Эрон, Ирок, Туркия давлатларининг геополитикаси - Siyosatshunoslik - Referatlar

Эрон, Ирок, Туркия давлатларининг геополитикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.5 KB

Ko'chirib olish

Эрон, Ирок, Туркия давлатларининг геополитикаси Режа: 1.Эрондаги геополитик жараёнлар 2.Ироқнинг жаҳон харитасидаги ўрни 3.Туркиянинг геополитик ҳолати, табиий ресурлари ҳамда жаҳон геополитик жараёнлардаги ўрни

ЭРОН Майдони:………………............. 1 648 000 кв.км. Аҳолиси :…………………...........64 530 000 Пойтахти:………………............. Теҳрон Катта шаҳарлари…......... Машҳад, Исфаҳон, Табриз Расмий тили…………………… Форс тили. ЯИМ (аҳоли жон бошига ). 1680 АҚШ доллари. Экспорт………………… нефть ва газ маҳсулотлари, саноат маҳсулотлари, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, гиламлар. Импорт ………………......машина ва асбоб-ускуналар, кимёвий маҳсулотлар, темир ва пўлат, электр ва электротехника жиҳозлари. Миллий валютаси…………...... Риол. Дини………….. Ислом давлат дини бўлиб, аҳолининг 90% шиа мусулмонлари, 8% суннийлардир. Мустақиллик йили…………..... деярли 2500 йиллик давлат тарихига эга. Миллий байрами... 11 февраль - Инқилоб куни (1979) Чегаралари………………........ шимолда Озарбайжон, Арманистон ва Каспий денгизи сувлари билан, Шарқда Туркманистон, Афғонистон ва Покистон, ғарбда Ироқ ва Туркия билан, жанубда Форс кўрфази сувлари билан ўралган.

Давлат тузуми. 1979 йилдан бери Ислом Президентлик Республикаси. Қонунчилик органи 1979 йилда ўзгартирилди ва 12 кишидан иборат Қонунчилик Кенгаши Ташкил қилинди. 1989 йилга келиб мамлакатдаги қонунчиликни Ислом Қонунлари, яъни шариатга мослаштириш ва уни назорат қилиш учун махсус орган тузилди. У 290 аъзодан иборат бўлиб, унинг 5 таси диний озчиликни Ташкил этувчи аҳоли вакилларидан сайланади. Сайловлар ҳар тўрт йилда ўтказилади. Давлат раҳбарлиги учун сайлов ҳар беш йилда ўтказилади ва 16 ёшга кирган ҳар бир фуқаро сайлов ҳуқуқига эга. Давлат бошлиғи 2005 йилдан бери …. Партиялари: 1. Ислоҳотчилар партияси 2. Радикаллар партияси ва ҳоказо. Тарихи. Эрон ер курраси мамлакатларининг энг қадимийларидан бири бўлиб, антик даврларда қадимги Эллада билан ҳукмронлик ва ўз таъсир доирасини кенгайтириш учун курашган мамлакат ҳисобланади. Кейинги асрларда Эронда қулдорлик тузуми, мусулмон авторитар монархиялари ва халифаликлар бир-бири билан ўрин алмашган. Ислом дини кириб келиши билан Эронда Зардўштийлик дини йўқ бўлиб кетди. XVI асрнинг бошларида ҳокимиятга сафавийлар келди ва 200 йил ҳукмронлик қилди. Шоҳ Аббоснинг ўлимидан сўнг Эрон ҳокимиятининг инқирози юз берди ва мамлакат афғонлар томонидан босиб олинди. Орадан бир қанча вақт ўтиб, мамлакат яна мустақил бўлди ва юксалиш сари юз тутди. XVIII асрнинг ўрталарида Эрон кучли империялар ўртасидаги кураш саҳнасига айланиб кетди. 1921 йилда Паҳлавийлар сулоласига ўтган подшоҳлик тахти 1979 йилги Ислом инқилоби оқибатида ағдариб ташланди. 1980-88 йилларда Эрон Ироқ билан ҳудудий можаро туфайли қонли урушлар олиб борди. 1990 йилларда мамлакатга келган янги ҳукумат ички ва ташқи муаммоларни муроса йўли билан бартараф этиш ва мамлакатни ривожлантириш учун кураш олиб борди.

Эрон 1945 йил 24 октябрдан БМТ аъзоси. Ўзбекистон Республикаси мустақиллигини 1991 йил 25 декабрда тан олган ва 1992 йил 10 майда дипломатик муносабатлар ўрнатилган. Аҳолиси ҳар хил этник гуруҳлардан Ташкил топган бўлиб, уларнинг тўртдан уч қисми Эрон тили гуруҳига мансуб 20%дан кўпроқ аҳоли эса олтой тили оиласининг турк тили гуруҳига оиддир. Иқтисодиёти. Мамлакат иқтисодиётининг асосини нефт, кўмир, қора ва рангли металлар қазиб олиш ва уни экспорт қилиш Ташкил этади. Қишлоқ хўжалигида чорвачилик (қорамол ва қўйчилик) кенг ўрин тутади. Шу билан бирга буғдой, гуруч, пахта, тамаки, узум ва бошқа маҳсулотлар етиштирилади. Валютаси. 8192 Эрон риоли – 1 АҚШ долларини Ташкил этади. Ташқи савдода импортнинг улуши 18,1 млрд. АҚШ долларини Ташкил этиб, унинг 18% машина ва асбоб-ускуналар, 12% кимёвий маҳсулотлар, 10% темир ва пўлат, 7% электротехника анжомлари ва бошқалардир. Импортдаги савдо шериклари Германия, Франция, Италия, Россия, БАА, ХХР, Япония, Буюк Британия ва бошқ. Экспортнинг улуши 23,7 млрд. АҚШ долларини Ташкил қилиб, унинг 82%и нефт, нефт маҳсулотлари ва газ маҳсулотларига, 10% саноат маҳсулотларига, 2% қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига, 2% гиламларга тўғри келади. Экспортдаги савдо шериклари Япония, Корея Республикаси, БАА, ХХР, Италия, Ҳиндистон, Греция, Испания, Франция ва Германия. Ҳарбий салоҳияти. Қуролли кучларининг умумий сони: Фаоллар – 540 000 Заҳирадагилар – 350 000 Шундан Армия (қуруқлик қўшинлари) да 350 000, Ислом Инқилоби Гвардияси Корпусида 120 000, ҳарбий Денгиз Флотида 18 000, ҳарбий ҳаво Кучларида 52 000 киши хизмат қилади.

Қурол-яроғи замонавий. 3 сув ости кемаси ва 3 қоровул кемасига эга. Патрул ва қирғоқ қўшинларида 2 корвет, 10 снарядли кема ва 44 Патрул Кемаси мавжуд. Ярим ҳарбийлашганлар 40 000 кишидан иборат ҳуқуқ-Тартибот Кучларидир. ЎЗБЕКИСТОН - ЭРОН МУНОСАБАТЛАРИ Сиёсий соҳада. Эрон Ислом Республикаси 1991 йилнинг 25 декабрида Ўзбекистон Республикасининг мустақиллигини расман тан олди. 1992 йил 10 майда Ўзбекистон ва Эрон ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилди. Эрон Ислом Республикасининг Тошкентдаги элчихонаси 1992 йил ноябрь ойида ва Ўзбекистон Республикасининг Теҳрондаги элчихонаси 1995 йил май ойида очилган. 2000 йилнинг 10-11 июнь кунлари Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Иқтисодий ҳамкорлик Ташкилотига аъзо давлатлар раҳбарларининг 6-саммитидаги иштироки доирасида унинг Эронга амалий ташрифи бўлиб ўтди. Ташриф давомида сармояларни рағбатлантириш, гиёҳванд моддаларнинг ноқонуний тарқатилишига қарши кураш, уюшган жиноятчилик ва терроризмга қарши кураш, божхона ва экстрадиция соҳаларида ҳамкорлик қилишга оид ҳужжатлар имзоланди. 2002 йилнинг 26-28 апрель кунлари Эрон Ислом Республикаси Президенти С.М.Хотамийнинг Ўзбекистонга расмий ташрифи амалга оширилди. 2003 йил 17-18 июнь кунлари эса Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Эронга расмий ташрифи бўлиб ўтди. Сафар давомида икки давлат ўртасидаги муносабатларни ривожлантиришга йўналтирилган 7 та ҳужжат имзоланди. Шунингдек, мазкур ташриф якунида Эрон, Афғонистон ва Ўзбекистон ўртасида Трансафғон транспорт йўлагини барпо этиш борасида уч томонлама ҳужжат имзоланди. Икки давлат ташқи сиёсат маҳкамалари ўртасида мунтазам равишда ҳайъатлар алмашуви бўлиб ўтмоқда. 2004 йилнинг 18 майида Эрон Ислом Республикаси ташқи ишлар вазири К.Харрозий Ўзбекистонга ташриф буюрди. Сафар чоғида ташқи ишлар вазирликлари ўртасида

маслаҳатлашувларни фаоллаштириш, икки томонлама имзоланган битим ва шартномаларга амалий тус бериш, терроризм ва гиёҳванд моддалар савдосига қарши курашда ҳамкорлик қилиш, Афғонистон масаласи бўйича сиёсий мулоқотларни давом эттириш, транспорт ва коммуникация соҳасидаги алоқаларни ривожлантириш ва бошқа масалалар юзасидан фикр алмашилди. Музокаралар натижасига кўра томонлар Ўзбекистон Республикаси ҳукуматига Эрон томонидан 2,5 млн.долл. миқдорида грант берилиши тўғрисида ва икки мамлакат Ташқи ишлар вазирликлари ўртасида ўзаро ҳамкорлик тўғрисида Англашув Меморандумларини имзоладилар. 2005 йилнинг 4-6 январь кунлари Ўзбекистонга Эрон президентининг биринчи ўринбосари М.Р.Ориф бошчилидаги ҳайъат ташриф буюрди. Бўлиб ўтган мулоқотлар натижасига кўра, савдо-иқтисодий ҳамкорликни янада чуқурлаштиришга қаратилган 7 та ҳужжат имзоланди. Ҳозирги кунда Ўзбекистон ва Эрон муносабатларининг шартномавий-ҳуқуқий асосини 57 та имзоланган ҳужжат Ташкил этади. Бугунги кунда Эроннинг Марказий Осиё давлатларига нисбатан олиб бораётган ташқи сиёсати бу минтақадаги фаолият доирасини кенгайтириш, асосий эътиборни савдо-иқтисодий ҳамкорлик масалаларига қаратиб, улар заминида асосий мақсадни - минтақадаги транспорт инфратузилмасини Эрон йўналишига қаратиш билан минтақадаги энергетика, минерал ёқилғилар ва хомашё захиралари тақсимотида иштирок этишга каратилган. Эрон раҳбарияти Ўзбекистонга Марказий Осиёдаги муҳим давлат сифатида қараб, юқори даражадаги ташрифларни Ташкил этиш орқали республикамиз билан турли соҳалардаги муносабатларни фаоллаштиришга интилмоқда. Савдо-иқтисодий алоқалар Товар айирбошлаш. 2004 йилнинг дастлабки 10 ойи давомида Ўзбекистон ва Эрон ўртасидаги товар айирбошлаш ҳажми ўтган йилнинг айнан шу даврига нисбатан 50,4 % га ўсиб, 288 млн. АҚШ долларини Ташкил этди. Бугунги кунда Эрон Ислом Республикаси Ўзбекистоннинг 10 та етакчи

савдо ҳамкори қаторидан жой олган. Экспортнинг асосий улушини пахта толаси, рангли металлар ва ундан ясалган буюмлар, қора металлар ва металл буюмлар, минерал ёқилғи, нефть ва уни қайта ишлашдан олинган маҳсулотлар, механик дастгоҳлар, хизматлар, ўғитлар, кимёвий штапель толалари ва ҳоказолар Ташкил этди. Импортнинг аксарият қисми боғдорчилик маҳсулотлари, ўсимлик ва ҳайвон ёғлари, пойабзал, кимёвий иплар, кир ювиш воситалари, гилам ва гилам маҳсулотлари, пластмасса ва ундан тайёрланган буюмлар, хизматлар, тўқимачилик маҳсулотлари, органик кимёвий маҳсулотлар, кофе, қуруқ чой, ширинликлар ва дори-дармонлардан иборат. Институционал ҳамкорлик . 1993 йилнинг 18 октябрида имзоланган Протокол асосида Ўзбекистон Республикаси билан Эрон Ислом Республикаси ўртасида савдо-иқтисодий ва илмий-техникавий ҳамкорлик бўйича ҳукуматлараро комиссия Ташкил этилган. 2004 йилнинг 19-20 август кунлари Теҳрон шаҳрида бўлиб ўтган ўзбек-эрон қўшма комиссиясининг 6- йиғилиши якунига кўра, иқтисод, савдо, транспорт коммуникациялари ва бошқа соҳаларда ҳамкорлик қилиш ва уларнинг хуқуқий асосларини ривожлантириш тўғрисида Протокол имзоланди. Бугунги кунда Ўзбекистонда Эрон сармояси иштирокида Ташкил этилган 50 дан ортиқ корхона фаолият кўрсатмоқда. Шулардан 40 таси қўшма корхона, 13 таси эса тўлиқ Эрон сармояси асосида иш олиб бормоқда. Мазкур корхоналар асосан халқ истеъмоли моллари, қандолат, тикувчилик ва қишлоқ хўжалик маҳсулотлари, қурилиш материаллари ҳамда гиламлар ишлаб чиқариш, шунингдек, юк ташишга ихтисослашган. Транспорт соҳасидаги ҳамкорлик. Йўловчи ва юкларни автотранспорт билан икки томонлама ташиш Ўзбекистон Республикаси ҳукумати ва Эрон Ислом Республикаси ҳукумати ўртасида 1993 йил 18 октябрда имзоланган Автомобиль қатнови тўғрисидаги битимга биноан тартибга солинади. Ўзбекистон транспорт Ташкилотлари экспорт-импорт

юкларини ташишда Эрон транспорт коммуникацияларидан фойдаланмоқдалар. Темир йўл транспорти . Ўзбекистон темир йўлчилари фаол иштирок этган Тежан - Сарахс - Бандар-Аббос темир йўл йўналишининг ишга туширилиши Марказий Осиё минтақасида жойлашган давлатларга Форс кўрфази орқали жаҳон бозорига чиқиш имкониятини берди. 2000 йилнинг 1 ноябрида «Ўзбекистон темир йўллари» ДАТЙКси ва «Эрон темир йўллари» ўртасида «Махсус контейнер поездининг қатнов тартиби» тўғрисида имзоланган шартнома асосида Оқ Олтин - Бандар-Аббос йўналишида контейнер поездлари қатнамоқда. Шунингдек, Ўзбекистон юклари темир йўл ва денгиз орқали Тошкент – Бейнау- Оқтов - Бандар Хазар йўналишида ҳам ташилмоқда. 2003 йилнинг июнь ойида Теҳронда Афғонистон Ўтиш Ислом Давлати, Эрон Ислом Республикаси ва Ўзбекистон Республикаси ўртасида уч томонлама битим имзоланди. Ушбу ҳужжатда халқаро трансафғон транспорт йўлагини барпо этиш кўзда тутилган бўлиб, лойиҳанинг амалга оширилиши Афғонистон учун доимий даромад манбаи бўлиб қолади, Ўзбекистон ва Эрон ўртасидаги савдо - иқтисодий алоқаларни, ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини кенгайтиради. 2005 йилнинг 5 январь куни Тошкент шаҳрида ушбу транспорт тизимини шакллантириш бўйича Давлатлараро Мувофиқлаштириш Кенгашининг Низоми қабул қилинди. Ҳаво транспорти . 1993 йилнинг 17 мартида «Ўзбекистон ҳаво йўллари» миллий авиакомпанияси ва Эроннинг фуқаро авиацияси Ташкилоти ўртасида Тошкент - Машҳад - Баҳрайн ва қайтиш йўналишида ўзбек авиакомпанияси ҳамда Теҳрон - Тошкент - Алмати ва қайтиш йўналишида Эрон авиакомпанияси қатновларини амалга ошириш бўйича Англашув меморандуми имзоланди. Шу асосда 1994 йилнинг августидан бошлаб «Эрон эйр» авиакомпаниясининг А-310 русумли ҳаво кемалари ҳафтасига бир марта Теҳрон - Тошкент - Алмати – Тошкент - Теҳрон йўналиши бўйича мунтазам ҳаво қатновини амалга оширмоқда. 2005 йилнинг 4 январь куни Тошкент шаҳрида икки мамлакат мутасадди Ташкилотлари

ўртасида «Ўзбекистон ҳаво йўллари» миллий авиакомпанияси томонидан Тошкент - Теҳрон -Тошкент йўналиши бўйича ҳаво қатновини йўлга қўйиш хусусида Битим имзоланди. Икки мамлакат вазирлик ва идоралари ўртасидаги ҳамкорлик. Ўзбекистон Республикаси Гиёҳванд моддаларни назорат қилиш миллий маркази 2000 йилнинг 11 июнида Ўзбекистон Республикаси ҳукумати ва Эрон Ислом Республикаси ҳукумати ўртасида имзоланган «Гиёҳванд ва психотроп моддаларнинг ноқонуний айланишига қарши курашда ҳамкорлик тўғрисида»ги меморандум доирасида Эрон Президенти ҳузуридаги Гиёҳванд моддаларни назорат қилиш идораси билан ҳамкорлик олиб бормоқда. 2001- 2004 йилларда Ўзбекистон ва Эроннинг тегишли идоралари ўртасида гиёҳванд моддаларни назорат қилиш, уларнинг ноқонуний айланишига қарши кураш, гиёҳвандликка чалинишнинг олдини олиш ва даволаш юзасидан амалий мулоқотлар ўтказиш, тажриба ва маълумот алмашиш мақсадида ҳайъатлар алмашуви бўлиб ўтди. Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси ва Эрон Ислом Республикаси божхона хизматлари ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик 1992-2002 йиллар оралиғида имзоланган қатор ҳуқуқий ҳужжатлар асосида тартибга солинади. Икки мамлакат божхона хизматлари юк ўтказиш, божхона тўловларини тартибга солиш, ўзаро ҳайъатлар ва маълумотлар алмашиш, гиёҳванд ва психотроп моддаларнинг ғайриқонуний айланишига қарши кураш борасида ўзаро манфаатли ҳамкорлик олиб бормоқдалар. Ўзбекистон Республикаси Чкалов номли Тошкент авиация ишлаб чиқариш бирлашмаси Эрон авиакомпанияларининг ҳаво кемаларига техник хизмат кўрсатиш ишларини амалга оширмоқда. Ҳозирги кунга қадар корхонада Эрон авиакомпанияларининг самолётлари 18 бор техник кўрикдан ўтказилди ва жузъий таъмирланди. 2001 йилдан бошлаб «Ўзбекистон ҳаво йўллари» миллий авиакомпаниясининг Ўқув-машғулот марказида 30 нафар эронлик учувчи ва техник ходим ўз маҳоратини оширди.

Соғлиқни сақлаш соҳасида. 2002 йилда Самарқанд шаҳридаги Панжоб маданият марказида Эрон Ислом Республикаси билан ҳамкорликда Панжоб шифохонаси очилди. Шунингдек, Самарқандда Эроннинг «Доктор Обидий» фармацевтика ширкати билан қўшма корхона тузилди. Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги Дори-дармонлар ва тиббиёт техникаси сифатини назорат қилиш Бош бошқармаси томонидан «Доктор Обидий» ширкатининг 18 турдаги дори-дармонларини Ўзбекистоннинг тиббиёт соҳасида қўлланишга рухсат берилган. Маданият соҳасида. Ўзбекистон Республикаси билан Эрон Ислом Республикаси ўртасида маданий ҳамкорликнинг шартномавий-ҳуқуқий асоси мавжуд эмас. Икки давлат ўртасидаги маданий ва маърифий алоқалар 1999 йилнинг 8-сентябрь куни таъсис этилган «Ўзбекистон — Эрон» дўстлик жамияти доирасида олиб борилмоқда. Ушбу жамият саъй-ҳаракатлари билан олимлар ва зиёлиларнинг ўзаро ташрифлари амалга оширилмоқда. ИРОҚ , (Ироқ Республикаси) Майдони.………………………………4 38 072 кв. км. Аҳолиси.…………………………. …… 23 332 000 Пойтахти.……………………….. …… Бағдод шаҳри Катта шаҳарлари…… Басра, Мосул, Керкук, Нажаф. Расмий тили…..........………… араб ва курд тиллари. ЯИМ (аҳоли жон бошига )...........3 000 АҚШ доллари Экспорт……….....……………………. нефт хомашёси Импорт…………….............. озиқ-овқат маҳсулотлари, дори-дармонлар ва саноат товарлари. Миллий валютаси…………………….. Ироқ динори. Дини……………………………….............. ислом. Мустақиллик куни…………..................... 3. 10. 1932. Чегаралари………………… шимолда Туркия, шарқда Эрон, жанубда Қувайт ва Саудия Арабистони, ғарбда Иордания,

Сурия, жануби - ғарбда Саудия Арабистони билан чегарадош. Давлат тузуми. Жанубий-Ғарбий Осиёда, Дажла ва Фрот дарёлари оралиғида жойлашган давлат. Маъмурий жиҳатдан 18 муҳофаза (вилоят)га бўлинади.Ироқ - республика. 1970 йил 16 июлда кучга кирган Муваққат конституция амал қилади. Давлат бошлиғи президент. Президентнинг ваколат муддати 7 йил. Қонун чиқарувчи ҳокимият Миллий кенгаш (парламент); у 4 йил муддатга сайланади. Ижроия ҳокимиятини президент ва ҳукумат амалга оширади. Асосий сиёсий партиялари ва касаба уюшмалари. Араб социалистик уйғониш партияси Баас - 1947 йилда тузилган Умумараб Баас партияси таркибига киради. Ироқда 1954 йили шаклланган; Курдистон демократик партияси - 1946 йилда тузилган; Курдистон инқилобий партияси - 1974 йили Ташкил топган; Ироқ коммунистик партияси - 1934 йилда асос солинган; Демократик миллий ватанпарварлик фронти - 1980 йили тузилган; Илғор миллий ватанпарварлик фронти - 1973 йили Ташкил этилган. Ироқ ишчи касаба уюшмалари умумий федерацияси 1959 йилда Ташкил этилган бўлиб, Жаҳон касаба уюшмалари федерацияси аъзоси. 1979 йил С.Ҳусайн мамлакат президенти бўлгач, 1980 йил сентябрда Ироқ билан Эрон ўртасида Шатт-ул Араб дарёси бўйлаб ўтган чегара хусусидаги жанжал қуролли тўқнашувга айланиб кетди. 8 йил давом этган бу можаро Яқин Шарқ ва Форс кўрфази атрофидаги вазиятни кескинлаштириб юборди. 1990 йил 1 августдан 2 августга ўтар кечаси Ироқ қўшинлари Кувайт ҳудудига бостириб кирди ва бир неча кун давомида уни қамал қилиб турди. БМТ Хавфсизлик Кенгаши Кувайтнинг Ироқ томонидан босиб олинишини қоралади ва Ироқ қўшинлари Кувайтдан дарҳол олиб чиқиб кетилишини талаб қилди, Ироққа қарши қаттиқ иқтисодий жазо чоралари жорий этди. Аммо Ироқ раҳбарияти бу талабни бажармади. Натижада БМТ Хавфсизлик Кенгашининг “мазкур регионда тинчлик ва хавфсизликни тиклаш учун барча зарур воситалардан

фойдаланиш” тўғрисидаги қарорига биноан АҚШ, Буюк Британия, Франция, бир қатор араб давлатлари ҳарбий қисмларидан иборат кўп миллатли кучларнинг қўшинлари 1991 йил 16 январдан 17 январга ўтар кечаси Ироққа қарши уруш ҳаракатлари бошлади. “Саҳродаги бўрон” деб аталган бу жангда Ироқ қўшинлари мағлубиятга учради. 1994 йил 10 ноябрда Ироқ Кувайтнинг суверинитети, ҳудудий бутунлиги ва халқаро чегараларини тўла-тўкис ва узил-кесил тан олишини билдирди. Бироқ хунрезликларни давом эттирган Ироқ ҳукуматининг сиёсатидан норози бўлган дунё ҳамжамияти унга нисбатан босимни давом эттирди. 2003 йилда АҚШ бошчилигидаги Буюк Британия, Испания, Италия, Австралия ва бошқа бир қатор давлатларнинг ҳарбий кучлари Ироқ ҳукуматини ағдариб ташлади ва мамлакатда демократик бошқарувни жорий қилишга киришди. 2005 йилнинг январида илк демократик сайловлар бўлиб ўтди. Ироқ 1945 йил 21 декабрдан БМТ аъзоси. Ўзбекистон Республикаси мустақиллигини 1992 й. 1 январда тан олган ва 1993 йил 19 июнда дипломатик муносабатлар ўрнатилган. Аҳолиси асосан, араблар (75%) ва курдлар (20%); шунингдек, туркманлар, осурий (айсор)лар, эронийлар, арманлар ва бошқалар ҳам яшайди. Аҳолисининг 96% мусулмонлар (62 % шиалар ва 34% суннийлар). Насронийлар ҳам бор. Аҳолининг 70,4% шаҳарларда яшайди. Иқтисодиёти. Ироқ аграр индустириал мамлакат. Ироқ бақувват иқтисодий салоҳиятга эга. Ялпи ички маҳсулотда саноатнинг улуши 22%, қишлоқ хўжалигининг улуши 20,3% ни Ташкил этади. Валютаси 0,3109 Ироқ динори - 1 АҚШ долларига тенг Ташқи савдода импортнинг улуши 13,8 млрд АҚШ доллари Экспортнинг улуши 21,8 млрд АҚШ доллари Савдо шериклари ЕИ давлатлари, Туркия, Россия, Араб давлатлари, Миср, Въетнам, Хитой.

Ҳарбий салоҳияти. Ироқ ҳарбий Кучлари 2003 йил 23 майдан эътиборан Коалиция кучлари томонидан расмий равишда тарқатиб юборилган бўлиб, ҳозирда фақатгина 89 369 полициячи фаолият юритмоқда. Табиати. Ироқ ҳудудининг кўп қисми Юқори ва Қуйи Месопотамия текисликларидан ибрат. Шимоли ва шимоли-шарқида Арманистон ва Эрон тоғликлари (балант. 3000 м. дан юқори), жануби ва жануби-ғарбида Сурия- Арабистон ясситоғлигининг чекка қисми (бал. 9000 м. гача) жойлашган. Ироқнинг шимолий қисмида континентал Ўрта денгиз иқлими ҳукмрон бўлиб, ёзи иссиқ ва қуруқ, қиши илиқ ва серёмғир, жанубда тропик иқлим. Ироқ ҳудудидан ўтган Дажла ва Фурот дурёларидан суғоришда кенг фойдаланилади. Ал-Қурн шаҳри ёнида бу дарёлар қўшилиб, ягона Шатт ул- Араб дарёсини ҳосил қилади ва Форс қўлтиғига қуйилади. Қуйи Месопотамияда майда кўллар кўп. Чўлларида сув вақтинча оқадиган сойликлар бор. ТУРКИЯ, Туркия Республикаси Майдони.………………………… 780 580 кв. км . Аҳолиси.…………………………. 66 494 000 Пойтахти.……………………….. Анқара ш. Катта шаҳарлари………. Истанбул, Измир, Кўния, Бурса, Ғозиантеп, Адана, Диёрбакир, Анталия, Эдирна. Расмий тили ……………….....................… турк тили. ЯИМ (аҳоли жон бошига).. 2 530 АҚШ доллари Экспорт………………….. кийим-кечаклар, озиқ-овқат товарлари, текстил буюмлари, метал маҳсулотлари, транспорт ускуналари Импорт…………..... машиналар, кимёвий воситалар, ярим фабрикатлар, ёнилғи ва транспорт ускуналари. Миллий валютаси…………........т урк лираси.

Дини ……………………………….Ислом Мустақиллик куни…………........ 29. 10. 1923. Миллий байрами …....29 Октябр - Мустақиллик куни Чегаралари……… Ғарбда ва шимоли-ғарбда Греция ва Болгария, шимоли-шарқда Грузия, Арманистон, Озарбайжон, шарқда Эрон, жанубда Ироқ , Сурия ва Ўрта ер денгизи, шимолда Қора денгиз билан ўралган. Давлат тузуми. Осиёнинг ғарбий қисми ва Европанинг жан.- шарқида жойлашган давлат. Ҳудудининг 97% Кичик Осиё ярим ороли (Анадолу)да, 3% Европа (Шарқий Фракия)да. Шимолдан Қора денгиз, Ғарбдан Эгей денгизи, жанубдан Ўрта ер денгизи билан ўралган. Эгей денгизидаги бир қанча орол ҳам Туркияга қарашли. Маъмурий жиҳатдан 81 эл (вилоят)га, эллар элчаларга бўлинади. Туркия – республика. Амалдаги Конституцияси 1982 й.да қабул қилинган (бир неча марта тузатиш ва қўшимчалар киритилган). Давлат бошлиғи – президент (2000 й.дан Ахмет Неждет Сезер), у Буюк Миллат Мажлиси томонидан яширин овоз бериш йўли билан 7 й. муддатга сайланади ва яна 1 марта сайланиши мумкин. Қонун чиқарувчи ҳокимият -парламент – Туркия Буюк Миллат Мажлиси. Ижроия ҳокимияти ҳукумат қўлида бўлиб, уни Бош вазир (Бош боқон) бошқаради. Бош вазирни президент депутатлар орасидан тайинлайди. Асосий сиёсий партиялари ва касаба уюшмалари. Адолат ва ривожланиш партияси - 2001 й. тузилган; Она ватан партияси - 1983 й. Ташкил этилган; Жумҳурият халқ партияси - 1923 й. асос солинган; Тўғри йўл партияси - 1983 й. тузилган; Миллиётчи ҳаракат партияси - 1983 й. қайта Ташкил этилган; Демократик сўл партияси - 1985 й. асос солинган; Демократик Туркия партияси - 1997 й. Ташкил этилган. Туркия Ишчи касаба уюшмалари конфедерацияси («Турк-Иш») - 1952 й. Ташкил этилган; Туркия

Инқилобий ишчилар касаба уюшмалари конфедерацияси - 1967 й. «Турк- Иш»дан баъзи уюшмаларнинг ажралиши натижасида тузилган; Туркия Ҳақ ишчи касаба уюшмалари конфедерацияси («Ҳақ-Иш») - 1976 й. барпо этилган. Туркия 2-жаҳон уруши (1939-45) даврида Франция ва Англия билан шартнома тузиб, иқтисодий ёрдам олишга муваффақ бўлди. У Совет Иттифоқи ҳужум қилиши хавфининг олдини олиб, 1941 й. 25 мартда СССР билан шартнома имзолади. Германия Совет Иттифоқига ҳужум қилишидан бир неча кун олдин у билан ҳам ҳудди шундай шартнома тузилди. 1945 й. февралда Туркия АҚШ, Англия ва СССРга қўшилиб, Германия ва Японияга қарши уруш эълон қилди. 1945 й. 5 мартда Туркия Сан-Франциско конференциясига таклиф этилди ва БМТни барпо этган аъзолар қаторидан жой олди. Туркия 1952 й. НАТОга аъзо бўлди. Бу даврда Туркия Корея урушида иштирок этди. 1991 йилда Совет Иттифоқи тугатилганидан сўнг Туркия Кавказ ва Ўрта Осиёда Ташкил топган мустақил давлатлар билан яқин дўстона муносабатлар ўрнатди. Туркия Ўзбекистон Республикаси суверенитетини 1991 йил 16 декабрда тан олган ва 1992 йил 4 мартда дипломатик муносабатлар ўрнатилган. Аҳолисининг 90% – турклар, курд, араб, ўзбек, адигей, убих, чечен, осетин, лезгин, грек, арман, лаз, грузин, озарбайжон, туркман, болгар, албанлар ҳам яшайди. Шаҳар аҳолиси 69%. Иқтисодиёти. Туркия – индустриал-аграр мамлакат. Чет эл сармояси ва технологиясини жалб этишни тезлаштириш учун 1985 й.да «Эркин минтақалар қонуни» кучга кирди. Бундай минтақалар 1987 й.да атиги 2 та (Мерсин ва Анталия) бўлган бўлса, 2002 й.га келиб уларнинг сони 21га етди. Ана шулар натижасида ялпи ички маҳсулотда саноатнинг улуши 28,7%, қ.х.ники 14,4%, хизмат кўрсатиш соҳасиники 56,9% бўлди. Туркияда туризм

ривожланган. 2002 й. Туркияга 13 млн. хорижий сайёҳ келди, туризмдан тушган даромад 10 млрд. АҚШ долларига етди. Валютаси 1,5 Турк лираси – 1 АҚШ долларига тенг. Ташқи савдода импортнинг улуши 55,7 млрд. АҚШ доллари. Экспортнинг улуши 26,9 млрд. АҚШ доллари Савдо шериклари ЕИ давлатлари, АҚШ, Россия, Япония, Хитой ва бошқалар. Ҳарбий салоҳияти. Қуролли кучларининг умумий сони: Фаоллар – 514 850 Заҳирадагилар – 378 700 Шундан Армия (қуруқлик қўшинлари) да 402 000, ҳарбий Денгиз Флотида 52 750, ҳарбий ҳаво Кучларида 60 100 киши хизмат қилади. Қурол-яроғи замонавий. 13 сув ости кемаси ва 19 қоровул кемасига эга. Патрул ва қирғоқ қўшинларида 21 Снарядли Кема ва 28 Патрул Кемаси мавжуд. Ярим ҳарбийлашганлар 152 200 кишидан иборат бўлиб, уларнинг 150 000 нафари Жандармерия Миллий ҳимояда ва қолган 2 200 нафари Қирғоқ ҳимоясида хизмат қилади. Табиати. Туркия табиати ниҳоятда ранг-баранг ва жозибадор. Рельефининг аксари тоғ ва ясситоғлик; шим. ва жан. соҳилларга параллел равишда ястанган тоғ тизмалари орасида кенг ва очиқ текислик, қир, кўл, плато ва дарёлар мавжуд. Шим.да Қора денгиз соҳилига ёндош равишда Шим. Анадолу ясситоғлари, жан.да Торос тоғлари, Мармар денгизи томонда Сомонли, Улутоғ, Истранжа ва Текиртоғлар, Эгей денгизи томонда Қозақ, Юнт ва Ойдин тоғлари, Ўрта Анадолуда Қизилтоғ, Раман ва Сўф тоғлари, Шарқий Анадолуда Ағри тоғлари (бу тоғда Т.нинг энг баланд нуқтаси бўлган Буюк Ағри чўққиси – 5137 м.) қад кўтарган. Иқлими субтропик, ғарбий ва жан. соҳиллари илиқ, ёғин кўп, ички минтақада ёз иссиқ ва қуруқ, қиши совуқ, қор кўп ёғади. Йирик кўллари: Ван, Туз, Бейшеҳир, Эйирдир. Дарёлари: Қизил Ирмоқ, Фурот, Сақаря, Аракс, Дажла, Яшил Ирмоқ, Жейхан .

Ўзбекистон – Туркия муносабатлари. Туркия Ўзбекистон Республикасининг мустақиллигини тан олиб, икки давлат ўртасида дипломатия муносабатлари ўрнатилгач, 1992 й. апр.да Туркиянинг Тошкентдаги элчихонаси, 1993 й. январда эса Ўзбекистоннинг Анқарадаги элчихонаси ўз фаолиятини бошлади. Истанбулда Ўзбекистоннинг Бош консулхонаси очилди. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов 1991 й. декабрь, 1994 й. июнь ва 1997 й. ноябрда расмий ташрифлар билан Туркияда бўлди. 1998 й. окт.да Туркия Республикасининг 75 й.лигига бағишланган тантаналарда иштирок этди. Ўз навбатида, Туркия Президентлари Т. Ўзал, С. Демирел ва бошқа давлат арбоблари бир неча бор расмий ташриф билан Ўзбекистонда бўлдилар. Ана шу ташриф ва мулоқотлар натижасида икки давлат ўртасидаги муносабатларнинг шартномавий-ҳуқуқий асослари яратилди. Жумладан, Ўзбекистон билан Туркия ўртасида «Абадий дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисида»ги шартнома ҳамда сиёсий, савдо-иқтисодий, илмий-техникавий, ҳарбий ва ҳарбий-техникавий алоқалар, терроризм ва наркотик моддалар савдосига қарши кураш, ҳуқуқий ёрдам, соғлиқни сақлаш, транспорт, сайёҳлик, маданият ва бошқа соҳаларда 78 ҳужжат имзоланди. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримовнинг 2000 й. сентида Туркия Президенти А. Сезер билан БМТнинг «Минг йиллик» саммити доирасидаги учрашуви икки томонлама алоқаларда муҳим аҳамият касб этди. 2003 й.да Туркия Бош вазири Ражаб Таййип Эрдўғон Ўзбекистонга келди. Ташриф давомида яна бир қанча ҳужжат имзоланди. Жумладан, халқаро терроризмга қарши кураш соҳасида ҳамкорлик ва дипломатик паспорт эгалари учун визаларни бекор қилиш ҳақида ҳукуматлараро битим тузилди. Ўзаро алоқалар халқаро Ташкилотлар доирасида икки давлатнинг парламентлари ва вазирликлари ўртасида ҳам давом этди. Савдо-иқтисодий ҳамкорлик сармояларни ўзаро рағбатлантириш ва ҳимоялаш, икки томонлама солиқ солишга йўл қўймаслик тўғрисидаги битимлар билан мувофиқлаштирилди. Икки томон ўртасида божхона тўловларида энг кўп қулайлик бериш тартиби

кучга кириши туфайли 2002 й. Ўзбекистон билан Туркия ўртасидаги товар айланмаси 1,7% ўсиб, 190,48 млн. АҚШ долларини Ташкил қилган бўлса, 2003 й.да бу кўрсаткич 2002 й.га нисбатан 41,3% ошди. Ўзбекистоннинг ташқи савдо товар айланмасида Туркиянинг улуши 4%ни Ташкил этади. Туркия Ўзбекистонда рангли металл ва ундан тайёрланган буюмлар, ип газлама, трикотаж мато, пахта толаси, озиқ-овқат (мева ва ёнғоқ) олади ва Ўзбекистонга механик ускуналар, ер ости транспорт воситалари, оптик жиҳоз ва ускуналар, мебель, электр асбоблар, пластмасса буюмлари, кимёвий маҳсулотлар, гилам ва бошқа юборади. Айни пайтда, умумий қиймати салкам 1 млрд. АҚШ долларига тенг бўлган (бу маблағнинг ярмини Туркия Эксимбанки берган) 16 лойиҳани биргаликда амалга оширишга киришилди. Чунончи, жун йигириш, майин жун матолар ва шу кабиларни и.ч.га ихтисослашган «Косонсой-Текмен» қўшма корхонасини барпо этиш (лойиҳа қиймати 76 млн. АҚШ доллари), Хоразм вилоятида троллейбус линиясини қуриш (лойиҳа қиймати 82,2 млн. АҚШ доллари) каби лойиҳалар шулар жумласига киради. Ўзбекистондаги бир қанча меҳмонхоналарни қайта қуриш ва таъмирлашда Туркиянинг «Ай- Сел», «Улус иншаат», «Ўқан холдинг», «Эмесам» фирмалари иштирок этди. Ўзбекистон Республикасида Туркия сармояси иштирокидаги 351 қўшма корхона бор, улардан 71 таси 100% турк сармояси билан Ташкил этилган корхонадир. Қўшма корхоналар орасида «СамКочавто» (автобус ва ўрта ҳажмдаги юк машиналари и.ч.), «Папфен» (пахта толасидан ип йигириш), «Кохис» (савдо-воситачилик), «Шарқ-Мир ЛТД» (чакана савдо), «Межик Пласт» (пластик ойна ромлари и.ч.), якка тартибдаги корхоналар орасида эса «Бета Алгоритм» (чой қадоқлаш), «Дилек Интерпрайзис», «Айлингида санаи ва аноним ширкати» (иккови қандолатчилик маҳсулотлари и.ч.) энг йириклари ҳисобланади. Ҳамкорликда Ташкил этилган корхоналарнинг 70%га яқини республика ички бозорида савдо-воситачилик фаолиятини олиб боради, халқ истеъмоли моллари и.ч. ҳамда техник мақсадга мўлжалланган маҳсулотларни Ўзбекистонга киритиш ва сотиш билан шуғулланади. 25%дан

зиёд корхоналар эса тўқимачилик ва кўнчилик, озиқ-овқат саноати, қурилиш моллари ва бошқа соҳаларда ишлаб чиқариш фаолиятини амалга оширади. Корхоналарнинг қолган қисми хизмат кўрсатиш билан шуғулланади. Туркияда ўзбек сармояси иштирокида 2 корхона фаолият кўрсатади. Қишлоқ ва сув хўжалиги соҳасидаги ҳамкорлик ҳам самаралидир. Чунончи, хорижлик ҳамкорлар билан биргаликда Орол денгизининг қуриган қисмида ўрмончиликни Ташкил этиш ва кенгайтириш бўйича амалга оширилаётган лойиҳада турк томони ҳам ўзининг иштирок этишини билдирди. Мазкур лойиҳани амалга оширишга ҳисса қўшиш учун Туркия 2 дона МВ Trac 1100 Mersedes трактори ва бошқа техник жиҳозлар ажратди. Маданий-гуманитар соҳадаги ҳамкорлик Ўзбекистон ва Туркия ўртасида маданият, таълим, соғлиқни сақлаш, спорт ва туризм соҳаларидаги ҳамкорлик тўғрисидаги битим (1991 йил 19 декабрь), маданий алоқалар тўғрисида ҳамкорлик битими (193 йил 22 июль), илмий-техникавий ҳамкорлик тўғрисида битим (1995 йил 9 июль) асосида ривожланиб бормоқда. 1993 й. Туркияда Ўзбекистон маданият кунлари ўтказилди ва унда республикамизнинг 60 нафар маданият ва санъат вакиллари иштирок этди. 1994 й. окт.да 48 кишидан иборат туркиялик санъаткорлар гуруҳи «Турк дунёси маданияти ва шодлиги кунлари» доирасида Ўзбекистонга ташриф буюриб, Тошкент ва Самарқанд шаҳарларида концертлар берди. Ўзбекистон давлат консерваторияси билан Анқарадаги Билкент университи ўртасида малака ошириш, тажриба ва мутахассислар алмашиш, қўшма концертлар Ташкил этиш борасида ўзаро ҳамкорлик ўрнатилган. Самарқандда ўтказилаётган «Шарқ тароналари» халқаро мусиқа фестивалида туркиялик санъат усталари ҳам мунтазам қатнашиб келмоқдалар. Ўзбекистонда «Ўзбекистон – Туркия» дўстлик жамияти бу соҳадаги ишларга самарали ҳисса қўшмоқда. Ўзбекистон Фан ва технологиялар маркази билан Туркиянинг фан ва техник тадқиқотлар кенгаши ўртасидаги икки томонлама алоқалар

муваффақиятли ривожланмоқда. Кейинги йилларда ўзбекистонлик олимлар ядро физикаси, биол., экология, қ.х. каби соҳаларда Туркия илмий марказлари томонидан ўтказиладиган конференция ва симпозиумларда мунтазам иштирок этиб келмоқда.

ХУЛОСА Тадқиқот давомида минтақавий хавфсизликнинг асрлардан бери шаклланиб келаётган геосиёсий қоидаларга таянган тақдирда мустаҳкам асосга эга бўлишига амин бўлдик. Чунки ҳар бир минтақа ўзининг геосиёсий мавқеига боғлиқ ҳолда жуда жадал ёки нистабатан суст геосиёсий таъсирлашувлар доирасида бўлади. Шу жумладан Марказий Осиё минтақаси ҳам ўзининг геосиёсий аҳамиятигиа кўра қадимдан у ёки бу стратегик кучларнинг геосиёсий рақобати доирасида бўлиб келган. Минтақа геосиёсий аҳамиятининг юксалиш даврларида бу ерда уруш ҳаракатлари авжига чиққан. Бунга Буюк Искандарнинг юришлари, Араб халифалиги давридаги юришлар, Чингизхоннинг босқинини мисол келтириш мумкин. Минтақа улкан салтанат марказига айланган даврларда эса бошқа ўлкаларни ўзининг геосиёсий таъсир доирасига тортган. Бунга қадимги даврларда Чингиз босқини ва Жалолиддин Мангубердининг озодлик учун курашлари, Темур салтанатининг бутун Евроосиё қитъасига ёйилиши натижасида бутун минтақаларни ўз таркибига тортиб боришини ҳамда Бобур салтатанатини мисол келтириш мумкин. Марказий Осиёнинг XIX асрда Чор Россияси томонидан босиб олиниши, ўтган асрда эса абадий ўзаро зиддиятлар ботқоғида қолишлари учун шўролар томонидан парчалаб юборилиши, улар орасида мураккаб чегаралар тортилиши ва ниҳоят 70 йил давомида бошқа давлат таркибида бўлганлиги минтақанинг тўлиғича ташқи таъсир доирасида қолганлигини яққол кўрсатиб берди. Янги аср бўсағасида рўй берган сиёсий жараёнлар дунё харитасида ўнлаб янги давлатларни юзага келтирди. Евроосиё қитъасида янгидан бошланган геосиёсий кураш Марказий Осиё ҳудудини ҳам тўлиғича қамраб олди. Мураккаб геосиёсий жараёнлар кечаётган бугунги даврда минтақавий хавфсизликни таъминлаш биринчи навбатда бир давлат ёки давлатлар бирлиги асосида миллий манфаатлар мутаносиблигини шакллантиришни тақозо этади. Ҳеч бир давлат минтақадаги бошқа давлатлардан ажраган ҳолда якка ўзи ўз хавфсизлигини тўлиқ таъминлай олмаслиги тарихда рўй берган геосиёсий жараёнлардан кўп маротаба исботланган.

АДАБИЁТЛАР : 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон,2003. 2.Ўзбекистон Республикаси “Виждон эркинлиги ва диний Ташкилотлар тўғрисида”ги (янги таҳрири). Ўзбекистон Республикасининг қонуни - Т.:Адолат,1998.- 3.“Давлат тили ҳақида”ги (янги таҳрир) Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 997.- 4.“Таълим тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 1989.- 4.Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси.-Т.:Адолат,1996. 5.Ўзбекистон Республикасида масофавий таълим тизимини яратиш ва ривожлантириш концепцияси (Лойиҳа)// Хабар.- 2004.- 20 февраль. 6.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Меҳр ва мурувват йили” дастури тўғрисида қарори// Ўзбекистон овози.-2004.-29 январь. 7. Поздняков Э.А. Геополитика.-М.:Прогресс, 1995. 8. .Данилевский Н.Я. Россия и европа.-М.:Глаголь, 1991. 9. .Хантингтон С. Сталкновение цивилизаций, Полис, 1994, №1.

O'xshashlar

Геосиёсатнинг тарихий ривожи

Ўзбекистон халқаро муносабатлар тизимида

Геосиёсий жараёнлар борасидаги ғарбнинг замонавий назария ва мактаблари

Янги давр геосиёсий назариялари ва мактаблари

Хитой ва Япониянинг геостратегик сиёсати ва унинг моҳияти