва кафолатларни ўз ичига олади. Унинг ҳимояси ҳам миллий, ҳам халқаро воситалар билан амалга оширилиши мумкин.  Шахснинг конституциявий мақоми у тегишли бўлган мамлакатнинг Асосий Қонунида ифодаланган фуқаронинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари, бурчлари ва гарантияларини ўз ичига олади. Конституциявий мақомнинг асосий хусусияти унинг барқарорлиги, мустаҳкамлиги бўлиб, у фуқаролик жамиятининг асосини ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси фуқаросининг конституциявий мақоми Асосий Қонунимизнинг "Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари" деб номланган иккинчи бўлимида акс эттирилган.  Шахснинг тармоққа (соҳага) хос мақоми унинг ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларидаги ҳуқуқ ва бурчларини акс эттиради, яъни бунда у ҳуқуқнинг алоҳида тармоқларидаги (меҳнат, фуқаролик, оила, жиноят ва бошқа) ваколатларини акс эттиради.  Фаолият турига оид (махсус) мақомда инсоннинг бирор бир гуруҳга оидлиги ва унинг шу муносабат билан эга бўлган қўшимча ҳуқуқ ва

мажбуриятлари акс этади: ўқувчилар, талабалар, ҳарбий хизматчилар, нафақахўрлар, ногиронлар, диний уюшма аъзолари ва шу кабилар.  Индивидуал мақомда алоҳида олинган конкрет инсоннинг жинси, ёши, касби, муайян жамоат ташкилоти ёки бирлашманинг аъзолиги, давлат ишини бошқаришда қатнашиш даражаси ва шу кабиларга тегишли ҳолатларининг хусусиятлари акс эттирилади. Индивидуал мақом алоҳида олинган шахснинг "ижтимоий портрети", унинг жамият аъзоси сифатидаги қайтарилмас хусусиятларининг акси саналади.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 3. Каримов И.А. Биздан обод ва озод Ватан қолсин. 2-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 4. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 5. Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. "Fidokor" газетаси мухбирининг саволларига жавоблар. 2000 йил 8 июнь. 6. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т., 2000. 7. Қуръони Карим. Т.: Чўлпон, 1992. 8. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. Т.: Ўқитувчи, 1992. 9. Алимова Д., Буряков Ю., Филанович М. Объективность в истории – ответственность за будущее. "Учитель Узбекистана", 2003 г., 16 мая. 10. Ахлоқ одобга оид ҳадис намуналари. Т.: Фан, 1990. 11. Бекмуродов А. Ўзбекистонда жамоатчилик фикри. Т.: 1997. 12. Бобоев Х., Норматов К. Миллий давлатчилик ҳақида. Т.: Ёзувчи, 1999. 13. Буюк сиймолар, алломалар. Т.: мерос, 1-китоб – 1995, 2-китоб – 1996, 3-китоб – 1997. 14. Воҳидов Ҳ.Ф. Ўзбек маърифатпарварларининг социологик қарашлари. Т.: 1996. 15. Во ҳ идов Р., Неъматов Ҳ., Ма ҳ мудов М. Сўз бағридаги маърифат. Т., 2001.

O'xshashlar

Жамиятнинг ижтимоий тузилиши масалаларини ўрганиш

Жамиятнинг сиёсий тизими

Жамиятнинг социал институтлари

Жамиятнинг ижтимоий тузилиши

Маънавий хаёт социологияси