Қадимги Юнонистон сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари - Sotsiologiya - Referatlar

Қадимги Юнонистон сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Қадимги Юнон истон сиёсий - ҳуқуқий таълимотларининг асосий йўналишлари ва ривожланиши . 2. Афлотуннинг давлат , қонунчилик ва сиёсат ҳақидаги таълимоти . Унинг “ Давлат ” ва “ Қонунлар ” асарларидаги давлат лойиҳалари тўғрисида . 3. Арастунинг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги таълимоти . У давлатнинг пайдо бўлиши, вазифаси ва шакли ҳақида. Унинг сиёсат, ҳуқуқ ва ижтимоий адолат ҳақидаги қарашлари. 4. Эллинизм даври ( эрамиздан аввалги IV асрдан II асргача) сиёсий –ҳуқуқий таълимоти.

www.arxiv.uz Қадимги Юнон истон сиёсий-ҳуқуқий таълимоти пайдо бўлиши ва ривожланишини уч даврга бўлиб ўрганамиз: Илк давр ( эрамиз гача бўлган IX—VI асрлар) Қадимги Юнон истон давлатчилигининг барпо бўлиши билан боғлиқ. Бу даврда сиёсий-ҳуқуқий тасаввурларнинг сезиларли рационаллашуви кузатилади . Бу жараён Гомер, Гисиод ва айниқса машҳур “етти донишманд” ижодида ўз ифодасини топади. Пифагор ва унинг издошлари, Гераклит ижодида давлат ва ҳуқуқ муаммоларига фалсафий ёндошув шаклланади. Икки н чи давр ( эрамиз дан аввалги V-IV асрлар) – Демокрит, софистлар, Суқрот, Афлотун ва Арастулар назарияларида ўз ифодасини топган Қадимги Юнон истон фалсафаси ва сиёсий-ҳуқуқий таълимотларининг гуллаб-яшнаш даври бўлди. Учинчи давр – ( эрамиз дан аввалги IV—II асрлар) Қадимги Юнон истон давлатчилигининг инқирозини бошлаб берган эллинизм давридир. Юнон истон полислари дастлаб Македония, кейинроқ эса Рим ҳукмронлиги остида қолган ушбу даврнинг қарашлари Эпикур, стоиклар ва Полибий таълимотларида намоён бўлди. Гесиоднинг ҳуқуқ ва адолатди ижтимоий тузум ҳақидаги ғоялари: “Теогония” ва “Меҳнатлар ва кунлар ” достонларида кўпроқ ўрин тут ила ди. “Теогония”да ҳикоя қилинишича, Зевс (мукаммаллик тимсоли) ва Фемида (мангу табиий тартиб тимсоли) никоҳидан икки маъбуда қиз: Дике (адолат ) ва Эвномия (қонунийлик ) туғилган. Дике табиий-илоҳий адолатни ҳимоя қилади ва ёлғонни жазолайди. Эвномия ижтимоий тузумдаги қонун ибтидосининг илоҳийлигини, қонунчилик ва полис тузумининг ички боғлиқлигини билдиради. Э рамиз дан аввалги VII—VI асрларда яшаган Фалес, Питтак, Периандр, Биант, Солон, Клеобул ва Хилонлар - “етти донишманд”ларнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари:

www.arxiv.uz Етти донишмандлар адолатли қонунлар устуворлиги полис ҳаётида ғоят муҳим аҳамиятга эгалигини алоҳида таъкидлашган. Уларнинг фикрига кўра , қонунларга амал қилиш фаровон полисни бошқалардан ажратиб туради. “Қонунларга бўйсин ” , — деган чақириқ Дельфадаги Апполон ибодатхонасига ўйиб ёзилган “Ўз ўзингни англа” деган машҳур ҳикматли сўз муаллифи бўлмиш спартанлик Хилоннинг шиори эди. У Қадимги Юнон истон тафаккури тарихида ўчмас из қолдирган. Хилон фуқаролари нотиқлардан кўра кўпроқ қонун лар га ишонган (бўйсинган) жойни энг яхши полис деб ҳисоблаган. Солоннинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари: Мулкий (ижтимоий) аҳволини ҳисобга олиб, Солон Афина халқини тўрт синфга: пентакосиомедимнлар, суворийлар, зевгитлар ва фетларга бўлган. Солон қонунларига кўра , дастлабки уч тоифа учун барча давлат мансабларига йўл очиқ, фетлар эса фақат халқ йиғинлари ва судларда иштирок этиши мумкин бўлган. Янги ташкил этилган тўртлар Кенгаши (ҳар тоифадан юз кишидан иборат) аристократлар мавқеини анча пасайтирган. Шу туфайли ҳам кейинроқ Арасту : “Афинада демократия айнан Солондан бошланган ” , деб таъкидлаган эди. Пифагорнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари: Пифагор сиёсатда аристократик дунёқарашли эди. У ахлоқли, ақл- заковатли, эзгу ниятли одамлар бошқаруви тарафдори бўлган. Пифагор тартиб ва қонунчиликни улуғлаган, тартибсизликни танқид қилган. Пифагорчилар ( Архит, Лизис, Филолей ва бошқалар) нинг бир қадар мистик дунёқарашида уларнинг рақамлар ҳақидаги таълимоти катта ўрин тутган. Уларнинг назарида, рақам дунёнинг ибтидоси ва моҳиятидир. Пифагорчилар адолатли қонунлар ҳукмронлик қилган полисни идеал полис деб билиш ган, қонунга бўйсинишни фазилат ҳисоблашган. Қонунчиликка янгиликлар киритишга интилишни танқид қилар экан, “гарчи

www.arxiv.uz номукаммал бўлса - да , оталар одати ва қонунида” яшашни “эзгу иш” деб санашган. Пифагорнинг фикрича, Тангридан кейин, ота - онани ва қонунларни ҳурмат қилиш керак, уларга ички ишонч билан бўйсуниш керак. Қонунга итоаткорлик энг яхши фазилат, қонунларнинг ўзи эса - катта бойликдир. Гераклитнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари: Гераклит ҳам аристократияга хос қарашларни ривожлантирган. У “оломон бошқарадиган ва сафида яхшиларга ўрин бўлмаган” демократияни танқид қилар экан, ҳокимиятни ақлий ва ахлоқий жиҳатдан “яхшилар” (аслзодалар) бошқариши кераклигини таъкидлаган. Унинг фикрича , яратилган қонунни халқ йиғини қўллаб-қувватлаши шарт эмас, муҳими — қонун умумий мантиққа мос бўлса бас. Гераклитниг фикрича , полисдаги ҳаёт умумий “ логос ”га, яъни ҳаммани бошқарадиган тафаккурга бўйсуниши керак, чунки “барча инсоний қонунлар ягона илоҳий қонундан озиқланади ва бу илоҳий қонун исталган жойда ўз таъсирини ўтказади, полис ҳаётида барчадан ва ҳар қандай нарсалардан устун туради”. Гераклит позитив қонунларнинг оқилона табиатини назарда тутган холда, “халқ қонун учун, унинг барчага бирдек амал қилиши учун курашиши лозим” деб таъкидлайди. Демокритнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари: Демокрит биринчилар қаторида одамнинг пайдо бўлиши ва жамият шаклланишини дунё тараққиётининг табиий бир қисми сифатида кўриб чиққан. Ун инг фикри га кўра , одамзод узоқ давом этган эволюция жараёни нинг ҳосиласидир, жамият, полис, қонунлар сунъий яратилган бўлиб, табиат (худо) томонидан берилмаган. Демокритнинг фикрича давлатда умумий манфаат ва адолат ўз ифодасини топган. Давлат манфаатлари ҳамма нарсадан устун туради, шунинг учун ҳам фуқаролар фаолияти давлат тузумини ва бошқарувни яхшилашга қаратил моғ и лозим. “Яхшилар” , донишманднинг назариясига кўра , ўтмишдаги аслзодалар ва бойлар эмас, балки юксак ақлий ва аҳлоқий

www.arxiv.uz фазилат соҳибларидир лар . Давлатни айнан шундай кишилар бошқариш лар и керак .Қонунлар полисдаги кишилар ҳаётини нг фаровонлигига хизмат қилмоғи лозим . Бироқ бундай натижага эришмоқ учун одамлар ҳам ҳаракат қилишлари керак . Софистларнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари: Софистлар маълум ҳақ эвазига кишиларни турли соҳаларда, жумладан , давлат ва ҳуқуқ масалаларида донишмандликка ўргатишган. Улар қандайдир ягона мактабни ташкил этишмаган, балки турлича фалсафий, сиёсий ва ҳуқуқий қарашларни ривожлантиришган. Воқеликка танқидий назар билан қараш, илмий исботланмаган эски анъана ва ақид а ларни инкор қилиш, давлат ва ҳуқуқни нг шартли лиги номукаммаллигини исботлашга уриниш софистларга хос бўлган . Софистлар икки авлодга бўлинган : Катта софистлар (Протагор, Горгий, Продик, Гиппий, Антифонт ва бошқалар) ва К ичик софистлар (Фрасимах, Калликл, Ликофрон ва бошқалар)га ажратиб талқин қилиш таомилга кир ган. Катта софистларнинг аксарияти демократик дунёқараш тарафдорлари бўлишган. Кичик софистлар ораси да эса демократик қарашлар тарафдорлари билан бирга , аристократик, тираник бошқарув тарафдорлари ҳам бўлган. Протагорнинг демократик ғоясига кўра, давлатнинг мавжудлиги унинг барча аъзолари фуқаролик фазилатига эришган бўлишини назарда тутади. Афлотуннинг айтишича , Протагор , фазилат бор жой да жоҳилликка ўрин йўқ, акс ҳолда давлат бўлмайди, деб ҳисоблаган. Горгий инсоният маданиятига юксак баҳо берар экан, одамлар томонидан яратилган қонунларни ҳам шу маданиятнинг ютуғи деб ҳисоблайди.

www.arxiv.uz Гиппий ва Антифонт табиий ва полис қонунларини кескин қарама- қарши қўйишган. Уларнинг фикрига кўра, одамларнинг тенгсизлиги табиатдан эмас, балки инсоний қонунлардан келиб чиқади. Антифонт табиий қонунларни инсоний қонунлардан устун деб билади, унинг таъкидлашича, “адолатли ҳисобланган кўплаб инсоний қонунлар инсон табиатига душмандир”. Кичик софистлардан Халкедонлик Фрасимах ва Ликофронларнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари: Халкедонлик Фрасимах таълимотига мувофиқ, сиёсат худолар фаолияти доирасида эмас, балки инсонлар қудрати ва манфаатларига тегишли соҳадир. Ҳар бир давлатда ҳокимият тепасида бўлганлар қудратлидир, улар ўз фойдасига хизмат қилувчи қонунларни ўрнатади. Унинг таъкидлашича , “кучлиларга фойда келтирадиган нарса адолатдир”. Шу тарзда Фрасимах давлат фаолиятида зўравонликнинг, сиёсат ва қонуннинг авторитар хусусияти аҳамиятини кўрсатган. Унинг фикрича , маънавий- ахлоқий соҳада ҳокимиятни эгаллаб турганларнинг қарашлари ҳукмронлик қилади. Софист Ликофрон давлатни одамларнинг ўзаро ҳамкорлик тўғрисидаги келишуви натижаси сифатида таърифлаган. Унинг талқинига кўра, қонун ҳам шунчаки келишув-шартнома бўлиб, у “шахсий ҳуқуқларни нг оддий кафолатидир ”. Қулларнинг ҳам тенглиги ҳақида илғор ғояни сурган Алкидам Элейскийнинг тенглик ҳақидаги сўзлари: “Худо барчани озод қилиб яратган, табиат эса ҳеч ким га қул ликни раво кўрган эмас ”. Суқротнинг сиёсий-ҳуқуқий мероси: Суқрот қонун устуворлиги тарафдори бўлган. Яхши қонунлар билан

www.arxiv.uz бошқариладиган фаровон давлат сифатида арстократик Спарта ва Критни, маълум даражадаги олигархик Фива ва Мегарани кўрсатган. У ўз полисидаги “ ашаддий ” демократияга салбий муносабатда бўлган. Суқротнинг фикрига кўра, давлатни билимдонлар бошқариши керак. Унинг бошқарув борасидаги сиёсий идеаллари на демократия, на туғма аристократия, на олигархия ва на тирания бошқаруви тамойилларига мос келмасди. У айниқса тиранияни қаттиқ танқид қилган. Адолат, қонунчилик ва бошқарув борасидаги ўз сиёсий тасаввурларидан чекинмаган Суқрот демократияда ҳам, ўттиз тиран ҳукмронлиги даврида ҳам ҳокимият вакилларининг кўп қаршилигига учраган. Эрамиз дан аввалги 399 йилда ҳокимиятга қайтган демократиянинг таниқли вакиллари Суқротни даҳрийликда, қонунларни ва ёшлар тарбиясини бузишда айблаб чиқишди. Ўлимга ҳукм қилинган Суқрот қонунларни бузмаслик, адолатсизликка адолатсизлик билан жавоб қайтармаслик тўғрисидаги ўз тамойилларига содиқ қолди. У дўстларининг қамоқдан қочиш тўғрисидаги таклифларини рад этди . Афлотуннинг давлат, қонунчилик ва сиёсат ҳақидаги таълимоти Умрининг охиригача Академияга раҳбарлик қилган Афлотун дастлаб Суқротнинг қарашлари таъсири остида бўлган. Унинг “Суқрот апологияси”, “Протагор” сингари асарларида муаммоларга суқротча ёндашув яққол н амоён бўл ади. Асл афлотунча назарий қарашлар мутафаккирнинг кейинроқ ёзилган “Давлат”, “Сиёсатчи” ва “Қонунлар” сингари асарларида кў зга ташланади. Афлотун ўз таълимотида давлат ва ҳуқуқ муаммоларига алоҳида ўрин бердик и , бу жиҳати билан у ўзидан олдин ўтган мутафаккирлардан ажралиб туради. Афлотуннинг фикрича , одамларнинг озиқ-овқат, турар-жой, кийим- бош сингари кундалик эҳтиёжлари, ташқи душманлардан ҳимояланиш зарурияти туфайли бирга яшашлари давлатнинг келиб чиқишига асосий сабабдир. Афлотун ўзининг “Давлат” асарида жамиятдаги ижтимоий тенгсизликларнинг келиб чиқиш сабабларини аниқлашга ҳаракат қилади ва адолатли идеал давлат қуриш ҳақида мулоҳаза юритади. Асар давлатнинг муҳим аҳамиятини ёритиш билан бошланади. У юксак даражадаги ҳамжамият бўлиб, унинг вазифаси буюк фаровонликка эришишдир. Ав в ало асосан икки хил: эркак ва аёл, хўжайин ва қул муносабатларига қурилган оила пайдо бўлган. Бу ҳар икки муносабат ҳам табиийдир. Бир неча оилалар бирлашувидан аҳоли яшаш жойлари (қишлоқ ва шаҳарлар) ҳосил бўлган. Бу турар-жойлар бирлашувидан эса давлат келиб чиққан. Фақат давлат нинг юзага келиши учун зарур бўлган битта шарт бор, яъни давлатга бирлашган бу турар-жой лар (қишлоқ ва шаҳарлар) ўз и ни ўзи таъминлаш учун етарли даражада кўп бўлиши лозим.

www.arxiv.uz Афлотун жамиятни уч табақага : давлатни бошқарувчи файласуфлар , давлатни муҳофаза қилувчи соқчилар (ҳарбийлар), вазифаси жамият учун зарур маҳсулотларни ишлаб чиқари шдан иборат бўлган деҳқонлар ва ҳунармандларга бўлади. Ун ин г фикрига кўра, давлатни донишманд файласуфлар бошқаради лар , илмий назариялар ишлаб чиқади лар , дунёни англайди лар ва бошқаларга ўргатади лар . ҳарбийлар жисмоний машқ билан шуғулланади лар , давлатда тартибни сақлайди лар , зарур бў л ган да урушда иштирок этади лар . Деҳқонлар ва ҳунармандлар эса оғир жисмоний меҳнат билан банд бўлади лар , моддий неъматларни яратади лар , зарур ҳолларда гина чекланган миқдордаги хусусий мулкка эга бўлади лар . Бошқарувчи донишмандлар ва ҳарбийлар хусусий мулкка эга бўлмайди лар . Афлотуннинг идеал давлат ҳақидаги қарашлари: Афлотуннинг идеал давлати — яхшиларнинг адолатли бошқарувидир. Ш унга кўра у Суқротнинг “қонуний” ва “адолатли” деган тушунчалар айнан бир нарса деган ғоясига қўшилади. Унинг таъкидлашига кўра , яхшилар бошқарувидаги аристократик давлат тузуми идеал давлатдир. Афлотун ўз лойиҳаси ғоят мураккаб бўлганига қарамай, уни амалга ошириш мумкинлигига ишонади. У агар идеал давлат қурилган тақдирда ҳам бундай давлат мангу турмаслиги мумкинлигини айтади. Чунки инсон табиатининг муқаррар бузилиши оқибатида бошқарув шакллари алмашиб туради. Афлотун идеал деб билган аристократик давлат тузумининг ҳалокати ер ва турар-жойларнинг хусусий мулкка айланишига, одамларни озод ва қулларга ажратишга олиб келади, натижада тимократик давлат ўрнатилади. Бундай давлат мутассил урушларга гирифтор бўлади. Урушлар ва тимократик давлатдаги қарама-қаршиликлар хусусий шахслар қўли да катта миқдордаги бойлик тўпланишига олиб келади. Оқибатда давлат ҳокимиятини олигархия эгаллайди , камбағаллар бошқарувда иштирок этолмай қола ди лар . Олигархик давлатда мулксиз аҳолининг бойларга қарши нафрати кучайиб боради, бу эса давлат тўнтаришига олиб келади ва алал- оқибат демократия ўрнатилади. Тиранияни давлат тузилишининг энг ёмон кўриниши деб таъкидлайди, чунки унда қонунсизлик, ўзбошимчалик ва зўравонлик ҳукм суради. Афлотуннинг фикрича , демократияда эркинлик суиистеъмол қилинади ва ундан демократиянинг акси бўлган тирания ўсиб чиқади.

www.arxiv.uz Афлотуннинг демократия ҳақидаги фикрларига унинг Афина демократияси билан бўлган тўқнашуви таъсир этган, албатта. Бундай давлатларнинг ҳар қайсисида нимаки эзгу иш деб ҳисобланган бўлса (тимократияда — ҳарбий зафарлар, олигархияда — бойликлар, демократияда — эрк), айнан шу нарса давлатнинг ҳалокати га сабаби бўлади. Афлотуннинг “Қонунлар” асарида сиёсий-ҳуқуқий қарашлар: -- Ўз қадр-қимматига кўра иккинчи ўринда турувчи давлат тузумини тасвирлайди. Унга кўра , иккинчи давлатнинг 5040 фуқароси чек тортиш йўли билан ер участкаси ва уй олади, улардан хусусий мулк сифатида эмас, балки фақат эгалик ҳуқуқи билан фойдаланадилар. -- Деҳқончилик, ҳунармандлик ва савдо билан шуғулланувчи қуллар ва чет элликлар 5040 фуқаро қаторига кирмайди. Бу ф уқаролар етарли миқдорда қул билан таъминланади лар . -- Аёллар юқори бошқарувчилар қаторига кирмаса лар-да эркаклар билан тенг ҳуқуқли ҳисобланганл а р. -- Афлотун давлати тепасида кўп босқичли сайловлар воситасида сайланувчи 50 ва 70 ёш оралиғидаги 37 бошқарувчи туради. Уларнинг ҳокимиятда туриш муддати 20 йилдан ошмаслиги керак. -- Ҳар бир синфдан 90 кишидан, жами 360 киши дан иборат сайланувчи Кенгаш салмоқли ҳокимиятга эга бўлади. Кўплаб фуқаро амалдорлар ва ҳарбий мансабдорларнинг сайланиши ҳам назарда тутилади. Афлотуннинг “Сиёсат” асарида сиёсий-ҳуқуқий қарашлар: Сиёсат - бу подшолар санъати бўлиб, у одамларни бошқаришни билишни ва уддалашни тақозо этади. Агар ҳукмдор одамларни бошқариш санъатини яхши эгаллаган бўлса, у қонунга асосан ёки қонунга асосланмай давлатни бошқарадими, бунинг унчалик аҳамияти йўқ. Бошқа давлатларда эса агар ҳукмдорлар одамларни бошқариш санъатини тўла эгалламаган, тегишли билим олмаган бўлса, албатта қонунларга асосланиши керак. Унинг фикрича , судлари юқори даражада бўлмаган давлатни адолатли давлат-полис деб бўлмайди. Ҳар бир ҳукмдор ҳам судья сифатида майдонга чиқиши мумкин. Афлотуннинг фикрича, олий судловни амалга оширишга барча фуқаролар дахлдор. Афлотун қонун чиқарувчига , бир томондан , бошқарувчилар ҳокимиятини, иккинчи томондан , бошқарилувчилар эркини чеклаш учун му айян ўрталикда туришин и тавсия қилади. Афлотуннинг уқти ри шича , қонун чиқарувчи, биринчидан, ўз қонунларини татбиқ қилишни, иккинчидан, буйруқ беришни уддалаши керак. Агар у

www.arxiv.uz яратган қонунини татбиқ қилолмаса ёки унга ўзи амал қилмаса, бу ҳолда унинг кўрсатмалари қонуний кучга эга бўлмайди ҳамда унинг сўзлари қўл остидагилар томонидан қабул қилинмайди. Қонун яратишда давлатнинг жойлашган ўрни, иқлими ва бошқа хусусиятлар ҳам ҳисобга олиниши даркор. Шундан келиб чиқиб: “Маҳаллий шароитларга зид қонун яратиш мумкин эмас”, дейди у. Афлотун қонун назариясини ишлаб чиқишга ҳам катта эътибор беради. Унинг фикрича , “қонун ҳақидаги фан инсонни бошқа фанлардан кўра кўпроқ камолотга эриштиради”. Қисқаси идеал давлатда судлов қонунни ҳимоя қилади. Шунга кўра, Афлотуннинг таъкидлашича , судлар етарли даражада тузилмаган ҳар қандай давлат ўзининг давлатлигини йўқотади, дейди Афлотун. Суд давлатчилик вазифаларидан холи алоҳида ҳокимият эмас. Шу билан бирга суд ишларида ҳимоячилар бўлиши ҳам назарда тутилади. Арастунинг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги таълимоти Арастунинг қарашларида ҳуқуқ, қонун ва ҳуқуқий давлатчиликнинг заминий ғоялари ўзининг ифодасини топган. Унинг фикрича, ҳар қандай ҳуқуқ бу сиёсий ҳуқуқ бўлиб, у табиий ҳуқуқга ва позитив ҳуқуқга ажралади. Ҳар қандай қонунни сиёсий характерли дейиш учун мезон бўлиб, унинг сиёсий адолатга ва ҳуқуқга мувофиқ келиши ҳисобланади. “Сиёсат” асарида у қонуннинг вазифаси ҳуқуққа мос харакат қилиш кераклигини уқтириб, мажбурий бўйсундиришга интилиш, албатта ҳуқуқ ғоясига зиддир дейди. Арастунинг талқинича , сиёсий давлат тузилишининг турли хиллари , айнан ўзининг сиёсий характерга эгалиги боис ҳам, адолат ва ҳуқуқ ғоясига мос келади яъни, бошқача қилиб айтганда, ҳуқуқий характерга эга. Шунга асосланиб Арасту умумий, яъни барчанинг фойдасини ўйлайдиган давлат тузилиши шаклигина мутлоқ адолат тамойили асосида тўғри давлатлар ҳисобланади; бироқ, худди шу шаклдаги давлатларда хукмдорларнинг шахсий фаровонлигигина назарда тутилса, бундай давлатлар нотўғри давлатлардир, улар деспотик тартибларга асослангандир, давлат эса

www.arxiv.uz эркин инсонларнинг ўзаро бирлигидир, деб таъкидлайди. Арастунинг адолат ҳақидаги қарашлари: Арасту адолатнинг икки хил, яъни тенглаштирувчи ва тақсимловчи кўринишини фарқлайди. Тенглаштирувчи адолат мезони “арифметик тенглик” бўлиб, бу тамойил фуқаровий-ҳуқуқий келишувлар, олди-сотдилар, зарарни қоплаш, жазолаш сингари соҳаларда қўлланади. Тақсимловчи адолат мезони эса “геометрик тенглик”дан келиб чиқиб, етиштирилган неъматларни ҳар кимнинг қўшган ҳиссасига қараб тақсимлашни билдирган. Бу ҳолда тегишли нарсаларга (ҳокимиятга, ҳурматга, моддий бойликка) бошқалар билан тенг ёки тенг бўлмаган миқдорда эгалик қилиш мумкин. Арастунинг давлат ҳақидаги қарашлари: Арастунинг нуқтаи назарича , давлат - табиий тараққиётнинг натижасидир. Бу маънода у оила, жамоа сингари дастлабки тузилмаларга ўхшайди. Лекин давлат барча тузилмаларни ўз ичига олувчи оли й шаклдаги тузилмадир. Арасту хусусий мулк, оила ва идивидуал ҳуқуқ манфаатларидан келиб чиқиб, Афлотуннинг идеал давлат тўғрисидаги ҳар икки лойиҳасини ҳам танқид қилади. Унинг таъкидлашича, мулк, хотинлар ва болаларнинг Афлотун таклиф этгандек умумийлиги давлатни нг барҳам топишига олиб келади. Арастунинг давлат шакли ҳақидаги фикрлари: Арасту давлатни тўғри ва нотўғри шаклларда бўлишини ҳам кўрсатади. Тўғри шаклларда бошқарувчилар умумий фойда йўлида ҳаракат қилишади, нотўғри шаклларда эса фақат ўз лар ининг шахсий манфаат лар идан келиб чиқишади. Давлатнинг тўғри шакли сифатида Арасту монархия бошқарувини (подшоҳлик ни ), аристократия ва политияни кўрсатади. Шунга мувофиқ равишда тирания, олигархия ва демократияни у нотўғри ва хато бошқарув шакллари деб ҳисоблайди. Арасту энг яхши ва идеал давлат шакли деб политияни кўрсатади. Политияда давлатни умумий манфаат йўлида кўпчилик бошқаради. Бу бошқарув олигархия ва демократиянинг уйғунлашган шаклига ўхшаш

www.arxiv.uz бўлади. Арасту Полития хос бўлган мулкдорлар ва мулксизларнинг, бойлик ва эркинлик каби манфаатларнинг бундай бирлашуви жуда кўплаб давлатларга хослигини таъкидлайди. Арастунинг политияси олигархия ва демократиянинг энг яхши жиҳа тларини ўзида ифода этади. Айни чоғда бу полития уларнинг камчиликларидан ҳам холидир. Полития – давлатчиликнинг “ўрта” шакли ва унда “ўртачалик” ҳамма нарсада кўринади: ахлоқда – мўътадиллик, мулкда – ўртача фаровонлик, ҳукмдорликда – ўрта табақа ва ҳок азо . Арасту “ўртача” кишилардан иборат бўлган давлат энг яхши давлат тузумига эга бўли шини алоҳида таъкидлайди. Арастунинг энг яхши давлат тузиш лойиҳасига кўра , идеал давлатнинг аҳолиси етарли миқдорда бўлмоғи керак. Яхши давлатнинг ҳудуди денгиз ва материкда қулай жойлашган бўлиши шарт. Бундай давлатда ҳунармандлар, денгизчилар ва савдогарлар фуқаролик ҳуқуқига эга бўлмайди лар . Ер икки қисмга бўлинган: бир қисм ер давлатнинг умумий тасарруфида бўлади , иккинчи қисм ер фуқароларнинг хусусий мулки ҳисобланади. Арасту ўзининг ҳуқуқий қарашларида Суқрот ва Афлотунларнинг адолат ва қонун айнан бир деган ғоясига қўшилади. ҳуқуқ ўзида адолатни акс эттиради ва кишилар ўртасидаги сиёсий муносабатлар меъёри бўлиб хизмат қилади. Умуман, сиёсий маънодаги ҳуқуқни Арасту “сиёсий ҳуқуқ” деб атайди. Бу эса сиёсий бўлмаган ҳуқуқ йўқлигини, сиёсий бўлмаган, яъни зулмга, истибдодга асосланган бошқарув шаклларида ҳуқуқ бўлмаслигини англатади. Сиёсий бошқарув, Арасту нуқтаи назарига кўра, одамлар томонидан эмас, балки қонун томонидан бошқарувдир. Чунки одамлар, ҳатто энг яхшилари ҳам, туйғу ва эҳтиросга мойилдирлар, қонун эса бирдай ўзгармасдир. Эллинизм даври (эрамиз дан аввалги IV асрдан II асргача) сиёсий- ҳуқуқий таълимоти Бу даврда шаклланган фалсафий таълимотлар, бу даврнинг сиёсий- ҳуқуқий ғоялари Эпикур, стоиклар ва Полибийнинг қарашларида ўз ифодасини топди. Эпикур ўзининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари билан Демокрит

www.arxiv.uz таълимотининг давомчиси бўли б қолди . Эпикурнинг фикрига кўра, табиат , худоларнинг инон-ихтиёрларисиз, ўз қонуниятлари бўйича мустақил ривожланиб боради . Инсон эрки , Эпикур нуқтаи назарича унинг ўз турмуш тарзини онгли танлаб олиш маъсулиятидир. Узлатга чекиниш, фаол ижтимоий-сиёсий ҳаётда қатнашмасликни тарғиб қилиш Эпикур таълимоти га хос хусусиятдир. Унинг назарида , давлат ҳокимияти ва сиёсий мулоқотнинг асосий мақсади — кишиларнинг ўзаро хавфсизлигини таъминлашдан, бир-бирларидан хавфсирашдан халос этишдан иборатдир. Эпикур таълимотига кўра, қонунлар бошқарувчи “донишманд”лар ни ( яъни комил инсонларни ) “оломон”дан ажратиш ва муҳофаза қилишнинг, алоҳида шахс эркининг оммавий кафолатидир. “Қонунлар , — деб ёзади Эпикур, — донишмандлар ёмонлик қилмаслиги учун эмас, балки уларга бошқалар ёмонлик қилмаслиги учун яратилгандир”. Эллинизм даври сиёсий-ҳуқуқий таълимотидаги яна бир оқим стоицизм бўлиб, Зенон унинг асосчиси ҳисобланади. Стоицизмнинг ўзи ҳам уч даврга бўлинади. Стоицизм таълимотига кўра, дунёни тақдир бошқаради. Тақдир илоҳий хусусият касб этувчи “табиий қонун” сифатида намоён бўлади. Маълумотларга кўра, Зенон аралаш бошқарув шакли тарафдори бўлган: Шу сабабли ҳам у: “Энг яхши давлат тузуми – демократия, подшоҳлик ва аристократия уйғун бўлган тузумдир”, дея таърифлаган. Стоиклар таълимоти таниқли юнон тарихчиси ва жамоат арбоби Полибий дунёқарашига ҳам катта таъсир кўрсатган. Полибий таълимотига кўра, ҳаммаси бўлиб давлатчиликнинг олти шакли мавжуд. Бу давлатчилик шакллари ибтидоси ва интиҳоси тартибига кўра қуйидагича мутассил алмашиб туради: 1. Подшоҳлик — 2.Т ирания — 3. Аристократия — 4.Олигархия — 5. Демократия — 6. Охлократия. Полибийнинг назариясига мувофиқ , “санаб ўтилган барча бошқарув шаклларини ўз ичига олган бошқарув энг мукаммалдир”. Полибийнинг Арасту таъсири сезилиб турган бу қарашлари дан кейинчалик бошқа олимлар идеал давлат “лойиҳа”ларини ишлаб чиқишда кенг фойдаландилар. Бундан ташқари, шу ўринда ҳокимият тармоқлари бўлиниши ҳақидаги замонавий назарияни нг яратилишида ҳам бу ғоянинг таъсири ниҳоятда катта бўлганлигини алоҳида таък идлаш лозим.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Агзамходжаев А. Правовые основы государственной независимости Республики Узбекистан. / О тв.ред. А.Х.Саидов. -Т.: Ўзбекистон, 1993. - 93 с . 2. Адилходжаева . С . М . Либерализм – правовой и теоретический фундамент рыночной экономики . “ Х ў жалик ва ҳуқуқ”, 2002, № 6, С . 84-87 . 3. Адилходжаева . С . М . Либерализм : эволюция идей от прошлого до настоящего . Монография . Т .: ТДЮИ , 2002 4. Бобоев . Ҳ .Б.Сиёсий ҳуқуқий таълимотлар тарихи . Т.: ТДЮИ 2003. -205Б. 5. Исл а мов З. Общество. Государство. Право.–Т.: Адолат, 2001. 695б. 6. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с 7. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. –272 б. 8. Мухитдинова Ф.А. “Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи” ўқув қўлланма. Т.: ТДЮИ. 2003.,-230б. 9. Мухитдинова Ф.А. Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи. Т.: ТДЮИ. 2003-30б. 10. Мухитдинова Ф.А. Қадим Юнон ҳамда Марказий Осиё мутафаккирлари қарашларида фуқаролик жамияти туғрисидаги тасаввурлар, ғоялар. Рисола. – Т.: ТДЮИ, 2006. – 38 б. 11. Нерсесянц В.С. Сократ. - Москва, “Наука”, 1977.150 с. 12. Таджиханов У., Саидов А. Ҳуқуқий маданият назарияси. 2-томли. Т.1. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1998. –316 б.

O'xshashlar

Қадимги шарқ давлатларидаги сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Рим давлатида сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз