Демократик жамият тугрисидаги дастлабки карашлар ва унинг ривожланиш боскичлари - Sotsiologiya - Referatlar

Демократик жамият тугрисидаги дастлабки карашлар ва унинг ривожланиш боскичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99 KB

Ko'chirib olish

Демократик жамият тўғрисидаги дастлабки қарашлар ва унинг ривожланиш босқичлари Режа: 1. Ўзбекистон заминида адолатли жамият тўғрисидаги дастлабки қарашлар . Унинг манбалари ва ривожланиши. 2. XV - XIX асрларда давлат ва жамият қурилишининг ижтимоий- сиёсий ҳолати. Миллий давлатчилик негизларидан маҳрум бўлиш сабаблари 3. Миллий мустақиллик ва демократик ўзгаришлар сари йўл тутилиши. И.А.Каримов-янги, мустақил Ўзбекистоннинг биринчи Президенти.

Ҳар қандай давлат ўз жамиятининг тарихий, маданий ва ахлоқий мероси негизлари асосида ривожланади. Бундай уйғунлик халқнинг ривожланишини янги босқичларга кўтаради. Унинг истиқбол омилларини кенгайтиради. Аждодларимиз томонидан Ўзбекистон ҳудудида яратилган «Авесто» ана шундай давлатчилигимизнинг илк қараши сифатида инсоният тарихини англашда алоҳида ўринга эга. Президент И.А.Каримов тарихчи олим ва журналистлар билан бўлган учрашувда «Ҳозир Ўзбекистон деб аталувчи ҳудуд, яъни бизнинг Ватанимиз нафақат Шарқ, балки умумжаҳон цивилизацияси бешикларидан бири бўлганини бутун жаҳон тан олмоқда. Бу қадимий ва табаррук тупроқдан буюк алломалар, фозилу фузалолар, олиму уламмолар, сиёсатчилар, саркардалар етишиб чиққан. Диний ва дунёвий илмларнинг асослари мана шу заминда яратилган, сайқал топган» 1 деганди. Дарҳақиқат, Мовароуннаҳрда пайдо бўлган улкан давлатчилик маданий мероси инсоният тарихи ибтидосида энг дастлабки ҳамда қадимий давлатчилик маданияти сифатида маълум. Мустақиллигимиз шарофати билан бундай меросни миллий, демократик қадриятларимизнинг муҳим замини сифатида ўрганиш имкониятлари очилди. Маълумки, Ўзбекистонда миллий давлатчилигимиз тўғрисидаги энг қадимги манба «Авесто»дир. У эрамиздан олдинги 3 мингинчи йилларда аждодларимиз томонидан яратилган илк давлатчилик тўғрисидаги ижтимоий қараш ҳисобланади. Агар «Авесто»да илгари сурилган ғояларга эътибор берадиган бўлсак, бугунги адолатпарвар-демократик жамият барпо этишга қаратилган ғояларимиз билан ҳамоҳанг эканлигини кўрамиз. Давлатчилик асосларини шакллантириш борасида «Авесто» деярли тузум асослари, зардуштийларнинг фалсафаси, дунё тарихининг ривожланиши ҳақидаги маълумотларни ўз ичига қамраб олади. «Авесто»да энг муҳим масалалардан бири, бу–ҳуқуқий муносабатларнинг назарий жиҳатдан шаклланганлигидир. Унда инсон ҳаёти 1 Каримов И.А. асарлар туплами. 7 жилд. Т.:Узбекистон, 1999, 132-бет.

ва одамлар ўртасидаги ижтимоий-иқтисодий муносабатлар ҳуқуққа асосланганлиги ҳақида маълумотлар бор. Ҳақиқат, яхши сўз ва мақсад, поклик ва эзгуликка интилиш, сув, ер, олов, хонадон ва чорвани асраб- авайлаш ахлоқий бурч саналган. Инсон ўзининг ишлари ва фикрлари билан яхшилик, ёруғлик ва бахт келтирувчи, ҳаёт ва ҳақиқат берувчи олий тангри- Ахурамаздаги ёрдамчи бўлиб хизмат қилади. Тарихий ҳужжатлар асосида айтиш мумкинки, «Авесто»нинг «Ясна», «Виспрат», «Яшт», «Видевдат» китобларида илгари сурилган ҳуқуқий таълимотлар Рим ҳуқуқидан қадимийроқ ҳисобланади. Боз устига, улар кейинчалик ташкил топган давлатлар сиёсий тизимининг шаклланиш манбаси бўлиб ҳам хизмат қилган. Шу тариқа «Авесто» Юнон мутафаккирлари ва Рим ҳуқуқшунослари ижодига ўзининг ҳар томонлама мукаммаллиги билан таъсир кўрсатган. Жумладан, инсон ҳуқуқи, жисмоний ва ҳуқуқий шахс эркинлиги, инсон эркинлиги, эркак ва аёлнинг тенглиги масаласи, озчиликнинг ҳуқуқи, вояга етмаганлар ҳуқуқи, виждон, эътиқод ва дин эркинлиги, жамоа ва гуруҳларнинг ҳуқуқи, молҳол ҳуқуқи, оила ҳуқуқи, шартномаларнинг мажбурийлик ҳуқуқи, қасддан ёки эҳтиётсизлик натижасида содир этилган жиноятнинг турлари ишлаб чиқилган. Шунингдек, «Авесто»да ўғрилик ёки босқинчилик фарқлари таснифланган, ҳимоя ҳуқуқи ва суд ишларини юритиш ҳамда ташкил этиш каби бошқа ҳуқуқий принциплар ва ўз ифодасини топган. Дунёга машҳур Хоразмий, Фарғоний, Абу наср Форобий, Ибн Сино, Беруний, Юсуф Хос Ҳожиб, Низомулмулк каби файласуф сиёсатчи, тарихчи олимлар шу даврда яшаб ижод этдилар. Бу давр ўз мазмуни, солмоғи жиҳатидан Ўрта Осиё уйғониш даври деб тарихга киради. Уйғониш даври маданиятининг ўзига хос томонлари мавжуд бўлиб, улар давлатчилигимиз назариясининг вужудга келишида қўйидагиларга асосланган ҳолда талқин этилади:

1. Дунёвий маърифатга интилиш, бу йўлда ўтмиш ва қўшни мамлакатларнинг маданияти ютуқларидан кенг фойдаланиш, айниқса табиий-фалсафий, диний, тарихий ҳамда ижтимоий илмларни ривожлантириш. 2. Табиатга қизиқиш, табиатшунослик илмларининг ривожи, рационализм, ақл кучига ишониш, асосий эътиборни ҳақиқатни топишга қаратилган фанларга бериш, ҳақиқатни инсон тасаввури, илмининг асоси деб ҳисоблаш. 3. Инсонни улуғлаш, унинг ақлий, табиий, руҳий, бадиий, маънавий фазилатларини асослаш, инсонпарварлик, юқори ахлоқий қонун ва қоидаларни намоён этиш, комил инсонни тарбиялаш. 4. Универсаллик - қомусийлик, барча табиат ҳодисалари билан қизиқиш ва унинг моҳиятига интилиш. 5. Давлат қурилиши ва бошқарувининг назарий негизларини адолат, ахлоқ принциплари асосида шакллантириш, уларнинг ҳуқуқий ҳамда амалий асослари ривожлантирилиши. Мусо Ал-Хоразмий (783-850). Буюк математик, астроном ва географ. У алгебра фанининг асосчиси. «Алгебра сўзи унинг «Ал-китоб ал-мухтасар фи ҳисоб ал-жабр ва ал муқобала» асаридан олинган. Бизгача етиб келган «Ҳинд ҳисоби ҳақида китоб», «Қўшиш ва айириш ҳақида китоб», «Китоб сурат-ул- арз», «Зиж», «Астурлоб билан ишлаш ҳақида китоб» каби ўнга яқин асари машҳурдир. Абу Наср Форобий (873-950). «Шарқ Арастуси» ёки «Муаллими Соний»- Иккинчи Муаллим» деб Аристотель эътироф этилади) номини олган қомусий олим. 160 дан ортиқ асар яратган. «Мантиққа кириш китоби», «исбот китоби», «Фалсафага изоҳлар», «Мусиқа ҳақида катта китоб», «инсон аъзолари ҳақида китоб», «Луғатлар ҳақида китоб», «Шаҳарни бошқариш», «Фазилатли хулқлар» каби асарлари жаҳон маданиятига қўшилган катта ҳиссадир. Абу Али Ибн Сино (980-1037). Ўрта Осиё халқлари маданиятини бутун дунёга танитган машҳур табиб-ҳаким қатор табиий фанлар билимдони, Оврўпада Ависенна номи билан танилган буюк қомусий олим. У ёзган 450

дан ортиқ асардан «Тиб қонунлари», «Донишнома», «Нажот китоби», «Турар жойнинг тузилиши», «Инсоф китоби», «Тибиий кўрсатмалар ҳақида» каби 160 га яқини бизгача етиб келган. Қомусий олим Ибн Сино Ўрта Осиё табиий-илмий ва ижтимоий-фалсафий фикрларнинг буюк намояндаси, тиббиёт, фалсафа, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий таълимот тарихига улкан ҳиса қўшган мутафаккирдир. Унинг «Ишорат ва Танбиҳот», «Рисолату тадбири манзил», «Қуш тили» каби асарлари бевосита давлат бошқарувининг адолатпарвар ва ахлоқий асосларига бағишланади. Ўрта асрлар мутафаккири, давлат арбоби Низомулмулкнинг «Сиёсатнома» асари муҳим манба ҳисобланади. У амалдорларни ахлоқий фазилатларига қараб танлаш, адолат ва инсофни оёқости қиладиган кишиларни давлат ишларига аралаштирмаслик, давлатни бошқаришда кенгаш билан иш олиб бориш, фаолиятларни мунтазам назорат қилиш, итоат, ижро ва сифатлари тўғрисидаги қарашлари билан аҳамиятлидир. Миллий давлатчилик негизлари ҳақида фикр юритар эканмиз, қадимги Турон, Мовароуннаҳр, Туркистон ҳудудида дастлабки давлатлар вужудга келган муқаддас маконлардан бири сифатида, ҳаттоки қадимги дунё олимлари томонидан эътироф этилган. Масалан, бундан 2000 йил аввал яшаган римлик тарихчи Помпей Трог туркийзабон халқларнинг энг қадимги аждодлари ҳақида шундай ёзган: «Бақтрияликлар, суғдлар ва хоразмликлар келиб чиқишининг қадимийлиги бўйича мисрликлар билан бемалол беллаша олади». Бундай фикрни Юнон тарихчилари Страбон, Херодот, Ҳикатийлар ёзиб қолдирган маълумотларда ҳам учратиш мумкин. Ўзбек миллий давлатчилигимиз негизларининг қадимийлиги ҳақида буюк бобокалонимиз Алишер Навоийнинг «Тарихи мулки Ажам» асаридаги фикрлар алоҳида диққатга сазовордир. Навоий «давлат» сўзини «мулк» деб ёзади. «Ажам» дегани эса арабчада «арабдан ташқари» деган маънони англатади. Маълумки, ислом дини ижтимоий дунёқараш шакли сифатида кенг тарқала бориши билан унинг назарий, фалсафий, ҳуқуқий томонларини

ишлаб чиқишга эътибор ҳам тобора ортиб борган. Шу тариқа IX - XII асрларда Мовароуннаҳрда илм-фан, маданият, ислом фалсафасининг назарий жиҳатдан юксак даражада ривожланган даври бўлди. Имом Ал-Бухорий, Имом Ат-Термизий, Ал-Мотурудий, Муҳаммад Имом-ғаззолий, Маҳмуд-аз- Замахшарий, Бурҳонуддин ал-Марғилоний, Нажмиддин Кубро, Абдулхолиқ ғиждувоний, Аҳмад Яссавий, Нақшбанд, Жалолиддин Румий каби буюк алломалар ўзларининг илмий тадқиқотлари билан жаҳон маданиятига улкан ҳисса қўшдилар. Дарҳақиқат, Ж.Румийнинг қарашларида инсоннинг фарқи унинг комиллигига асосланади. У дунёга ирқи, дини, миллати, табақасидан қатъий назар, барча инсонларга баробар мурожаат қилади. Ижтимоий-сиёсий тараққиёт ривожининг маънавий асосларини ўрганишда Ўрта Осиёда вужудга келган тасаввуфчилик оқимининг аҳамияти ҳам алоҳида муҳим ўрин тутади. Тасаввуф гарчи ислом бағрида ниш уриб. Қуръон ва ҳадислар ҳикматидан озиқланган, шариат аҳкомига суянган бўлса- да, лекин у расмий диний ақидапарастлик ва мутаассибликка ҳамда ҳоким табақаларларнинг айшу-ишратларга ғарқ турмуш тарзига, талончилик ва манфаатпарастликка зид ўлароқ, меҳнаткаш халқ норозилигини ифодалаб келди. Бу борада А.Яссавий шундай дейди: «Шайх улдурким, ниёз олса, мустақиҳларға, ғариб, бечораларға бергайдир. Агар олиб ўзи еса, мурдор эт емишдек бўлғай. Агар тўн қилиб кийса, ул тўн тўзғунча Ҳақ таъоло намоз, рўзасини қабул қилмағай ва агар олған ниёзидан нон қилиб еса, Ҳақ таъоло они дўзахда турлук азобға гирифтор қилғай. Ва ага рондоқ шайхга ҳар киши эътиқод қилса, кофир бўлғай». Яссавийнинг ҳикматларида жамиятда етакчи шахсларнинг сифатлари тўғрисидаги талқинлар, айни пайтда, аччиқ танқидий муносабатлари ижодининг асосини ташкил этади. Чунки шу даврда шайхлар сиёсатга бевосита аралашиб келганлар. XIII - XIV аср ларда мўғуллар томонидан истило қилиниши иқтисодий ва маънавий ҳаётга катта салбий таъсир кўрсатади. Мамлакатда жабр-зулм ва зўравонлик кучаяди, меҳнаткашлар халқ қаттиқ эзилади. Жуда кўп маданий

бойликлар, илм масканлари, мадраса ва кутубхоналар йўқ қилинади, санъат ва илм-фан вакиллари-олимлар, шоир ва ёзувчилар, мунажжимлар, меъморлар ва мусаввирлар ўлдирилади, омон қолганлари Шимолий Ҳиндистонга, ғарбий Эрон ва Хуросон вилотяларига қочиб жон сақлаб қоладилар. Айнан мана шундай мураккаб даврда Амир Темурнинг (1370 йил) сиёсий саҳнага келиши ҳамда мустақил давлат барпо этиши Ўрта Осиё халқларининг мўғул истилосидан, ички ўзаро низолардан қутулишига олиб келади. Бу даврда миллий давлатчилик тўғрисидаги қарашларнинг ривожланишида Амир Темурнинг хизматлари катта бўлди. Унинг тузукларида давлат тизими, уни идора қилиш услублари ва воситалари, ундаги турли лавозим-вазифалар даражаси, табақаларнинг тоифаланиши, ҳарбий қўшинларнинг ташкил этилиши, жанг олиб бориш маҳоратлари, давлат хизматчилари рағбатини ташкил этиш омиллари, адолатли солиқ турларининг жорий этилиши, мамлакатни ободонлаштириш тадбирлари миллий давлатчиликнинг юксак маданий ва ҳуқуқий даражада шакллантиришга эришганлигидан далолат беради. Бундай сиёсатнинг асос- моҳияти адолатли давлат, инсонпарвар жамият негизларини қарор топтиришга қаратилади. Соҳибқирон ҳар бир ишда сиёсатни адолат билан амалга оширишга ва бунда турли воситалар асосида унинг изчиллигини таъминлашга эришади. Яъни, адолатга қаратилган мақсадларни адолатли воситалар билан уйғунлаштириш асосида давлат бошқарувининг назарий таълимотларини амалий жиҳатдан бойитадики, салтанатда адолатни таъминловчи сиёсат мурув ватлари юзага келади. Масалан, у нафақат давлат хизматчиларининг қандай сифатга эга бўлишини, балки шундай сифатларни қандай қилиб давлат бошқарувига келишини таъминлашнинг йўналишини ишлаб чиқади. Бу борада у шундай дейди: «Агар ҳар нарсани ва ҳар кимни ўз мартабасида сақлай олмасанг, салтанатингга бундай кўп ҳалал ва зиён етгай. Демак, ҳар кимнинг қадр-қимматини, тутган мавқеини ва ҳар нарсанинг ўлчовини

белгилаб олишинг ва шунга мувофиқ иш юритишинг керак» деб, у давлат хизматида салоҳиятли шахсларнинг иштирокини амалий татбиқа айлантиради. Жумладан, «Кимнинг ақли ва шижоатини синов тарозусида тортиб кўриб, бошқаларникидан ортиқроқлигини билсам, уни тарбиятимга олиб, амирлик даражасига кўтарар эдим. Сўнгра кўрсатган хизматларига яраша мартабасини ошириб борардим» дейди. Амир Темур ўз давридаги хизматларининг энг асосий ва энг буюги, бу- унинг давлат арбоби сифатида адолат ғояларига асосланган миллий давлатчилик таълимотларининг ҳуқуқий негизларини яратганлиги ҳамда уни татбиқ этиб берганлигидадир. Шу тариқа у ўз сиёсий фаолиятини шундай ифода этади: «Ҳар мамлакатнинг яхши кишиларига мен ҳам яхшилик қилдим, нафси ёмонлар, бузуқлар ва ахлоқсиз одамларни мамлакатимдан қувиб чи-ардим. Пасткаш ва разил одамларга ўзларига лойиқ ишлар топширдим ҳамда ҳадларидан ошишларига йўл қўймадим. Улуғларини ва шараф-эътиборли кишиларни ҳурматлаб, мартабаларини оширдим. Ҳар мамлакатда адолат эшигини очдим зулму ситам йўлини тўсдим». Мирзо Улуғбек (1394-1449). Буюк мунажжим, давлат арбоби, илм-фан ва маданият ҳомийси, ўз даврида Самарқандда расадхона қурдириб, асрономик мактаб яратган олим. Илмий меросининг гултожи- «Зижи жадиди Кўрагоний» асари бўлиб, «Бир даража синусини аниқлаш ҳақида рисола», «Тўрт улус тарихи» асарлари ҳам унинг қаламига мансуб. Алишер Навоий (1441-1501). Ўз даврнинг йирик классик намояндалардан бири Алишер Навоийдир. У назариётчи ва амалиётчи сифатида давлат сиёсатининг адолатли асослари ва унинг маънавий мезонларини ривожлантиришга катта ҳисса қўшади. Унинг фаолияти ва асаларида адолатсизлик ва зулм давлатни таназзулга, жамиятни жаҳолатга олиб келиши тўғрисидаги қарашлари ўз ифодасини топади: «…давлат иши билан машғул бўлган амалдорлик чоғларимда кўнгил мулкини турли одамларнинг ҳужуми булғалади. Гоҳ амирлик ўрнида ўтирдим ва ҳукумат маҳкамасида халқнинг арз-додини сўрдим ва гоҳ подшоҳ ёнида вазирлик

қилдим ва менга умидвор назар билан қараб турган элга мурувват кўрсатдим» дейди. У ўзбек тили ва мумтоз адабиётининг асосчиси мутафаккири, давлат арбоби. Ўз «Хамса»си билан бутун оламга бўй кўрсатган буюк сўз санъатокри. «Бадойи ул-бидоя», «Наводир ул-ниҳоя», «Зубдат ут-таворих», «Чор китоб», «Мажолис ун-нафоис», «Маҳбуб ул-қулуб» каби асарларни ҳам бизга мерос қилиб қолдирган. Заҳриддин Бобур (1483-1530). Шарқ маданияти, адабиёти ва шеъриятида ўзига хос ўрин эгаллаган адиб, шоир, олим, йирик давлат арбоби ва саркарда. Унинг жаҳон оммасига машҳур бўлган шоҳ асари «Бобурнома» дан ташқари «Мубаййин», «Ҳатти Бобурий», «Ҳарб иши» каби асарлари ва гўзал шеърияти машҳурдир. А.Навоий замондошларининг илмий меросини қунт билан ўрганган, ўзи ҳам шу йўналишда катта мерос қолдирган ижодкорлари Заҳриддий Муҳаммад Бобур, Ҳусайн Воиз Кошифий ва Жалолиддин Давонийлардир. Улар давлатшунослик, ахлоқшунолсик, адабиёт, таълим-тарбия, наср ва назм соҳаларида ижод қилган йирик олимлардир. Давлат бошқаруви ва унинг сиёсати билан боғлиқ бўлган ижтимоий-ахлоқий масалалар бобурнинг «Бобурнома», Кошифийнинг «Ахлоқи Муҳсиний», Давонийнинг «Ахлоқи Жалолий» асарида атрофлича баён қилади. Уларда жамиятни бошқариш асослари, ижтимоий табақаларнинг ўзаро муносабатлари, адолатли ва адолатсиз подшоҳ фазилатлари, фуқароларга одил муносабати, ахлоқ ва таълим-тарбия масалаларини таҳлил этган. Шу тариқа давлат бошқарувига оид ижтимоий қарашларни ўз навбатида ўтмиш давлатчилик маданий меросимиз билан боғлиқ бўлган қадриятларимизни янада бойитишга хизмат қилган. XVI - XIX асрлар Ўрта Осиё ҳаётида мураккаб ва кескин бурилиш даври бўлди. Унинг мураккаблиги аввало, Амир Темур салтанатининг парчаланиши ҳамда ворислар ўртасидаги низолар билан боғлиқдир. Доимий ихтилофлар майдонига айланиб қолган Мовароуннаҳр Шайбонийхон

лашкарлари томонидан босиб олинади. Юртда эгасизлик, бошбошдоқлик ҳукм суради. Мана шундай шароитда ҳақиқий илм ўрнини диний-ақидавий қарашлар эгаллайди. Натижада аниқ ва табиий фанлар қувғинга учрайди, айниқса математика ва астрономия орқада қолади. Бунинг оқибатида илм- фан ривожининг даражаси кескин пасайиб кетади. Айни пайтда, бу давр олдинги мутафаккирлар илғор ғояларининг ўзаро фаол таъсири заифлашуви билан характерланади. Дин бевосита давлат сиёсатининг асосига, ҳокимият унинг раҳнамолари манфаатларини ниқобловчи мафкурага айланади. Натижада жамиятда диний тазйиқ кучаяди. Ҳар қандай ижодий ҳур фикр таъқибга олинади. Шунга қарамай, ўрта Осиёда ижтимоий фикр, фалсафа, адабиёт, тарих, мусиқа фанлари, меъморчилик, тасвирий санъат ривожланди, қатор мадраса ва масжидлар қурилди. Жумладан, Ибн Муҳаммад Юсуф Ал- Қорабоғий Муҳаммад Шариф, Машраб ва Сўфи Оллоёр Нодира увайсий, Дилшод, комил Хоразмий, Аваз Ўтар, Бедил, Фузулий, Аҳмад Дониш, Муқимий, Огаҳий, Фурқат, мулла Олим Маҳмуд Ҳожи ижодиётида илғор ижтимоий ғоялар яратилади. Эътирофли жиҳати шундаки, шу давр ижодкорлари қайси соҳада ижод қилмасин, шахс ва зиёлийликка хос қудратда уларнинг асосий диққати халқ ва унинг турмуш дарди билан бевосита боғлиқ бўлганлигига амин бўламиз. Мулло Олим Маҳмуд Ҳожи «Тарихи Туркистон» асарида шундай дейди: «Туркистон хонлари вақтидаги мусулмониялар ниҳоят даражада аҳволи оламидин хабарсиз бўлдилар қолмай, золим ҳакамларга рост ва тўғри сўзни айтадурғонлар қолмай золимлар учун беш-ўн тилло бадалига эртадан кечгача хушомад сўзлар айтиб, алар қандай сўз айтса, маъқул дейдурғонлар бўлғон эдилар Илму маорифда бўлса Туркистонда ўтган Ибн Сино, Форобий, Улуғбек, Али Қушчи ўрнига ўлтурғон олим, файласуфи замон деганларимиз иззату нафс ва риёкорликга табдил бўлуб, жаҳл балосиға мубтало бўлғон эдилар. Ҳакам ва улуғларимиз фуқаролардин ўз жойиға ва масрафиға сарф қилмай, ўз хоҳишлари ва йўшаълариға ҳарж ва сарф қилар эди. Ҳукумат

ишида мутлақо мунтазам қоида ва қонун йўқ эди. Фуқаролар оларнинг ўз молидек ҳисоб қилинур эди». Аммо тарихнинг ана шундай мураккаб даврида ҳам Ватанимиз ҳудудида ҳуррият билан йўғрилган ижтимоий-сиёсий қарашлар тўхтаган эмас. Аксинча, бундай истак ҳар бир ватандошимиз қалбида умуммиллий истиқлол ғоясининг вужудга келишига туртки бўлди. Ана шундай ғояларнинг шакланишида ХХ асрнинг бошларида вужудга келган жадидчилик ҳаркатини алоҳида таъкидлаш лозим. Миллий давлат мустақиллиги учун курашда озодлик ҳаракатларининг ўзига хос хусусиятлари ҳамда шарт-шароитларини сиёсий жиҳатдан таҳлил қилишга алоҳида эътибор қаратиш лозим. Жадидлар асосий эътиборини жамиятда маънавиятни ривожлантиришга қаратадилар. Улар янги усулдаги мактабларни ташкил этиш, газеталар чиқариш, дарслик ва ўқув қўлланмаларини нашр эттириш, ғарбнинг янги маданият ва технология услубиятларини жорий этиш заруриятини ҳамда уни Туркистонда тарғиб этиш орқали миллий-дунёвий таълимни юзага келтириш, маънавий ҳаётни янгилаб ва бойитиб миллий ўзликни англашни юксалтиришга замин яратишга интилганлар. Туркистонда мустамлакачилик сиёсатига қарши кураш ва унинг ижтимоий-сиёсий асосларини ёритувчи манбалар Мунавварқори Абдурашидхон ўғли, Беҳбудий, Фитрат, Авлоний, Ҳувайдо ва бошқаларнинг асарларида ўз ифодасини топган. Туркистон Мухториятининг ташкил топиши, унинг сисий фаолияти, сўнгра инқирози масалалари мамлакатимизнинг бир қатор олимлари асарларида ўз ифодасини топган. Миллий истиқлол учун кураш йўллари ва шу йўлдаги мақсадлар муштаракликда бўлган эмас. Мустақилликка эришиш учун кураш афсуски, турлича англанган ва унга турлича ёндашилган. Аммо миллий озодлик ҳаракатининг мағлубияти ёхуд кўплаб зиёли намояндаларнинг қатағон қилиниши, шаҳид бўлиши билан миллатнинг ҳурриятга бўлган интилиши

бир сония ҳам тўхтаган эмас. Ўзбек зиёлиларнинг мустақиллик учун олиб борган кураши 30-40-йилларда сўнгра 50-60-йилларда ҳам турли сиёсий кўринишларда давом этиб боради. ХХ асрнинг 80-йилларига келиб, коммунистик мафкура зуғуми остида қатағонлик сиёсати янги паллага киради. Марказ ходимлари томонидан уюштирилган «ўзбеклар иши», «пахта иши» билан 11 мингдан ортиқ ўзбекистонлик раҳбарлар ва оддий фуқаролар таъқиб остига, жазоланди. Мана шундай қалтис вазиятда, 1989 йил 23 июнда Ислом Абдуғаниевич Каримов Ўзбекистоннинг биринчи раҳбари сифатида ўз фаолиятини бошлади. У қисқа вақт ичида Ўзбекистонда вужудга келган ижтимоий танглик шароитини барқарорлаштиришга қаратилган тубдан янги миллий сиёсатни шакллантиришга эришди. Натижада, сиёсий барқарорлик, фуқаролар ва миллатлараро низоларнинг олди олинди. Давлат бошқарувида босқичма-босқич демократик тамойиллар мустаҳкамланди-Ўзбекистонда мустақил давлат ташкил этишининг барча сиёсий ва ҳуқуқий заминлари яратилди. Бугунги кунда у «Ўзбек модели» сифатида тан олинмоқда. 1991 йил 31 август куни Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги эълон қилинди. Аммо мустамлакачилик сиёсатидан сўнг қолган сиёсий, иқтисодий, маданий-маърифий мерос билан мустақилликни мустаҳкамлаш ва унинг истиқбол йўлини аниқлаш, аслида ундан-да мураккаб вазифа эди. Бундай вазифа мамлакатда демократик ҳуқуқий давлат қуриш, ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини вужудга келтириш, унинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилишини таъминлаш бўйича қатъий ва изчил сиёсат юргизишдан иборат бўлди. Президент И.А.Каримов «Биз янги озод жамият, ҳуқуқий давлдат қуришни ўз олдимизга мақсад қилиб қўйган эканмиз, адолат тамойиллини устувор принцип сифатида эътироф этамиз», деб ўзбекистонда адолатпарвар демократик жамият қуришнинг назариясини миллий давлатчилигимизнинг уч минг йиллик тарихий ҳамда маданий мероси билан боғлашга қаратади.

Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига асосланган демократик жамият қуришнинг назарий негизлари қуйидаги йўналишларда ташкил этади: - Мустақилликнинг ҳуқуқий -меъёрий асосларини Ўзбекистон Республикаси Конституцияси негизида ташкил этиш; - демократик сиёсий тизими барпо этиш; - инсон ҳақ-ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш; - ҳокимиятлар бўлиниши тамойилларига амал қилиш; - миллатлараро тотувликни таъминлаш; - миллий хавфсизлик концепциясини ишлаб чиқиш; - иқтисодий ислоҳотларнинг «Ўзбек модели»ни яратиш; - Ўзбекистонда маънавий-руҳий покланиш, миллий қадриятларни тиклаш, ворислик анъаналарига садоқатли авлодни тарбиялаш ва амалиётга жорий этиш концепциясини ишлаб чиқиш; - миллий истиқлол моҳиятини ва мустақиллик ғояларини англатиш; - мустақил Ўзбекистонни жаҳон ҳамжамиятининг тенг ҳуқуқли ва фаол субъектига айлантириш ҳамда ташқи ҳуқуқли ва фаол субъектига айлантириш ҳамда ташқи сиёсат тамойилларини ишлаб чиқиш.

А Д А Б И Ё Т Л А Р: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т.: «Ўзбекистон», 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.6.-Т.: «Ўзбекистон», 1997. 31-40, 125-135, 149-162-б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда-Т.: «Ўзбекистон»,2000.6,8-12, 14-15, 16-26, 28-38, 47-48-б. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1-.: «Ўзбекистон», 1996. 36-49,76-85, 104-108, 123-130-б. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5.-Т.: «Ўзбекистон», 1997. 207-217-б. 6. Каримов И.А Эл-юртга ҳалол, виждонан хизмат қилиш –ҳар бир раҳбарнинг муқаддас бурчи. Андижон вилоят халқ депутатлари Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида сўзланган нутқ. «Ишонч», 2004 йил 26 май. 7. Каримов И.А. Қонун ва адолат устуворлиги фаолиятимиз мезони бўлсин. Сурхондарё вилоят халқ депутатлари Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида сўзланган нутқи. «Халқ сўзи», 2004 йил 2 июн. 8. Азизхўжаев А.А Чин ўзбек иши.-Т.: «Академия», 2003. 9. Левитин. Л С. Ислом Каримов-янги Ўзбекистон Президенти.-Т.: «Ўзбекистон», 1996.40-46, 117-119-бетлар. 10. Алишер Навоий «Маҳбуб ул-қулуб».-Т.: «Адабиёт» нашриёти,1996. 11. Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи.- Т.: 1998. 12. Форобий Абу Наср. Фозил одамлар шаҳри.-Т.: Абудлла Қодирий номидаги «Халқ мероси» нашриёти, 1993. 13. Азизхўжаев А.А. Давлатчилик ва маънавият.-Т.: «Академия», 1997. 14. Азизхўжаев А.А. Демократия-халқ ҳокимияти демакдир.- Т.: 1996. 15. Азизхўжаев А.А. Мустақиллик: курашлар, изтироблар, қувончлар.-Т.: «Шарқ», «Академия», 2001. 16.Ислом Каримов «Юксак маънавият енгилмас куч». Т. 2008.

O'xshashlar

Жамият ва унинг тизимлари

Жамият конунлари, унинг жамият тараккиётидаги урни ва ахамияти

Сиёсат ва унинг жамият тараққиётидаги роли

Демократик жамият шаклланишида махалла ва фукароларнинг узини-узи бошкариш органлари

Таълим ва тарбия социологияси