Ijtimoiylashuv va madaniy sikl - Sotsiologiya - Referatlar

Ijtimoiylashuv va madaniy sikl

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95 KB

Ko'chirib olish

Ijtimoiylashuv va madaniy sikl Reja: 1. Bolalar rivoji haqidagi asosiy nazariyalar 2. Kognitik taraqqiyot bosqichlari. 3. Ijtimoiylashuv agentlari. 4. Ijtimoiylashuv va individual erk.

Boulbi tadqiqotida bola rivojining faqat ba’zi jihatlariga, xususan, bolaning u haqsa g’amxo’rlik qilayotganlar bilan hissiy aloqalarining muhimligiga urg’u beriladi. Bola shakllanishining boshqa jihatlari, ayniqsa, bola o’zini shaxs sifatida idrok qilishining shakllanishi, individ boshqalardan alohida mohiyat ekani haqidagi bilimning shakllanishini qanday tushunish lozim, degan savol tug’ilishi tabiiy. hayotining dastlabki oylarida chaqaloq atrofidagi odamlarni farqlay olmaydi va o’zini anglamaydi. Taxminan ikki yoshgacha, ba’zan esa undan kechroq ham bola «men» («I»), «menga» («Me») va «sen» tushunchalarini ishlatmaydilar. Keyinchalik ular asta-sekin boshqalar o’ziga xos belgilarga, ularniki bilan bir xil bo’lmagan ong va ehtiyojlarga ega ekanini tushuna boradilar. O’z-o’zini anglashning kelib chiqish masalasi favqulodda munozarali bo’lib, u bir-biriga mutlaqo zid bo’lgan nazariy istiqbollar nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Bu hol muayyan darajada bola rivoji haqidagi turli nazariyalarda ijtimoiylashuvning turli jihatlari ta’kidlanishi bilan izohlanadi. Buyuk psixolog va psixoanaliz asoschisi Zigmund Freyd bola rivojining emosional jihatlarini, birinchi navbatda, bola o’z istaklarini qanday nazorat qilishini o’rgandi. Amerikalik faylasuf va sosiolog Jorj Gerbert Mid asosiy e’tiborni bolalar «men» va «menga» tushunchalaridan foydalanishni qanday o’rganishlariga qaratdi. Bolalar xulq- atvorining tadqiqotchisi shveysariyalik Jan Piaje bolalar rivojining turli jihatlarini o’rgandi, lekin uning eng mashhur asarlari kognitiv rivojlanish, ya’ni bola o’zi va o’z atrofidagilar to’g’ri-sida o’ylashga qanday o’rganishi to’g’risida edi. Freyd va psixoanaliz 1856—1939 yillar orasida yashagan venalik vrach Zigmund Freyd psixologiyaning rivojiga juda kuchli ta’sir o’tkazdi, U XX asrning eng yirik mutafakkirlaridan biri edi. Uning g’oyalari san’at, adabiyot, falsafa, ijtimoiy va gumanitar fanlarning rivojiga ham ta’sir o’tkazdi. U inson xulq-atvorining akademik tadqiqotchisigina bo’lib qolmay, nevrozlarni davolash amaliyoti bilan hdm shug’ullanar edi. Psixoanaliz deb ataladigan u kashf etgan terapiya usulining mohiyati bemorning o’z hayoti, ayniqsa, eng ilk davrlar haqida erkin so’zlab berishida Freyd, bizning xulq-atvorimizni ongsizlik boshqarishi, katta odam xulq-

atvori ko’p jihatdan uning bolaligida paydo bo’lgan istaklar ta’sirida shakllanadi, degan xulosaga keladi. Ilk bolalikdagi tajribaning ko’p qismi ongli murakkab harakatlargacha tadrijiy yo’lni bosib o’tadi. Buni Mid boshqalar rolini qabul qilish, ya’ni boshqalarga o’xshashga o’rganish, deb atadi. Xuddi mana shu bosqichda bolalarda o’z shaxsi to’g’risida rivojlangan tuyg’u paydo bo’ladi. Ular o’zlarini alohida subyekt, «Me» sifatida, boshqalar ko’zi bilan ko’rib anglay boshlaydilar. Mid fikriga ko’ra, o’zimizni anglashimiz «Me»ni «1»9dan ajrata boshlaganimizda shakllanadi «I» — bu hali ijtimoiy-lashmagan bola, u faqat istak va mayllardan iborat xolos. Mid tushunishicha, «Me» —, ijtimoiylashgan shaxs. Individ, o’zini boshqalar qanday ko’rsa, shunday ko’ra boshlagan vaqgdan boshlab uning o’z-o’zini anglashini rivojlantira boshlaydi. Freyd ham, Mid ham bola oilaning bevosita kontekstidan chetda mustakil harakat qila oladigan mavjudotga taxminan besh yoshlardan aylana boshlaydi, deyishadi. Freyd nazarida bu — «Edip kompleksi»ning debochasi, Mid nazarida esa rivojlangan o’zini anglash qobiliyatining namoyen bo’lishidir. Bola rivojining keyingi bosqichi, Mid fikricha, taxminan sakkiz-to’qqiz yoshdan boshlanadi. Mana shu yoshda bolalar tartibsiz «ermak»lardan ko’ra tashkil etilgan o’yinlarda qatnashishni afzal ko’radilar. Mana shu davrdagina ular ijtimoiy hayotda amal qilinadigan qadriyatlar va axloqni o’zlashtira boshlaydilar. Tashkiliy o’yinlarni o’rganish uchun, o’yin qoida-larini, adolat goyasi va teng ishtirok qoidalarini tushunish kerak. Mana shu bosqichda bola, Mid, umumlashtirilgan o’zga, deb atagan, bolaning rivojlanishi kechayotgan madaniyatda qabul qilingan umumiy qadriyatlar va ustanovkalarni anglashga o’rga-nadi. Axloqni anglashni Mid Freydga qaraganda kechroq davrga mansub, deydi, lekin ularning shu masaladagi qarashlarida ochiq o’xshashliklar mavjud. Mid qarashlari Freydnikiga qaraganda kamroq ziddiyatli. Unda kishini hayratga soladigan g’oyalar uncha ko’p emas ular shaxsning ongsiz asosi haqidagi nazariyaga bog’liq emas. O’zini anglash haqidagi Mid nazariyasi ijtimoiylashuv jarayonini tushunishga katta ta’sir o’tkazdi. Biroq uning qarashlari yaxlit holda

nashr etilmagan bo’lib, ular bola rivojining umumiy talqini sifatida emas, qiziq farazlar sifatida ko’proq foydalidir. Piaje: kognitiv tarakkiyot Jan Piaje asarlarining ta’siri Freydnikidan biroz kamroq edi 189b yidda Shveysariyada tug’ilgan Piaje hayotining va «Me» — individning ijtimoiy MENi tizimidagi kichik tizimlar. «Me» mazkur individga xos bulgan «boshqalar» ustanovkalarining, ya’ni guruh faoliyati inter-nallashgan tuzilmasining yig’indisi. «I», aksincha individning ijtimoiy timsollarga uziga xos reaksiyasini aks etgirib, oldindan aytib bulmaydigan, o’z-uzidan kelib chiqadigan xulqning mustaqil xarakterini bildiradi Uning katta qismida Jenevadagi bolalar taraqqiyoti institutiga rahbarlik qildi. U faqat bolalar rivoji emas, ta’lim, tarix, falsafa va mantiq bo’yicha ko’p kitob va ilmiy tadqiqotlar yaratdi va faoliyatini 1980 yilda vafot etgunga qadar davom ettirdi. Freyd chaqaloqlik va bolalikka juda katta ahamiyat berishiga qaramay, o’zi hyech qachon bolalarni bevosita o’rganmagan. Uning nazariyasi psixoterapevtik amaliyotda kattalarni kuzatish asosida maydonga kelgan. Mid ham bolalarni hyech o’rganmagan va o’z goyalarini falsafiy tahlil asosida rivojlantirdi. Ularga qarama- qarshi Piaje butun umri davomida chaqaloqlar, bolalar va o’smirlar hayotini bevosita kuzatdi. Uning asarlari ko’p ishlarni tahlil qilish asosida emas, individlarni batafsil kuzatish asosiga qurilgan. Shunga qaramay, u o’zining kashfiyotlarini barcha madaniyatlardagi bolalarni o’rganishga tadbiq qilish mumkinligini bayon qilgan edi. Kognitiv taraqqiyot bosqichlari Boladagi dunyoning ma’nosini faol izlash qobiliyatini Piaje alohida ta’kidlagan edi. Bolalar axborotni, o’zlari eshitayotgan, sezayotgan narsalarini faol saralab talqin qiladilar. Bolalarni quzatar ekan, o’zining nazariyasi asosida o’tkazgan ko’plab tajribalar asosida Piaje odam kognitiv taraqqiyot, ya’ni, o’zi va atrofdagilar haqida o’ylashning bir necha bos-qichini bosib o’tishi haqidagi xulosaga keldi. Har bir bosqichda yangi malakalar o’zlashtiriladi, ular esa, o’z navbatida, oldingi boskichning muvaffaqiyatli yakunlanishiga bog’liq bo’ladi.

Birinchi — sensomotor bosqich, tug’ilishdan ikki yoshgacha davom etadi. Taxminan to’rt oygacha chaqaloq o’zini atrofdagi-lardan ajrata olmaydilar. Masalan, u karovatchasining devorlari o’zi silkiyottani uchun silkinayotganini tushunmaydi. U predmetlar va odamlarni ham ajrata olmaydi, o’zi ko’rayotgan makondan tashqarida ham narsalar borligini u mutlaqo bilmaydi. Biz yuqorida ko’rib chiqqan tadqiqotlar guvohlik berishicha, bolalar asta-sekin predmetlar va odamlarni bir-biridan farqlay boshlaydilar, o’zlari tomonidan idrok qilish yoki qilinmasligidan qat’iy nazar, ular mavjud bo’laverishini tushuna boshlaydilar. Piaje bu bosqichni sensomotor bosqich, deb ataydi, chunki, bu davrda bolalar predmetlarni ushlab ko’rib, ular bilan manipulyasiya qilib, atrofni jismonan tegib ko’rib o’rganadilar. Bu bosqichdagi asosiy yutuq shundaki, bola atrofdagi predmetlar bir-biridan farq qilishini tushuna boshlaydi. Keyingi, operasionallikkacha, deb atalgan bosqich Piaje eng ko’p tadqiqotlarini bag’ishlagan bosqichdir. Bu bosqich ikki yoshdan yetti yoshgacha davom etadi va unda bolalar tilni o’rganadilar, so’z yordamida obyekt va obrazlarni timsoliy tarzda tasavvur qila boshlaydilar I Freyd, Mid va Piaje pozisiyalari o’rtasida jiddiy ta-fovutlar mavjud; shunga qaramay, mazkur nazariyalarning bar-chasini xisobga olib yangi nazariya tuzish ham mumkin. Uchala muallif ham, hayotining birinchi oylarida chaqaloq atrofidagi predmetlarning tabiatini tushunmaydi va yaxlit butunlik ekanini anglamaydi, degan fikr bildiradi. Ikki yoshgacha, rivojlangan til ko’nikmalari shakllanguncha bolaning o’rganishi ongsiz tarzda yuz beradi, chunki uning o’zini anglashi hali shakllanmagan. Freyd, dastlabki davrda shakllanadigan va, xusuyean ota va onaga munosabat bilan bog’liq bo’lgan mayllarni boshqarish usullari shaxs rivojining eng so’shti davrlarida ham o’z ahamiyatini yo’qotmaydi, deganda haq bo’lgan ko’rinadi. Bolaning o’zini anglashi Mid g’oyalariga ko’ra «1» va «Me» ni farqlashdan boshlanishi ehtimoldan xoli emas. Biroq, Piaje qayd etganidek, «Men» tuyg’usi rivojlangan bolalarda egoistik tafakkur hali saqlanib turadi. Bola avtonomligi rivoji

Mid va Piaje o’ylaganlaridan ko’ra ko’proq emosional knyinchiliklar bilan bog’liq bo’lib, bu yerda Freydning g’oyalari o’rinlidir. Ilk mayllarni tiyish qobiliyati keyinroq kognitiv rivojlanish bosqichlaridan muvaffaqiyatli o’tishga ta’sir ko’rsatishi ehtimoldan holi emas. Bu nazariyalar birgaliqsa olinganda bizni o’zining «men»-ini anglaydigan va boshqalar bilan o’zaro ta’sirga kirisha oladigan ijtimoiy mavjudotga aylantiradigan jarayondagi ko’p narsalarni tushunishimizga yordam beradi. Ijtimoiylashuv agentlari Ijtimoiylashuv agentlari deganda, ijtimoiylashuv jarayoni yuz beradigan ijtimoiy kontekstlar va guruhlarni tushunamiz. Barcha madaniyatlarda oila bola uchun asosiy ijtimoiylashtiruvchi agent hisoblanadi. Keyinroq esa, ijtimoiylashuvning yana ko’plab agentlari paydo bo’ladi. Oila Oilaviy tizimlarining turlari bir-biridan jiddiy farq qilgani uchun, bola kirishishi ehtimol bo’lgan muloqot barcha madaniyatlar uchun bir xil emas. Chaqaloq xayotining ilk bosqichida deyarli hamma joyda eng muhim shaxs ona hisoblanadi biroq, yuqorida aytilganiday, ona va bola munosabatlarining tabiati ular o’rtasidagi muloqotning muntazamligi va shakli bilan belgilanadi. Bu esa o’z navbatida oila institutlari va ularning jamiyatdagi boshqa guruhlar bilan aloqalariga bog’lik bo’ladi. Hozirgi jamiyatlarda ilk ijtimoiylashuv oilaning kichik miqyosida yuz beradi. Britaniyalik ko’pchilik bolalar o’z bolaligini oila doirasida, otasi, onasi va ehtimol, yana bir-ikki bola davrasida o’tkazganlar. Va aksincha, boshqa ko’pchilik madaniyatlarda amaki, amma, buvi va bobolar bir oila-ning a’zolari hisoblanadilar, bir uyda yashaydilar va hatto juda kichik chaqaloqlarning ham tarbiyachilari bo’ladilar. Britaniya jamiyatida ham oilaviy muhit tabiatida ko’p tafovutlar mavjud. Ba’zi chaqaloqlar ota yoki onadan bittasi tomonidan tarbiyalansa, boshqalari to’g’risida ikkita ona va ikkita ota («ajrashgan» va yangi «topishgan» ota-onalar) g’amho’rlik qilishadi. Oilali ayollarning ko’pchiligi oiladan tashqarida

haq to’lanadigan ish bilan mashg’ul, shu bilan birga, bola tug’ilgandan keyin ayollar ishga nisbatan tez qaytadilar. Shunday ko’rinishlarga qaramay, oila, odatda, chaqaloqliqdan to o’smirlik davrigacha va keyinroq ham avlodlar vorisligini ta’minlashda ijtimoiylashuvning eng muhim agentligicha qolaveradi. Turli jamiyatlarda oila boshqa ijtimoiy institutlarga nisbatan turli o’rin egallaydi. An’anaviy jamiyatlarning ko’pchiligida oila tug’ilgan individning butun umri davomidagi ijtimoiy mavqyeni to’laligicha belgilaydi. Hozirgi g’arb jamiyatlarida ijtimoiy mavqye’ tug’ilishda belgilanmaydi. Shunga qaramay, qanday hududda yashashi, oilaning muayyan sinfga mansubligi bola ijtimoiylashuvi xarakterini ancha qat’iy belgilab beradi. Bolalar ota-onalari yoki atroflaridagi odamlarning o’zini tutish modellarini o’zlashtiradilar. Katta jamiyatlarning turli sektorlarida tarbiya va intizomga turlicha talablar qo’yiladi, ko’pincha, qarama-qarshi qadriyat va umidlar mavjud bo’ladi. Qoratanlilar oilasida, shahardagi quyi tabaqalar yashaydigan hududda tarbiyalanayotgan bola bilan shaharning qadrli hududida, gurkirayotgan oq tanlilar oilasida tug’ilgan bolani solishtirib ko’rilsa, turli tipdagi oila madaniyatlarining ta’siri o’rtasidagi tafovutni sezish mumkin. O’tkazilgan ko’pgina sosiologik tadqiqotlar bu tafovutlarni batafsilroq ko’rish imkonini beradi. Oiladagi ijtimoiylashuv holatlari bola uchun o’ta noqulay bo’lishi ham mumkin. Masalan, bolalarning bir qismi ota-ona, kattaroq bolalar yoki chet odamlarning zo’rligi yoki seksual iddaolariga duch kelishadi va bunday tajriba ularning qolgan umrlariga og’ir ta’sir o’tkazadi. Ota-onalarining dunyoqarashini mutlaqo tankidiy idrok kilmaydigan bolalarning ko’plab topilishi albatta, dargumon. Bu ayniqsa, chuqur o’zgarishlarni boshdan kechirayotgan bizning ziddiyatli dunyomiz uchun xos. Bundan tashqari, ijtimoiylashuvning turli-tuman agentlari mavjudligi bolalar, o’smirlar va ota-onalar avlodi dunyoqarashidagi qo’pgina tafovutlarga olib keladi. Tengdoshlar bilan munosabatlar Ijtimoiylashuvning yana bir agenti tengdoshlar guruhi, ya’ni taxminan bir xil yoshdagi bolalarning do’stona kompaniyasi. Ba’zi madaniyatlarda, ayniqsa

kichiqroq an’anaviy jamiyatlarda tengdoshlar guruhlari yosh turkumlariga qarab shakllanadi. Har bir avlod o’z huquq va majburiyatlariga ega, bular yosh ulg’aygan sari ham o’zgarib boradi (yoshga qarab turkumlanish, odatda o’g’il bolalarga taalluqli). Individlarning bir yosh turkumidan ikkinchisiga o’tishi odatda o’ziga xos rasm-rusumlar bilan nishonlanadi. Taxminan bir xil yoshdagi tengdoshlar do’stlik munosabatlarini odatda butun umr davomida saqlab qoladilar. Yeshga qarab ranglar quyidagicha beltilanadi: bolalar, kichik jangchilar, katga jangchilar, kichik oqsoqol-lar va oliy oqsoqollar. Mana shu ranglar bo’yicha siljish individual tartibda emas, guruhlar bo’yicha amalga oshiriladi. Individning ijtimoiylashuvida oilaning ahamiyati o’z-o’zidan ravshan, chunki yosh bolaning dunyoqarashi dastlab deyarli faqat oila doirasida shakllanadi. Tengdoshlar guruhining ahamiyati unchalik muhim emas, ayniqsa g’arb jamiyati vakillari uchun. Shunga qaramay, yoshga qarab turkumlanishning aniq tashqi belgilari bo’lmasa ham, to’rt-besh yoshdan kattaroq bolalar odatda ko’p vaqtlarini shu yoshdagi do’stlari orasida o’tkazadi. Ayollarning ko’pchilik qismi ishlayotgan va ularning bolalari bu vaqtda bolalar markazlarida bo’ladigan hozirgi vaziyatda tengdoshlarning munosabatlari avvalgidan ko’ra muhimroq ahamiyat kasb etadi. Mid va Piajelar ham tengdoshlar munosabatlarining muhimligini ta’kidlashadi. Piaje tengdoshlar o’rtasidagi bolaning ota-onalar bilan munosabatiga qaraganda munosabatlar «demokratikroq» ekaniga urg’u beradi. «Tengdosh» so’zi «teng» ma’nosini anglatib, bolalar o’rtasida vujudga kelgan do’stlik munosabatlari mo’tadil egalitaristik xususiyatga ega. Shijoatli yoki jismonan kuchliroq bola hukmronlik qilishga intilishi mumkin, biroq tengdoshlarning munosabatlari oila uchun xos bo’lgan tobelikka emas, o’zaro kelishuvga asoslangani uchun ko’p narsa bergan bola ko’proq oladi. Piaje shuni ham ta’kidlaydi: hokimiyatga ega bo’lgan ota-onalar (turli darajada) bolalarga xulq-atvor me’yorlarini majburan o’gkazishlari mumkin. Tengdoshlar guruhlarida esa buning aksicha bola xulq-atvor qoidalarini o’zgartirish va tekshirib ko’rish imko-nini beradigan o’zaro ta’sirning boshqacha sharoitlarini uchratadi.

Tengdoshlar bilan munosabatlar ko’pincha insonning butun umri davomida o’z ahamiyatini yo’qotmaydi. Bu ayniqsa individlar bitta norasmiy guruhga a’zo bo’ladigan yoki butun umrga aynan bir xil do’stlar guruhiga ega bo’ladigan kichik aholi yashash punktlari uchun xos. Bunday bo’lmagan taqdirda ham tengdoshlar bilan munosabatlar bolalik va o’smirlik davrlaridan keyin ham sezilarli ta’sir o’tkazadi. Ish joylarida yoki boshqa vaziyatlarda bir xil yoshdagi odamlarning norasmiy guruhlari individ odatlari va pozisiyasining shakllanishida juda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Maktab Maktab ta’limi — rasmiy jarayon, chunki o’rganiladigan predmetlarining majmui maxsus qayd etib qo’yiladi. Biroq maktablar ijtimoiylashuv agentlari sifatida biroz boshqacharoq yo’nalishda ham ta’sir o’tkazadilar. Uquv predmetlarining rasmiy majmuidan tashqari yana, ba’zi sosiologlar, xufya dastur, deb ataydigan ta’limning o’ziga xos xususiyatlarini belgilaydigan narsa ham mavjud («Ta’lim, muloqot va ommaviy axborot vositalari» haqidagi 13-bobga qarang). Bolalar sinfda tinch shug’ullanishlari, darsda o’zini yaxshi tutishlari, maktab intizomiga rioya qilishlari shart. Ular o’qituvchilarning talablarini qabul qilish va ularga javob reaksiyasi kilishga majbur. Bularning barchasi maktabni tugatgandan keyin ish tanlash bilan bog’liq bo’ladi. Tengdoshlar guruhlari ko’pincha maktabda shakllanadi va sinflarga bolalarning yoshiga qarab bo’lish bu guruhlarning ta’sirini kuchaytiradi. Maktab tufayli bolalar o’zlari mansub bo’ltan ijtimoiy muhitdagi cheklovlarni bartaraf kilishlari mumkin, deb hisoblanadi. Ta’lim barcha uchun ochiq bo’libgina qolmay, majburiy ham ekanligi kambag’al va imtiyozlarga ega bo’lmagan tabaqalarning bolalari muvaffaqiyatli o’qishda ijtimoiy-iqtisodiy zinadan yuqoriroq ko’tarilish imkoniga ega bo’ladilar. Hozirgi jamiyatlarda ommaviy ta’lim imkoniyat kengligi ideali bi-lan chambarchas bog’liq bo’lib, unga ko’ra, odamlar o’z iste’dod va qobiliyatlariga mos ravishda ijtimoiy mavqyega ega bo’ladilar. Biroq amalda ta’lim ko’pincha tengsizlikni bartaraf qilishga emas, balki uni chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Kambag’al oilalardan chiqqan bolalar o’zlarining

o’qishdagi muvaffaqiyatlarini ota-onalari rag’batlantirishiga har doim umid qila olmaydilar, ayniqsa ota-onalar o’qishga befarq yoki mutlaqo qarshi bo’lsa. Kambag’al hududlarda joylashgan maktablar boy hududdagilarga nisbatan texnik jihatdan yomonroq jihozlangan va kamroq o’qituvchilarga ega bo’ladi. Bolalarda maktabga nisbatan xush ko’rmaslik tuyg’usi paydo bo’lishi ham mumkin, chunki ularning nazarida maktab na hozir va na kelajakda hayotga aloqasi bo’lmagan vazifalarni qo’yadi. Ommaviy axborot vositalari Davriy nashrlarning gullab-yashnashi g’arbda XVIII asr oxiridan boshlanadi. Biroq u paytlarda gazeta va jurnallar tor doiradagi o’quvchilarga mo’ljallanar edi. Yuz yildan keyingina ular millionlab odamlarning dunyoqarash va fikrlarini belgilab, kundalik hayotning bir qismiga aylandi. Ommaviy axborot vositalarini bosma nashr sifatida tarqatish tez orada elektron muloqot vositalari bilan to’ldirildi. Britaniyalik bolalar bir yil davomida teleekran oldida maktabda o’tkazilgan yuz kunga teng vaqt o’tkazadilar. Kattalar ham bunga taxminan shuncha vaqt sarflaydilar. Tadqiqotlar ko’rsatishicha, voqyealar gazeta va televideniyeda turlicha yoritilsa, televizion versiyaga gazetaga nisbatan ikki baravar ko’proq odam ishonar ekan. Muayyan tipdagi teledasturlarning bolalar va kattalarning ijtimoiy ustanovkalariga qanday ta’sir o’tkazishini tahlil qilishga juda ko’p tadqiqotlar bag’ishlandi, biroq uzil-kesil javoblar olinmadi. Masalan, ekranda zo’ravonlikning ko’rsatilishi bolalar hulqida qay darajada agressivlik keltirib chiqarishi haqida bir xil fikr yo’q. Biroq ommaviy axborot vositalari odamlarning ustanovkalari va dunyoqarashiga juda chuqur ta’sir o’tkazishi hyech kimda shubha tug’dirmaydi. Ular shunchalik ko’p axborot yetkazib beradiki, ularni hyech qanday boshqa usul bilan olish mumkin emas. Gazetalar, kitoblar, radio, televideniye, filmlar, musiqiy yozuvlar va suratli jurnallar bizga o’zimiz hyech qanday tasavvurga ega bo’lmagan narsalar haqida ma’lumot berishadi. Bizning davrimizda jamiyatlarning, shu jumladan, an’anaviy madaniyatlarning juda oz qismi ommaviy axborot vositalarining ta’sir doirasidan chetda qoddi.

Elektron muloqot vositalari mutlaqo savodsiz odamlar uchun ham tushunarli; uchin-chi dunyoning hatto eng chekka mintaqalarida ham radiosi yoki televizori bor odamlar kam emas. Ijtimoiylashuvning boshqa agentlari Ijtimoiylashuv agentlari eslatib o’tilganlardan tashqari individlar umrining qandaydir qismini o’tkazadigan guruh va ijtimoiy kontekstlar qancha ko’p bo’lsa, ular ham shunchalik ko’pdir. Barcha madaniyatlarda ham ish ijtimoiylashuv jarayonlari o’tadigan eng muhim muhit hisoblanadi, faqat sanoatlashgan jamiyatlarning o’zidagina juda ko’p odamlar «ishga qatnaydilar» — ya’ni har kuni uydan muayyan masofada joylashgan ish joyida bir necha soat band bo’ladilar. An’anaviy jamiyatlarda ko’pchilik o’zlari yashaydigan joy yaqinida yerga ishlov beradilar yoki uylaridagi ustaxonada ishlaydilar. Bunday jamiyatlarda «ish boshqa faoliyat turlaridan g’arbdagi ishchi kuchining ko’pchilik qismiga xos bo’lganidek, keskin ajralib turmaydi». Sanoat mamlakatlarida «ishga qatnash»ning boshlanishi an’anaviy jamiyatlardagi mehnat faoliyatining boshla-nishiga qaraganda inson hayotidagi ancha katta o’zgarishlarning boshlanganligini bildiradi. Ish sharoitlari yangicha talablar qo’yar ekan, odamni o’z dunyoqarashi va xulq-atvorini keskin o’zgartirishga majbur qiladi. Hozirgi jamiyatlarda mahalliy jamoa ijtimoiylashuv ja-rayoniga ijtimoiy tuzilishnint boshqa tiplariga qaraganda ancha kam ta’sir o’tkazsa ham, uni birato’la hisobdan chiqarib yuborish mumkin emas. Hatto yirik shaharlarda ham turar joyda yashovchilarning rivojlangan guruh va tashkilotlari (ko’ngillilar jamiyati, klublar, cherkovlar mavjud bo’lib, ular o’z faoliyatida ishtirok etadigan odamlarning fikr va harakatlariga juda katta ta’sir o’tkazadi. Qayta ijtimoiylashuv Ba’zi vaziyatlarda katta yoshli odamlar qayta ijtimoiylashuvni, ya’ni avval qabul qilingan qadriyatlar va xulq-atvor modellarining to’la yemirilishi va oldingilardan tubdan farq qiluvchi qadriyatlarni o’zlashgirishni boshdan kechiradilar. Ana shunday vaziyatlardan biri — karser tashkilotlarida bo’lish: ruhiy bemorlar klinikasida, qamoqxonada, kazarmalarda va odamlar qatiy tartib va

talablar ta’siriga tushib qoladigan tashqi dunyodan ajratilgan har qanday joylarda bo’lish. Qattiq zo’riqish sharoitida dunyoqarashni o’zgartirish juda dramatik bo’lishi mumkin.TShunday taranglik vaziyatlarini o’rganish oddiy sharoitlarda yuz beradigan ijtimoiylashuv jarayonini chuqur anglash imkoniyatini yaratadi. Konsentrasion lagerdagi xulq-atvor Psixolog Bruno Bettelgeym nasistlar tomonidan 1930-yillarning oxiri va 1940- yillarda Germaniyaning konsentrasiya lagerlariga qamalgan odamlarning qayta ijtimoiylashuvini bayon qilib bergan. Uning hikoyasi qisman o’zi eng yomon shuhrat topgan Daxau va Buxenvald lagerlarida boshdan kechirgan hodisalarga asoslanadi. Lagerdagi hayot sharoiti juda dahshatli bo’lib, mahkumlar qiynoqlarga, to’xtovsiz haqoratlarga giriftor qilinar, oziq-ovqat va hayot uchun zarur bo’lgan boshqa narsalarning keskin yetishmasligidan azoblanar edilar. Amaliyotdagi psixoterapevt sifatida Bettelgeym.o’zgarib borayottan sharoitlarga moslashayotgan odamlarning dunyoqarash va xulq-atvori qanday qilib tubdan o’zgarayotganligini ko’rishga odatlanib qolgan edi. Biroq lager hayotidagi dahshatli zo’ravonliklar tufayli mahkumlardagi o’zgarishlar ancha radikal va tez yuz berar edi. «Lagerlarda, — deb yozadi Bettelgeym — men faqat xulq-atvordagi emas, balki shaxsiyatda ham juda tez yuz bergan o’zgarishlarni kuzatdim; o’zgarishlar psixoanalitik muolaja deyiladigan jarayonga nisbatan ishonib bo’lmaydigan darajada tez va radikal edi». Bettelgeym tasvirlashicha, barcha mahkumlar o’z shaxsiyatida muayyan tartibda yuz bergan o’zgarishlarni boshdan kechirganlar. Qdmoqsagi dastlabki davr odamlarni oila va do’stlar davrasidan ayovsiz sug’urib olganlari va lagerga qamashdan oldin bo’lgan. Uning fikricha, bunday tasavvurlar aysbergning cho’qqisi, xolos. Biz o’lim bilan bog’laydigan narsalarning ko’p qismi ong ostida yashiringan, agar biz rozilik bilan o’lishni xohlasak, ularni yorug’likka olib chiqish kerak. Odamlar ongsiz tarzda, o’limni o’zlarini jazolash uchun kelgan yovuz narsadan boshqacharoq holda tasavvur qila olmaydilar. Agar ular, bunday tushunish irrasional ekanini anglay olishsa, masalan, bedavo xastalik qilingan gunoxdar uchun berilgan jazo emasligini bilishsa, jarayon og’riqsizroq kechadi.

Bolalar, ota-onalar va qariyalar birgalikda turmush kechiruvchi an’anaviy madaniyatlarda o’lim va avlodlar vorisligi o’rtasidagi aloqadorlik aniqroq anglanadi. Individlar o’zlarini oilaning va ularning qisqa muddatli shaxsiy mavjudligidan qatiy nazar, cheksiz davom etadigan jamiyatning bir parchasi, deb his qiladilar. Bunday sharoitlarda tez o’zgarayotgan sanoat dun&yvding ijtimoiy sharoitlariga qaraganda o’limga kamroq vahima bilan karash mumkin. Ijtimoiylashuv va individual erk Biz tug’ilib o’sgan muhitdagi madaniy ustanovkalar bizning xulq-atvorimizga shunchalik katta ta’sir o’tkazadiki, biz individuallik va iroda erkiga ega emasmiz, degan tasavvur paydo bo’lishi mumkin. Bizning jamiyat tomonidan oldindan tayyorlab ko’yilgan qoliplarga majburan tikishayotganday tuyuladi. Ba’zi sosiologlar ijtimoiylashuv, hatto umuman sosiologiya to’g’risida xuddi mana shunday, deb yozishgan edi, biroq bunday qarash mutlaqo noto’g’ri. Albatta, tug’ilishdan to o’limgacha bizning boshqalar bilan o’zaro ta’sirga kirishishimiz bizning shaxsiyatimiz, xayotiy qadriyatlarimiz va xulq-atvorimizni belgilaydi. Biroq ijtimoiylashuv o’sha induviduallik va erkning ham manbaidir. Ijtimoiylashuv jarayonida har bir shaxs o’zini anglash, mustakil fikrlash va harakat qilishga layoqat orttiradi. Bu tezisni til o’rganish haqidagi misol bilan ifodalash mumkin. Tilni hyech kim kashf qilmaydi, yoshlikdan til o’rganish bizni maxsus til qoidalari bilan kishanlab qo’yadi. Ayni paytda tilni egallash bizning o’zimizni anglashymiz va ijodimizdagi eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Til bo’lmasa odamlar o’zini anglaydigan mavjudot bo’lolmasdi. Tilni bilish inson hayoti timsoliy boyliklarini, indivydual sifatlarni sakdash va mavjudlyk shartlarini amalda egallash uchun ham zarur. Mavzuning qisqacha mazmuni Ijtimoiylashuv — bu chaqaloqning boshqa odamlar bilan muloqotga kirishish orqali o’zini anglaydigan, o’zi tug’ilg’an madaniyatni tushunadigan aqlli mavjudotga aylanish jarayoni.

1. Zigmund Freyd o’z asarlarida bayon qilgan nazariyaga ko’ra, bola agar atrof-muhitning talablari va ong ostidagi qudratli mayllarni muvozanatda ushlab tura olsagina, mustaqil mavjudotga aylanadi. Bizning o’zimizni anglashga bo’lgan qobiliyatimiz ongsizlik xurujlarini bosish yo’li bilan rivojlanadi. 2. J.G.Mid fikriga ko’ra, bola boshqalar uning o’ziga nisbatan o’zlarini qanday tutayotganliklarini ko’rib, o’zini alohida mavjudot sifatida anglay boshlaydi. Keyinroq, o’yinlarda qatnashib, o’yin qoidalarini o’rganib, bola, «umumlashtirilgan o’zga» — umumiy qadriyatlar va madaniy me’yorlarni tushuna boshlaydi. 4. Jan Piaje bolaning dunyoni ongli idrok etish qobiliyatining rivojlanishida bir nechta asosiy bosqichlarni ajratib ko’rsatadi. Har bir bosqich yangi bilish qobiliyatlarini o’zlashtirish bilan tavsiflanadi va oldingi bosqichning muvaffaqiyatliligiga bog’liq bo’ladi. Piaje fikriga ko’ra, kognitiv rivojlanishning bu bosqichlari ijtimoiylashuvning umumiy xususiyatlari hisoblanadi. 5. Ijtimoiylashuv agentlari — bu eng muhim ijtimoiylashuv jarayonlari yuz beradigan tuzilmaviy guruhlardir. Barcha madaniyatlarda bola ijtimoiylashuvining asosiy agenti oila hisoblanadi. Bundan tashqari, tengdoshlar guruhlari, maktab, ommaviy axborot vositalari ham ijti-moiylashuv agentlaridir. 6. Rasmiy maktab ta’limi ijtimoiylashuv jarayonida oila va tengdoshlar guruhlari o’tkazadigan ta’sirni kuchsizlantiradi. Ta’lim berish — ko’nikma va qadriyatlarga ongli ravishda o’rgatishdir. Bundan tashqari maktab «xufya dastur» yordamida ustanovka va me’yorlarni shakllantirib, sezilmaydigan yo’l bilan ham tarbiyalaydi. 7. Ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi ijtimoiylashuvning ehtimoliy agentlari miqdorini ko’paytirdi. Ommaviy bosma nashrlarning tarqatilishi, keyinroq, elektron muloqot vositalari bilan to’ldirildi. Televideniye har kuni barcha yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishar ekan, ayniqsa katta ta’sir kuchiga ega bo’la bordi.

8. Ba’zi vaziyatlarda individlar yoki guruhlar qayta ijtimoiylashuv jarayonini boshdan kechiradilar. Qayta ijtimoiylashuv — shaxsning tahdid yoki stress vaziyatida qadriyatlarni o’zgartirishi bilan bog’liq jarayondir. 9. Ijtimoiylashuv — butun umr bo’yi davom etadigan uzluksiz jarayon. Uning har bir bosqichida o’tish davrlari bo’lib, ularda bosib o’tish va tangliklarni bartaraf qilish jarayonlarini o’tash kerak. O’lim ham shunga taalluqli bo’lib, shaxs mavjudligining tugaganligini bildiradi.

O'xshashlar

Ijtimoiylashuv jarayonlarining namoyon bo’lish shakllari

Ma‘naviy hayot sotsiologiyasi

Tizimli yondashuv umumilmiy metodologiya sifatida

Tizimli yondashuv ijtimoiy amaliyotda

Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi