Har xil janrdagi asarlarni o`qish metodikasining xususiyatlari - Sotsiologiya - Referatlar

Har xil janrdagi asarlarni o`qish metodikasining xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Adabiy janrlar haqida ma`lumot. 2. Hikoya o`qish metodikasi. 3. Ertak o`qish metodikasi. 4. Boshlang`ich sinf o`qish kitoblarida berilgan ertak va hikoyalarning o`ziga xos xususiyatlari.

www.arxiv.uz Boshlang`ich sinflarda badiiy asar turlaridan hikoya, she`r, ertak, masal, maqol va topishmoqlar amaliy ravishda o`rganiladi. Bulardan tashqari, ilmiy- ommabop maqolalar ham o`qitiladi. Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, stilistik priyomlari jihatidan o`ziga xos hususiyatlarga ega bo`lib, o`quvchilarga ta`siri ham har xil bo`ladi. SHunga ko`ra, turli janrdagi badiiy asarlarni o`qishda o`qituvchi unga mos metodlar tanlashi talab etiladi. Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo`lib, unda kishi hayotidagi ma`lum bir voqea hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. “Hikoya ko`pincha kishi hayotida bo`lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni ertakdagidan ortiqroq hayotiydir”. Hikoya mazmunan boshlang`ich sinf uchun mos janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o`quvchilarni qahramonning xatti-harakati, tashqi ko`rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko`proq qiziqtiradi. SHuning uchun bolalarni badiiy asar turi bo`lgan hikoya bilan tanishtirish uning syujetini tushuntirishga bog`lab olib boriladi. Boshlang`ich sinflarda hikoyani o`qishga bag`ishlangan izohli o`qish darslarida o`qilgan hikoya mazmunini ochish, lug`at ustida ishlash, o`qilgan matnni qayta hikoyalash asosiy ish turlaridan hisoblanadi. Hikoya mazmuni, odatda, savollar asosida tahlil qilinadi. Bunda savollar qatnashuvchi shaxsning xatti-harakati va xarakterini tahlil qilishga qaratilgan bo`ladi. So`roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda faktlar, mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o`rtasidagi bog`lanishlarni aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o`qish darsida o`quvchilar ma`nosini tushunmaydigan so`z va iboralar ma`nosini tushuntirish ham muhim, aks holda, ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. So`z ma`nosini tushuntirishga ko`p vaqt sarflamay, asar mazmunini tushunishda eng zarur bo`lgan so`zni qisqa izoh berish bilan tushuntiriladi.(“O`quvchilar nutqini o`stirish metodikasi” bo`limiga qarang). Hikoyani o`qishda hikoya mazmunini tahlil qilish va shu asosda o`quvchilar nutqini o`stirish markaziy o`rin egallaydi. Hikoya o`qilgach, o`quvchilar o`ylashi,

www.arxiv.uz o`z mulohazalarini aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish talab etiladi. O`qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga yoqqan- yoqmagani, undagi qaysi qaxramonning xarakteri bolaga ta`sir etgani, bolalar kim yoki nima haqida hikoya qilib berishni istashini bilishdan iborat. SHundan keyingina hikoya xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g`oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi. Badiiy asarni tahlil qilishda syujetni to`liq tushuntirishga berilib ketib, qatnashuvchilarga xarakteristika, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari e`tibordan chetda qolmasligi lozim. Savollarni, odatda, o`qituvchi beradi, ammo asar mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan o`quvchilarga ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va ishni jonlantiradi; asar mazmunini yaxshi tushunish, mazmun va voqealar orasidagi bog`lanishni to`liq esda saqlab qolishda o`quvchilarga yordam beradi. Hikoyani o`quvchilar yaxshi o`zlashtirishlari, unda ilgari surilgan g`oyani bilib olishlari uchun matn bilan ishlash jarayonida tanlab o`qish, savollarga javob berish, hikoya qismiga o`zlari savol tuzishi, so`z bilan va grafik rasm chizish, reja tuzish, qayta hikoyalashning barcha turlaridan, ifodali o`qishga tayyorlanish kabi ish turlaridan foydalaniladi. Kichik badiiy hikoyani izohli o`qish darsini uyushtirishda quyidagi reja varianti sxemasi e`tiborga olinadi: 1) hikoyani o`qishga tayyorlash (hikoyada tasvirlangani kabi kishilar hayoti, davrga qisqa xarakteristika...); 2) hikoyani (to`liq yoki mantiqiy tugallangan qismlarini) o`qituvchi yoki oldindan tayyorlangan o`quvchining ifodali o`qishi; 3) idrok etishni tekshirish (qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakatlari, shaxslar va voqealar o`rtasidagi munosabatlar yuzasidan qisqacha suhbat); 4) hikoyani qayta o`qish (hikoyani qismlarga bo`lish, o`quvchilarga o`qitish, ayrim so`zlar ma`nosini tushuntirish); 5) hikoyaning har bir bo`limi yuzasidan suhbat o`tkazish va sarlavha topish;

www.arxiv.uz 6) hikoyaning ayrim bo`limlarini ifodali o`qish; 7) reja asosida qayta hikoyalash; 8) hikoyani ifodali o`qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish (sinfda yoki uyda); 9) hikoyani ifodali o`qish va ifodali qayta hikoyalash. Bu hikoyani o`qish darsi rejasining varianti bo`lib, o`zgarishi ham mumkin. Ammo shuni unutmaslik kerakki, badiiy hikoyani o`qish darsida uning mazmunini, asosiy fikrini bilish bilan birga, asarning tarbiyaviy (badiiy asar misolida o`quvchilarni tarbiyalash), xususan, estetik ta`siri ham ko`zda tutiladi va ifodali qayta hikoyalashga katta ahamiyat beriladi. Ertak xalq og`zaki ijodida eng keng tarqalgan janr bo`lib, ularda kishilar hayotida uchraydigan oddiy hodisalar va fantastik sarguzashtlar hikoya qilinadi. Ertaklarning ko`pida real hayot tasviri fantastik elementlar bilan qo`shilib ketadi. Boshlang`ich sinf o`quvchilari ertak bilan amaliy tanishtiriladi. Ertakning o`tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi favqulodda, ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi; undagi mard, kuchli, topqir, dovyurak, chaqqon qaxramonlar, ertakning g`oyaviy yo`nalishi, undagi ezgu kuchning – yaxshilikning doimo g`alaba qilishi bolalarni o`ziga tortadi. Ertakda qabul qilingan hikoya qilish formasi, bir xil so`z va iboralarning qayta-qayta takrorlanib turishi, oxangdorligi, tilining ta`sirchanligi, ifodali vositalarining jonliligi bolalar uchun juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilar ko`pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda ularning aksi bo`lgan yovuz, baxil, ochko`z obrazlarga bo`linadi. Ertakning pedagogik qimmati shundan iboratki, bolalar unda to`g`rilik, halollik g`alaba qilganidan, kishilar qiyinchilikdan qutulganidan, ya`ni yaxshilik, ezgulik ro`yobga chiqqanidan va yomonlik, yozuvlik mahkumlikka uchraganidan quvonadilar. Ular hayotda ham doim shunday bo`lishini istaydilar. Ertak bolalarda personajlarning xatti-harakatini muhokama qilib baholash ko`nikmasini o`stiradi. O`quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqadi? Nima uchun? ...nima uchun jazolanadi (yoki rag`batlantiriladi)? Nima uchun ertakdagi ba`zi qaxramonlarga xatto tabiat kuchlari ham yordam beradi,

www.arxiv.uz ba`zilaridan esa, aksincha, yuz o`giradi? kabi savollarga javob berish uchun o`ylaydilar, ertak qaxramonlarining xatti-harakatini muhokama qilib, uni baholashga o`rganadilar. Masalan, “Ur to`qmoq” ertagidagi asosiy fikr yaxshilikka-yaxshilik qaytishi, yovuzlik qoralanishini ifodalashdan iborat bo`lsa, “Donishmand” ertagida ahillikka undashdan iborat. Ertakda halq o`z hayotini o`zi hikoya qiladi, shuning uchun o`quvchilar ertakni o`qish bilan ma`lum davrdagi halq hayotini, o`ylari va orzu-istaklarini bilib oladilar. Ertak o`quvilar nutqini o`stirishda ham katta ahamiyatga ega. Ertak matni bog`lanishli nutqni o`stirish uchun zarur material beradi. Kichik yoshdagi o`quvchilar ertakni juda qiziqib, obrazli ifodalarni va tasviriy vositalarni, shuningdek, ertakning o`ziga xos sintaktik qurilishini, gap tuzilishini saqlagan holda jonli aytib beradilar. Boshlang`ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko`proq o`qitiladi. Anvar Obidjonning “Bo`rining tabib bo`lgani haqida ertak”, “Ko`zacha bilan Tulki”, “Olapar, Mosh, Musicha” kabi ertaklar aniq-hayotiy hikoyalar tarzida o`qitiladi va tahlil qilinadi. Matn bilan ishlashda tanlab o`qish, savollarga javob berish, o`quvchilarning o`zlari savol tuzib, javob berishlari, so`z bilan grafik rasm chizish, plan tuzish, qayta hikoyalash, ertak aytish kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bu ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma`lumki, kichik yoshdagi o`quvchilar ertakdagi hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-biriga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o`qib, tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga, sjyuet rivojini qatnashuvchi personajlarning xatti-harakati, o`zaro munosabatlarini to`g`ri tasavvur etishga yo`naltiriladi. Ertak ustida ishlashning oxirgi bosqichida “Ertakda sizga juda yoqqan joyini o`qing, nima uchun yoqqanini ayting. Hayotingizda mana shu ertakdagiga o`xshash voqealar bo`lganmi?” kabi savol-topshiriqlar yordamida o`quvchilarning ertak xulosasini tushunishlariga erishiladi. Ertak o`quvchilar uchun ertakligicha qolishi va bolalar hayotidagi hodisalarga avtordek yondoshishga o`rganishlari uchun shuning o`zi kifoya.

www.arxiv.uz Boshlang`ich sinf o`quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, “Davlat”, “Tuz haqi”, “Ovchi, Ko`kcha va Dono”, “Ilm afzal” kabi ertaklarni ham o`qiydilar. O`quvchilarni bunday ertaklarni o`qishga tayyorlash ilmiy-ommabop tekstlarni o`qishga tayyorlash kabi bo`ladi (kuzatish, ekskursiya, fan darslari), ertakni o`qish va tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar o`qituvchi rahbarligida ertakda qatnashuvchilarning xulq-atvori, ayrim xatti-harakatlarini baholaydilar, ularning bir-birlariga bo`lgan munosabatlarini aytadilar va shular asosida ayrim obrazlar haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertak qismlarini rollarga bo`lib o`qiydilar. Bundan tashqari, bolalar 4-sinfda “Davlat” ertagini o`qiydilar. Bu ertak oddiy turmushga tegishli elementlarni tasvirlovchi ertakdir. Ertakda fantastika bo`lganligi uchun o`quvchilarni ertakni o`qishga taxminiy tayyorlashni talab qiladi. Ertakni o`qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofni, tabiatni, borliq dunyoni qanday tasavvur etishlari haqida suhbat o`tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagi badiiy obrazlarni, ularning o`zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari, xarakterlarini to`g`ri tushunishga yordam beradi. Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o`qishgagina emas, balki uni aytib berishga o`rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og`zaki nutqni o`stiradi, bolalar nutqini yangi so`z va iboralar bilan boyitadi, ona tiliga muhabbatni tarbiyalaydi. 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o`rgatish uchun ertak bilan birinchi tanishtirishda uni (agar ertak hajmi katta bo`lmasa) o`qituvchi aytib berishi mumkin. YUqoridagilarni hisobga olganda, ertakni izohli o`qish darsining qurilishi quyidagicha bo`lishi mumkin: 1) o`quvchilarni ertakni idrok etishga tayyorlash; 2) o`qituvchining ertakni ifodali o`qishi, yod aytib berishi; 3) ertakni o`quvchilar qanchalik idrok etganliklarini aniqlash maqsadida qisqacha suhbat o`tkazish; 4) ertakni qismlarga bo`lib o`qish va tahlil qilish, undan ayrim tasviriy vositalar, sinonim so`zlarni topish, ayrim so`zlar ma`nosini tushuntirish;

www.arxiv.uz 5) ertakni aytib berishga tayyorlanish (ichda o`qish); 6) ertakni aytish; 7) umumlashtiruvchi suhbat (ertak g`oyasini ochish); 8) ma`lum vazifa bilan ertakni qayta o`qish; 9) vazifani tekshirish va yakunlash; (Nima uchun ertakni qiziqib o`qidik?) 10) uyda boshqalarni ham qiziqtiradigan qilib ertakni o`qib (yoki aytib) berishga tayyorlanish. Tekshirish uchun savol va topshiriqlar. 1. Adabiy janr deganda nimalarni tushunasiz? 2. Hikoyaning o`ziga xos xususiyatlarini ayting. 3. Hikoya o`qishda qaysi ish turlaridan foydalaniladi? 4. Hikoya o`qish darsi konspektini tuzing. 5. Ertak janrining o`ziga xos xususiyatlarini ayting. 6. Hikoya va ertak tili ustida qanday ishlar uyushtiriladi? 7. Boshlang`ich sinf o`qish kitobiga kiritilgan ertaklarni guruhlang, ko`proq qanday ertaklar berilganini izohlang. 8. Ertak o`qish darsi konspektini tuzing. 9. O`qish dasturi haqida so`zlang. 10. 3- sinf “O`qish” kitobining “Xalq og`zaki ijodi” bo`limidan ertaklarni izohlang. 11. o`qish kitoblaridagi (1-4- sinf) ertaklarni qiyoslang. 12. Bolalar yozuvchilarini sanang. Tayanch so`zlar: hikoya, janr, timsol, portret, syujet, jonlantirish, qayta hikoyalash, izohli o`qish, reja, ertak, maishiy, sehrli, hayvonlar haqidagi ertaklar, tasviriy vosita, g`oyani echish, tugun, echim, kulminasion nuqta,

O'xshashlar

Har xil janrdagi asarlarni o`qish metodikasi

Shaxsning individual xususiyatlari va ularni diagnostika qilish

O. Kontning pozitivistik katexizis asari

Dinlar o`zaro ta`sirining globallashuvi

Nikoh va oila sotsiologiyasi