Nikoh va oila sotsiologiyasi - Sotsiologiya - Referatlar

Nikoh va oila sotsiologiyasi

Yuklangan vaqt:

14.03.2020

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

Nikoh va oila sotsiologiyasi Reja: 1.Oilaning sotsial mohiyati, oilaning ahloqiy va huquqiy asoslari. 2.Oilaning funksiyalari, oila tiplari. 3.Xozirgi davrda oila rivojidagi sotsial xususiyatlar. 4.O’zbekiston Respublikasida nikoh va oila munosabatlarini rivojlantirish va mustahkamlash yo’lidagi sotsial tadbirlar.

Oilaning sotsial mohiyati, oilaning ahloqiy va huquqiy asoslari. Nikoh va oila munosabatlari kadim davrlardan boshlab ilmiy tadqiqotlar manbaining bir yo’nalishini aks ettirib, sotsial tizimni tashkil etuvchi sotsial instiutlarning alohida fuksiyaga ega bo’lgan bulagi hisoblanadi. Ma’lumki har bir sotsial institut o’ziga xos funksiyani bajarishga yunaltirilgandir. Turli yo’nalishdagi sotsiologlar bu sotsial institutlarning alohida funksiyalarini o’rganishga kirishib, klassifikatsiyalashga o’ringanlar. Bu soxada ancha to’liq va qiziqarli ma’lumotlarni sotsiologlar S.Lipset, D.Landberg va boshqalarning “Institutsional maktab” sotsiologiyasi manbalaridan olishimiz mumkin. Ana shu sotsial institutlardan biri oila hisoblanadi. Klassik sotsiologlarning nazariyalarida sotsial institutlarni amal qilishiga ko’ra ikkiga ajratiladi: Oddiy va murakkab. Oddiy sotsial instiutning klassik misolida oila institutini ko’rib chiqishimiz mumkin. A.G. Harchevning ma’lumotiga ko’ra - oila kishilarning nikoh va kon-karindoshlik xususiyatiga ko’ra birlashmasi bo’lib, ijtimoiy turmushni shakillantirishdagi birgalikdagi javobgarliklariga ko’ra bog’langan bug’inidir. 1857-1929 yillarda yashab ijod etgan Amerika sotsiologi va iqtisodchisi T.Veblenning sotsial institutlar haqidagi konsepsiyasining asosida funksional yondashuvlarni qurish mumkin. Bunga ko’ra oila - jamiyat a’zolarini takror ishlab chiqarish funksiyasini bajaruvchi institutlar hisoblanadi. Bu masalalarni biz A.Millerning konsepsiyalarida ham qurishimiz mumkin. (1914-1973). O’z davrida M.Veber ham sotsial institutlar va ularning funksiyalari haqida alohida to’xtalib utgan. O.Kont o’z sotsiologik nazariyalarida oilani jamiyatning birlamchi asosi sifatida qarab chiqadi va uning kelib chiqishini insoniy munosabatlardagi tabiy holat deb izohlaydi. O.Kontning fikricha: oilada ijtimoiy munosabatlarning barcha ko’rinishlari o’z aksini topadi, ya’ni notenglik (avlodlar va jinslar o’rtasida), tobelik (oila a’zolari o’rtasidagi, oila boshlig’i, kattalar) va x.z. Shunga ko’ra oila bir kichik davlat bo’lib, u davlatning shaqllanish asosi, uning modeli, oila sotsial funksiyalari esa - jamiyat funksiyalarini aks ettradi.

P.Sorokin oilaviy kelishmovchiliklar, ularning sabablari va oqibatlari haqida keng, to’xtalib utgan o’zining sotsiologik tadqiqotlarida (Inson. Sivilizatsiya.) rus. M. , 1992. 272-273 b. L.Prizberg o’zining Sotsial konfliktlar, 1982 y. asarida oilaviy kelishmovchiliklar va ularning oqibati, jamiyat tarkkiyotiga ta’siri haqida ma’lumotlar keltirib, ularning oldini olish va oqibatlariga qarshi kurashish jamiyat oldiga qo’yiladigan muhim vazifalardan biri ekanligi ta’kidlagan. Oilaning funksiyalari, oila tiplari. “Oila jamiyatning asosiy buginidir hamda jamiyat va davlat muxofazasida bo’lish huquqiga ega”. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (63-modda). Nikoh va oila sotsiologiyasi o’z mazmuniga ko’ra juda keng kullamga ega bo’lib, xozirgi zamon oila-nikoh munosabatlarining barcha jihatlarini o’z ichiga oladi. Yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning tarkib topa borishi oila-nikoh munosabatlarida ham jiddiy o’zgarishlarni, oilaviy munosabatlarda vujudga kelayotgan yangi muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ayniqsa, ularning ichida oila- nikoh munosabatlarining huquqiy-yuridik yo’nalishi, ahloqiy-estetik, oila va islom dini, oila va aholi salomatligini ximoya qilish muammosi, oila soni, tarkibi va tuzilishi, oilaning moddiy-iqtisodiy ta’minoti, turmush darajasi, oilada er-xotinning o’rni va ro’li, oiladagi ruhiy muhit, oilaviy mojaro’lar va ajralishlar, ularni keltirib chiqaradigan sabablar, yosh oilalar va ularning axvoli kabi yo’nalishlar muhim sotsiologik tadqiqot ob’ekti bo’lib kelmoqda. Oila-nikoh sotsiologiyasi turmush tarzi sotsiologiyasi bilan o’zviy bog’liq holda olib qarab o’rganiladi. Zero, oila bilan bog’liq bo’lgan barcha masalalar kishilar turmush tarzi tarkibiga kiradi. Ammo, oila jamiyatning kichik yacheykasi sifatida maxsus sotsiologik tadqiqotga muxtoj. Shuning uchun ham oila-nikoh sotsiologiyasi maxsus sotsiologik nazariya sifatida xozirgi davr jamiyat ijtimoiy xayotini ilmiy jihatdan o’rganishda muhim ahamiyatga egadir.

Oila-nikoh munosabatlarining asosiy sotsiologik tushunchalariga quyidagilar kiradi: Oilaviy xayot sharoiti, oila tarkibi, oila funksiyasi, oila turmush tarzi, oilaviy mafkura va boshqalar. Bu tushunchalar oila-nikoh munosabatlarining eng muhim jihatlarini o’zida ifodalaydi. Oila jamiyat ijtimoiy tarkibining muhim elementi sifatida o’ziga xos ijtimoiy vazifalarni bajaradi. Oilaning ijtimoiy vazifasi (funksiyasi) deganda, oila va uning a’zolari xayot faoliyati, faollikni namoyon qilish usuliga bag’ishlanadi. Ularga quyidagilar kiradi: biologik ko’payish, tarbiyaviy, xo’jalik-iqtisodiy, o’zaro yordam, kommunikativ, regulyativ kabilar. Ayniqsa, oilada bola tarbiyasi, keksalarga yordam, mehnatga layokatini yukotganlarga g’amxurlik qilish, oilaviy an’analarni saqlash va ma’naviy munosabatlarni tartibga solish kabi muhim ahamiyatga ega ijtimoiy munosabatlar mujassamlashgandir. Oilada “voyaga yetgan, mehnatga layokatli farzandlar o’z ota- onalariga g’amxurlik qilishga majburdir”. Shunday qilib, “oila turmush va vijdon qonunlari asosida kuriladi, o’zining ko’p asrlik mustaxkam va ma’naviy tayanchlariga ega bo’ladi, oilada demokratik negizlarga asos solinadi, odamlarning talab-extiyojlari va qadriyatlari shaqllanadi”. Xozirda, turli mamlakatlarda, jumladan O’zbekiston respublikasida ham oilaning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish funksiyasining salmog’i yanada ortmokda. Bozor munosabatlarnining tarkib topishi natijasida bu funksiyaning bajarilishi, oilaning boshqa funksiyalarini faol amal qilishiga sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Masalan: oilaviy kichik korxonalar, ustaxonalar, kooperativlar, oilaviy fermer xo’jaliklari, ijara pudratlari kabi ishlab chiqarish funksiyasining amal qilishi bilan jamiyat taraqqiyotida nafaqat iqtisodiy jihatdan ahamiyatlirokdir, ko’p jihatdan aholini ijtimoiy foydali mehnat bilan band qilish, xo’jalikuchun zarur mollar bilan ta’minlash (xo’jalik- iqtisodiy funksiyasi) bolalarda yoshlikdan mehnat kunikmalarini shaqllantirish (tarbiyaviy funksiyasi), ijtimoiy-psixologik (o’zaro yordam funksiyasi), oila byudjetini ta’minlaydi. Er-xotin va farzandlar o’rtasidagi ruhiy uyg’unlikni (kommunikativ funksiyasi) mexr- oqibat munosabatlarini yanada oshiradi.

Oila asosini nikoh munosabatlari tashkil qiladi. Nikoh – bu tarixan vujudga kelgan er va xotin o’rtasidagi munosabatlarning ijtimoiy-ahloqiy shaqlidir. Nikoh orqali jamiyat er-xotinning o’zaro jinsiy xayotini tartibga soladi va ularning oiladagi huquq-burchlarini qonunlashtiradi. Shu bilan birga, oila nikohga nisbatan yanada murakkabrok bo’lib, nafaqat er-xotinni, balki ularning farzandlarini va shu oila tarkibiga kiruvchi karindoshlarni ham o’z ichiga oladi. Oila ijtimoiy institut sifatida muayyan darajalarga ega bo’ladi. Dastlab, er- xotinning nikohdan o’tishi oqibatida oila vujudga keladi. Birinchi farzandning dunyoga kelishi esa - bolali oilani yuzaga keltiradi. Bu holat oilani yanada mustaxkamlaydi. Xattoki, bir-birlarini sevib kurilgan oila ham, agarda farzandli bo’lmasa, mustaxkam bula olmaydi, bundan ko’rinib turibdiki, oilaning avlod koldirishlik funksiyasi jamiyat xayotida ham, oila mustaxkamligini saqlashda ham muhim ro’l o’ynaydi. Oilaning yana bir darajasi - ko’p bolali oilalar soni xozirga kelib, ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’siri bilan borgan sari kamayib ketmoqda. Oila tipining muhim belgilari quyidagilar hisoblanadi: oila a’zolarining yoshi, oiladagi bola soni, murakkab oilalar, bunday oilalar bizning sharoitimizda ko’plab uchraydi. Bunady oila tarkibi bir necha - ikki yoki undan ortiq nikohli juftdan iborat bo’ladi. Respublikada oilaning o’rtacha soni 5,5 kishidan iborat, bir qancha viloyatlarda esa 6 kishidan iborat, bu ko’rsatkichMDXning Yevropa qismidagi mamlakatlarida 3,2 kishini tashkil etadi. Davlatning vujudga kelishi bilan oilaviy xayotni boshqarish huquqiy harakterga ega bo’lgan. Nikohni yuridik jihatdan rasmiylashtirish nafaqat er-xotin oldiga, balki davlat oldiga ham muayyan javobgarlik (burch, vazifa, ma’suliyat) kuyadi. Shundan boshlab oilaviy munosabatlar muammolarini na’zorat qilish, huquqiy jihatdan boshqarish davlat zimmasiga yuklatildi. Nikoh munsabatlarini, yolg’iz yashovchilarni, oilaviy bo’zilish sabablarini o’rganish jamiyat ijtimoiy tarkibini ijobiy rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Oddiy bir misol: diniy munosabatlar asosida, avval nikoh muqaddas hisoblanar edi. Sobik totalitar tizim asorati sifatida biz bu masalaning ancha keyingi o’rinlardan biriga surilib qolganligini guvoxi bo’lib turibmiz.

Xozirgi davrda oila rivojidagi sotsial xususiyatlar. “Xozirgi vaqtda oilaning haqikiy moddiy axvolini, ularning ma’naviy va madaniy kizikishlarini mahalladan ko’ra yaxshirok biladigan boshqa to’zilma yuk, shuning uchun xozirda oila sotsiologiyasi mahalla doirasida kengrok urganilmog’i zarur. Bozor munosabatlari barchani tobora chuqurroq o’z doirasiga tortayotgan ekan, bu holat oilaviy munosabatlarga ham o’z ta’sirini utkazmay qolmaydi albatta. Oilaning ishga yarokli bo’lgan barcha a’zolari tirikchilik bilan band bo’lib, bolalar o’z xoliga tashlanib quyilayotgani ham haqikatdir. Ana shunday vaziyatlarda mahallalarning ro’lini, mas’uliyatini oshirish tugrisidagi da’vat va tegishli farmoyishlar, oilalardagi muammolarni keng jamoatchilik muammolari sifatida qabul qilinishi davr takozosi ekanligidan dalolat beradi. Bolalar jamiyatning kelajagi ekanligi e’tirof etilar ekan, ularning tarbiyasi uchun shu jamiyatning har bir a’zosi mas’ul ekanligini e’tiborga olgan holda, eng avvalo oila o’z farzandining tarbiyasi, uning kelajagi, jamiyat oldidagi burchini anglab yetishida javobgar ekanligini ta’kidlash bilan uning zimmasiga eng og’ir mas’uliyat tushishini anglab yetib, o’z funksional vazifasiga sodik holda jamiyat taraqqiyoti bilan birga rivojlanib borishi talab etiladi. “Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga, ahloq-odobini ham yaxshilangizlar”, - deyiladi xadislarda. Farzand - xayotning guli. Darhaqikat, odobli farzand bilan xayotimiz fayzlidir. Birok, farzandlarimiz xatti-harakatida ham goxo nuksonlar ko’zgatashlanadi, ularni o’z vaqtida oldini olib, bartaraf etmaslik gunox ishlarga olib boradi. Shuning uchun oilada farzandlarimizga xadis namunalarini uktirib borishimiz ham foydadan xoli emas. Pedogogika fani atamasida “tarbiyasi qiyin” degan tushuncha mavjud. Bu tushuncha odatda shux va kaysar o’quvchilarga nisbatan ishlatiladi. Shuningdek, tarbiyasi og’ir bolalar qatoriga o’zboshimcha, xatto bezori bolalar va zararkunanda darajasiga tushib qolgan usmirlar ham kiradi: ularni tarbiyalash, xayotida haqikiy tug’ri yo’lga solib yuborish oson ish emas albatta. Biroq, astoydil, e’tikod va fidoyilik ko’rsatib, ijtimoiy fanlar qonuniyatlariga suyanib, bu og’ir va mashakkatli ishda muvaffakiyatga erishadigan tarbiyachi-murabbiylar ham yuk emas.

Bola ruhiyati va madaniyatining nuqsonlarini o’z vaqtida payqab, ularni bartaraf etish tadbirlarini izlash va moxirona ish yuritib, tarbiyaviy ta’sir ko’rsatib, shubxasiz, samarali natijalarga erishish mumkin. Buning uchun ruhiyat va pedagogika fanlarining yutuqlariga suyangan holda oilalarda, ota-onalar universitetlari ishlarini jonlantirgan holda, bu vazifaga mutasaddi bo’lgan mutaxassislarning mas’ulyatini oshirish talab etiladi. Oila a’zolari o’rtasida nutk odobi masalasi ham g’oyat muhim ahamiyatga egadir. Birok, bu ishni amalga oshirishda, birinchi galda ota-onalarning o’zlari namuna ko’rsatib, sof ona tilida so’zlashlari lozim. Ma’lumki, “sen” va “siz” so’zlari ham bir og’izdan chiqadi. Ayniqsa, o’zbek kelinining xush odobi, mehnatsevarligi, uddaburon va chaqqonligi, saramjon-sarishtaligi xususiyatlari bilan hammada xavas uyg’otibgina qolmay, shirin so’z, xushmuomala, yoqimtoylik fazilatlari bilan xonadonga nur yog’diradilar. Baliq suv bilan tirik deganlaridek, odam-odam bilan xayotdir. Buning asil ma’nosida odamlarning o’zaro muloqotidagi aloqa qurolining ijtimoiy sifatlari yotadi. Bulajak oila vakillari, bular farzandlar ekan, ularning kelgusida qanday oila qurishlari, qanday oila egasi-yu, qanday uy bekasi bo’lishi, ular usib-unayotgan oilasida shaqllanadi. “Qush uyasida kurganini qiladi”, - degan naqlbejiz emas. Oiladagi an’analar, udumlar asirlar osha davom etaveradi. Undagi yaxshi va yomon fazilatlar, hamda illatlar kelgusi avlodlar xayotida o’z aksini topadi. Shuning uchun, iloji boricha oilada ijobiy xislatlarni kengrok shaqllantirib, nuksonlarni bartaraf etib borilishi ota-onaning va oiladagi boshqa keksa avlodlarning jamiyat oldidagi jiddiy burchi hisoblanadi. Oilada bolaning kitobxonligini uyushtirish ham jiddiy ahamiyatga ega bo’lib, uni quyidagicha amalga oshirish mumkin: 1. Har qaysi yoshdagi bolalar uchun badiiy asarlarni tugri tanlash va olib berish. 2. Ma’lum tartib asosida badiiy kitoblarni ukish uchun vaqt hamda sharoitni belgilash. 3. Badiiy asarlarning tarbiyaviy tomonidan ta’sir ko’rsatadiganlarini tanlash va keraqli adabiyotlarni tuplab, oila kutubxonasini tashkil etish.

4. Bolalar kitobxonligini bog’cha va maktab bilan hamkorlikda uyushtirish. Bunda uslubchilar va sinf raxbarlari bilan doimiy aloqa urnatib bolaning tarbiyasi bilan muntazam ravishda kizikib turish kerak. 5. Oilada bolalar kitobxonligini oshirishda (uyushtirish) turli xil usullardan foydalanish (Tajriba va kuzatish , suxbat, ifodali ukish, xikoya, baxs-munozara) yaxshi samara berishini ko’rsatadi. Yuqorida aytib utganimizdek, oilada tarbiyaga katta ahamiyat berish kerak. Oila a’zolari bir-birlari bilan qanday muomalada bo’lsalar, shu muhit kobig’idagi uspirinlarda ham xuddi shunday va ularga xos xulk-atvorlar namoyon bula boshlaydi. Oila xontaxtasi atrofida utirib, turli mavzularda muloxazalar yuritish, murakkab muammolarni hal qilish borasidagi atroflicha yetarli baxslar, shubxasiz, yigit-qizlar aql-zakovatining o’sishida, ularning aql-kamolotida to’rtki vazifasini bajaradi. Oilaviy turmush bu buyuk xayot maktabidir, unda er-xotin bir-birini tarbiyalaydi, biri ikkinchisidan o’rganadi, o’zidagi kamchiliklarni payqaydi va bartaraf eta boradi. Ana shu kamchiliklarga bardosh bergan oilagina baxtli bula oladi. Oila qurishdan asosiy maqsad farzand qurishdir, avlodlar davomiyligini davom ettirish, jamiyat manfaati yo’lida xormay-tolmay mehnat qilishdan iboratdir. Er ila xotunning qonuniy suratda birga yashab, bir vujud bo’lishlaridan oila tashkil bo’lur. Er o’zi uchun bir xotun tanlab, dunyoda bo’lgan tirikligida, shodligu - kayg’usida, har bir yaxshi-yomon kunida suyanchik bo’ladigan, joniga roxat baxsh etadigan bir sirdosh topur. Xotun odam bolasida bulgon xulklarni go’zallashtirurki, bunga sabab qattiq kungillarni yumshatuvchi, insonlarni jonvor emas, inson etuvchi bir kut bo’lganidandir. Zero do’stlik va yaqinlik kabi narsalar nakadar mustaxkam bo’lsa-da, oila tashkil etishdan kudratlirok emas. (XADIS, 9-bet). Oila qurishdan oldin, uning inkilobi va istikboli ustida uylamok oqillarning ishi. Aksincha, ba’zilar avval turmush ko’rib, keyin pushaymon kila boshlaydilar. “Er va xotinning bir-biriga bo’lgan mexru-vafosi bizga bobolarimizdan qolgan bebaxo merosdir. ” Nikoh munosabatlarini, yolgiz yashovchilarni, oilaviy bo’zilish sabablarini o’rganish jamiyat ijtimoiy tarkibini ijobiy rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi.

Shunday ekan, oila va nikoh munosabatlari nafaqat er-xotinning o’rtasidagi shaxsiy, balki ijtimoiy, umumbashariy ahamiyatga ham egadir. Oila nafaqat eru-xotin ittifoqi, balki jamiyatning asosiy bug’inidir, respublikamizda utgan 1998-yilning “Oila” yili deb e’lon qilinishi va shu munosabat bilan bir qator tadbirlarning amalga oshira boshlanganligi buning yaqqol dalilidir. O’zbekiston respublikasida nikoh va oila munosabatlarini rivojlantirish va mustahkamlash yo’lidagi sotsial tadbirlar. 1997 yil 5 dekabr kuni O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 5 yilligiga bag’ishlab utkazilgan tantanali yig’ilishda mamlakatimiz yo’lboshchisi Islom Karimov ma’ruza qilib, kelayotgan 1998 yilni “Oila yili” deb e’lon qilgan edilar. Bu yig’ilishda Prezidentimiz oilaning har bir inson xayoti va umuman jamiyat hamda davlat taraqqiyotida tutgan o’rnini atroflicha sharxlab ajoyib fikrlarni aytdilar va jamiyat oldiga shunday masalani kuydilar: “... Oilaga e’tiborni tubdan o’zgartirish, oilalarni avvalo ijtimoiy jihatdan ximoyalash, e’zozlash, qo’llab-quvvatlash - bugungi kunimiz va ertangi istiqbolimiz uchun nakadar muhim va dolzarb ekanligini yaxshi tushunamiz va anglashimiz darkor. Shu munosabat bilan ko’p utmay 1997 yil 9 dekabrda Prezidentimizning oila masalasiga bag’ishlangan maxsus farmoyishi e’lon qilindi. Farmoyishda “Oila yili” bilan bog’liqlikda Davlat dasturini ishlab chiqish uchun Respublika Komissiyasi to’zildi va uning tarkibidagi ishchi guruhlarni tashkil etish vazifasi quyildi. Dasturni asosiy yo’nalishlari belgilab berildi. 1998 yil yanvar oyida oila manfaatlarini ta’minlash borasidagi tadbirlar Davlat Dasturi tayyor bo’ldi, hamda O’zbekiston Respublikasining Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 27 yanvardagi qaroriga asosan tasdiklandi. Davlat Dasturi kompleks tusda bo’lib u 150 dan ko’proq tadbirlarni o’z ichiga olgandir, dasturda belgilangan tadbirlarni amalga oshirish uchun esa barcha manbalar bo’yicha 144,8 mlrd. sum mablag’ ajratish ko’zda tutilgan bo’lib, bu mablag’ni deyarli yarmi davlat byudjetidan ajratilishi ta’kidlangan. Oliy Majlisning X - sessiyasida qabul qilingan Oila Kodeksi oilaviy munosabatlarda erkak va ayolning teng huquqlilik prinsiplari mustaxkamlandi.

Kodeksda oiladagi mulk, bola tarbiyasi va boshqa jihatlari yangi zamon talablari asosida talqin etilgan. Shu bilan bir qatorda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining Respublika “Oila” ilmiy-amaliy Markazini tashkil etish to’g’risidagi qarori oila manfaatlarini takomillashtirish yo’lida quyilgan yangi salmoqli qadamdir. Bu qarorga binoan O’zbekiston respublikasi Xotin-qizlar Qumitasida Respublika “Oila – ilmiy-amaliy Markazi” tashkil etildi. Markaz Oila muammolarini o’rganish bo’yicha laboratoriyaga ega bo’ladi. Bunday markazning vujudga kelishi ko’p jihatdan ahamiyatlidir. Birinchidan, oila – jamiyatning negizidir, demak oila muammolarini o’rganish va hal qilish bilan o’zluksiz, hamisha shug’ullanadigan, bu borada o’z taqlif-muloxazalarini ishlab chiqib, vaqti-vaqti bilan davlat va jamiyat oldiga kuyadigan muassasaga extiyoj katta. Ikkinchidan, xayot, jamiyat hamisha rivojlanishda, taraqqiyotda ekan, demak oila muammolari ham o’zgarib, yangilanib boraveradi va ular to’g’risida butun jamiyat va davlat boshqaruvi o’z vaqtida aniq tasavvurga ega bo’lish zarur. “Oila” markazi avvalo oilaning ravnaki bilan bog’liq muammolar majmuasini atroflicha ilmiy o’rganish va uslubiy tavsiyalar tayyorlashning o’zining asosiy vazifalaridan deb biladi. Bunday muammolar esa oz emas. Shu bilan birga “Oila” markazi faqat ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan muammolar bilan shug’illanib qolmay, qarorda ko’rsatilganidek, u keng amaliy faoliyat bilan ham shug’illanadi. Ya’ni oilani rivojlantirish, uni takomillashtirish, oila a’zolari salomatligini tibbiy-biologik asoslarni ilmiy o’rganish bilan bir qatorda bu muammolarni hal qilish yuzasidan amaliy tadbirlar majmuasini ham amalga oshirib boradi. Yana, yoshlarni oilaviy xayotiga tayyorlashni yaxshilash maqsadida Nikoh uylariva salomatlik markazlarida maxsus o’quv tarbiyaviy kurslarni tashkil etilishi ko’zda tutilgan bo’lib, bugungi kunda bu maskanlar muvaffakiyatli faoliyat ko’rsatmoqdalar. Shuningdek oilaning huquqiy sovodxonligini yaxshilash va ximoyalash-xozirgi kunda eng muhim vazifalar qatoridan o’rin olgan. Markaz 1998 yillning “Oila yili” deb e’lon qilinganligi munosabati bilan belgilangan tadbirlar Davlat dasturining bajarilishi manitorligini olib borayotganligi katta ahamiyatga egadir.

Oila ilmiy-amaliy markazning faoliyati davlat va jamiyat taraqqiyoti manfaatlariga yonaltirilgandir. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “Oila” ilmiy amaliy markazini tashkil etish to’g’risidagi qarori va uning bugungi kundagi faoliyati butun mohiyat e’tibori bilan jamiyat taraqqiyotida, ma’naviy barkamol va jismonan sog’lom avlodni tarbiyalashda oilaning o’rni muhim ekanligini yana bir marta tastiklaydi va uning ravnakiga xizmat qiladi. Ma’lumki, oilaning avlod qoldirishlik funksiyasi nafaqat oilaning mustaxkamligini saqlashda, balki jamiyat xayotida ham juda muhim ro’l o’ynaydi. Ko’p bolali oilalar xozirga kelib, ma’lum ijtimoiy - iqtisodiy omillar ta’siri ostida borgan sari kamayib ketmoqda. Bu holat yakin kelajakda o’zbek millatining rivojlanishi va ravnaki darajasiga o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi, albatta. Respublikamizda oilaning o’rtacha soni 5,5 kishidan iborat, bir qancha viloyatlarda 6 kishidan iborat. MDX Yevropa qismidagi mamlakatlarda esa bu ko’rsatkich3,2 kishini tashkil etadi (1997-y). Jamiyat, har qanday davlatning ijtimoiy tanazzulga yo’z to’tishi eng avvalo undagi oilaning barbot bo’lishi, bo’zilishining ko’payishiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Shuning uchun oilaviy ajralishlarni, kuydi chiqdilarni keltirib-chiqaruvchi tub sabablarni aniqlash, o’rganish va ularni oldini olish uchun ilmiy - amaliy tavsiyalar ishlab chiqish oila sotsiologiyasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Respublika bo’yicha nikohlar umumiy sonining o’sishi bilan ajralishlar sonining ham usayotganligi tashvishlidir. Oilaviy ajralishlarning asosiy sabablari nimalar? Ajralishlarning tarafdori ko’proq kim? Erkaqlarmi yoki ayollarmi? Qaysi birlari ko’proq aybdor? – degan savollar yuzasidan olib borilgan sotsiologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra oilaviy ajralishlarning 70% da ayollarning, faqat 30% da erkaqlarning da’vogarligi asosida sodir bo’lmoqda. 41,4% ajralishlarning asosiy aybdori erkaqlar 26,8% ayollar, 4,5% har ikki tomonning o’zaro kelisha olmaganligi sababli 7,3% esa kelin bilan kaynona o’rtasida kelishmovchilik bo’lganligi oqibatida bo’zilmokda.

Xozirgi vaqtda asosan ko’proq quyidagi omillar oilaviy ajralishlarga sababchi bo’lmoqda: 1. Er o’z oilasini moddiy va ma’anviy jihatdan kullay olmasligi. 2. Erlik burchini, oila boshlig’i sifatidagi mas’uliyatli vazifasini bajarmayotganligi tufayli. Erning spirtli ichimlikka, narkotik moddalarni iste’mol qilishga bermaganligi va natijada sog’lom oilaviy muhitning bo’zilishi oqibatida. 3 .Ayollarning o’z eriga nisbatan ko’pol munosabatlarda bo’lishi, erni er o’rnida kurmasligi, mensimasligi va oilada ayollik burchini xis kilmasligi natijasida. 4. Er xotin o’rtasida o’zaro xurmatning yukligi, harakterlarining tug’ri kelmasligi, oddiy muomala madaniyatining yukligi va xokazo. Olib borilgan sotsiologik tadqiqotlarga ko’ra, oilaviy xayotda o’zlarini baxtli deb hisoblagan ayollar bular: ish joyida muvaffakiyatga erishgan har tomonlama kizikishga va qobiliyatga ega bo’lgan, mustaqil, tashqi ko’rinishidan kelishgan va go’zal bo’lgan ayollar emas, balki – jiddiy, yumshok kungil, mexribon, o’z oilasiga jonkuyar, chekinuvchan, bir gapdan qoladigan ayollar ekan. E’tibor berilsa haqikiy oilaviy baxtga erishish omillari ahloqiy munosabatlarga borib takalar ekan. Ayrim mualliflarning fikricha katta yoshli har erkakka 5 nafar ayol tug’ri kelishi va bu holat esa ko’p xotinlikka ruxsat berishga asos bo’lishini ta’kidlaydi. Ammo statistik ma’lumotlar esa bu fikrlarni tasdiklamaydi. Agar 1989 yilda respublikamizda 5481,8 ming erkak va 5820,8 ming ayol (1 ga 1,06) istikomat qilgan bo’lsa, 1997 yilda 6562,7 erkak va 6873,3 ming ayol (1 ga 1,0) yashagan. Ko’rinadiki, shunday ham sezilarsiz bo’lgan farq yil sayin kamayib bormoqda.

Adabiyotlar: 1. Bekmurodov M.B.Sotsiologiya. A.Qodidriy nomidagi halq merosi nashriyoti. T. 2002 y. 2. Entoni Giddens. Sotsiologiya. T. Sharq. 2002 y. 3. Lavriyenko V.N.Nartov N.A. Osnovi sotsiologicheskix znaniy. VUZ. (Sotsiologiya) - M.:1995 4. Biryukova A.O. O predmete sotsiologi kak obshey nauki ob obshestve. Sotsiologicheskiye issledovaniya. 1991 №5. 5. Radugin A.A. Radugin K.A. Sotsiologiya 1995. 6. Aliqoriyev I.S. Umumiy sotsiologiya. 1999.

O'xshashlar

Oila va nikoh sotsiologiyasi

Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi

Ta’lim va tarbiya sotsiologiyasi

Mehnat sotsiologiyasi

Axloq sotsiologiyasi