Хитой ва Япониянинг геостратегик сиёсати ва унинг моҳияти - Siyosatshunoslik - Referatlar

Хитой ва Япониянинг геостратегик сиёсати ва унинг моҳияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

Хитой ва Япониянинг геостратегик сиёсати ва унинг моҳияти Режа: 1. Хитой иқтисодий тараққиётининг специфик хусусиятари. 2. Хитойнинг жаҳон иқтисодиёти ва сиёсий майдонидаги тутган мавқеидаги номутаносибликлар. 3. Япония иқтисодий тараққиётининг специфик хусусиятари. 4. Япониянинг жаҳон иқтисодиёти ва сиёсий майдонидаги тутган мавқеидаги номутаносибликлар.

Хитой иқтисодий тараққиётининг специфик хусусиятари. Осиё жаҳондаги табиий қазилмаларга энг бой қитъа ҳисобланади. Унда нефтнинг 60 %, каучукнинг 60 %, қалайнинг 57 % қазиб олинади. ХХ аср бошларида айрим мамлакатларни ҳисобга олмаганда барчаси мустамлакачилик гирдобига тортилди. Фақат Япония ўз мустақиллигини сақлаб қолди. Туркия, Эрон ва Афғонистон сиёсий жиҳатдан мустақил бўлсада иқтисодий жиҳатдан қарам эди. Ҳозир қитъада 48 мамлакат мавжуд. Қитъа миллий, диний, жиҳатдан хилма-хил. ХИТОЙ. Урушдан кейин ХКП билан Гоминдан ўртасида кураш бошланди. 1949 йилда «Умумий дастур» кабул қилиниб 1954 йилгача мамлакат конституцияси вазифасини бажарди. 1949 йилда ХХР тузилгани эълон қилинди. Аграр мамлакат бўлиб чет эл капитали хукмрон эди. Қишлоқ ҳўжалигида ярим натурал ҳўжалик хукмрон эди. Хитой инқилоби унинг ташкилотчиси Мао Тсзедун номи Билан «маоистик» инқилоб деб юритила бошланди. Маоизмнинг ўзига хос томони шундаки у «казарма коммунизми» сиёсатини юритди. Маоизм иқтисодий ва маданий тараққиётда маълум ютуқларга эришди. 1950 йилда эр ислоҳоти ўтказилди, 1953 йилда саноат тикланди. 694 та саноат корхонаси қурилди. 1958 йилда «Уч қизил байроқ» шиори пайдо бўлди. Иқтисодий қонунларга зид равишда Хитой деҳқонларини бирлаштиришнинг янги шаклини яратишга киришилди. Дастур «катта сакраш» деб ном олди. Унга асоан 1958-62 йилларда саноат 6,5 марта, қишлоқ ҳўжалиги 2,5 марта ўсиши керак эди. Утопияни амалга ошириш учун қишлоқ ҳўжалиги кооперативлари халқ коммуналарига айлантирилди. Барча нарсалар умумий булиб қолди. Икки йил ичида 100 миллиард юан зарар кўрилди. 1965 йилдагина 1957 йилги даражага эришилди. Хукумат айбни халқ бўйнига қўйди 1966 йилда ХКП маданий инқилоб тўғрисида қарор қабул қилди. Хунвейбинлар- турли жамоатчилик ташкилотларини янчиш, хукуматга ёқмаган шахсларни жазолаш учун таълим олаётган ёшлардан тузилган отрядлар. Хунвейбинлар кўчаларда кишиларни ушлаб қайта тарбиялаш учун

махсус мактабларга жўнатарди. Бу инқилоб Хитой учун 500 миллиарб юанга тушди. 1966-76 йиллар «йўқотилган ўн йиллик» бўлиб қолди. 1976 йилда Тсзедун вафот этди. «Маданий инқилоб» фаоллари таъқибга олинди. Тсзедунинг хотини Тсзян Тсин ва Сиёсий бюронинг яна учта аъзоси «тўртлик тўдаси» деб айбланиб қамоққа олинди. Икки йил маданий инқилоб оқибатларини тугатиш учун кураш олиб борилди. Хитой олдида турган муаммолар ҳам анчагина эди. Биринчиси миллий муаммо ҳисобланади. Мамлакат аҳолисининг 93 % ни хонцилар ташкил қилади. Ундан тақари 16 та миллат вакили яшайди. 10 миллионга яқин туркий халқлар яшайди. 1959 йилда тибетликлар қўзғолон кўтаришди. Тибетнинг диний ва дунёвий раҳбари Далалайлама Ҳиндистонга қочди. Яна бир муаммо Тайван. Тайван ороли 39 минг км.кв, материкдан 142 км узоқликда жойлашган. Асосий шаҳри Тайбей. 1993 йилдан ХХР раиси Тсзян Тсземин. Иккинчи жаҳон уруши тугагандан сўнг Хитой коммунистик партияси (ХКП) ва Гоминдан партияси ўртасида кураш бошланди. 1946- йил ёзида Гоминдан армияси ХКП назоратидаги Хитой раёнларида ҳужум операцияларини бошлади. Янги фуқаролик уруши бошланди. Улар маълум бир ҳудудларни эгаллашга муваффақ бўлди. Бироқ Хитой Халқ озодлик армияси (ХХОА) йирик мағлубиятни четлаб асосий кучларини сақлаб қола олди. 1948-йил августдан вазият ўзгарди. ХХОА қарши ҳужумга ўтди ва Гоминдан қўшинларига қақшатли зарба берди. 1949-йил сентябрда "Умумий дастур" қабул қилинди ва у 1954-йилгача Хитойда вақтинчалик конституция вазифасини ўтади. Унда халқ демократияси тамойиллари ҳамда ишчилар синфи ва деҳқонлар иттифоқи асосидаги Хитой Халқ Республикаси давлати ташкил этилганлиги эълон қилинди. Умумий дастур Европа мамлакатларининг Хитойдаги алоҳида ҳуқуқ ва имтиёзларини бекор қилди.

1949-йил сентябрь ойида ХХОА аскарлари Хитой пойтахти Пекинга кириб келди. 1949-йил 11-октябрда ХХР ташкил топганлиги расмий эълон қиҳнди. Инқилоб ғалаба қозонди ва Хитойнинг мустамлакага айланишига чек қўйилди. Хитой ўша пайтда ишлаб чиқариши паст аграр мамлакат ҳисобланар, асосан хорижий сармоя ҳукмронлик қилар эди. Мамлакатда дунёдаги энг паст истеъмол даражаси ва улкан ишсизлар армияси мавжуд бўлган. Фабрика завод корхоналари умумий ишлаб чиқаришнинг арзимас қисмини ташкил этиб, кўпгина корхоналар энг оддий асбоб-ускуналар билан жиҳозланган эди. Қишлоқларда эса ярим натурал хўжалиги ҳукмронлик қилганлиги қолоқлик-нинг бир сабаби бўлган. Инқилоб натижалари: Хитойдаги инқилоб унинг ташкилотчиси ва раҳбари Мао Сзедун номига "маоистик" инқилоб деб юритила бошланди. Маоизмнинг ўзига хос томони унинг "казарма коммунизми" деб таърифланган сиёсатида эди. Маоизм ҳарбий-бюрократик партия гуруҳлари диктатурасини ўрна-тиб, барча иқтисодий ва ижтимоий қонунларга тескари тузумни барпо қилди. Раҳбарият ўзбошимчалик билан қарорлар қабул қилар, аммо содда, оммабоп шиорлар орқасига бекинишга уста эди. Шу билан бирга янги Хитой қурилишининг бошлан-ғич босқичида маоизм иқтисодий ва маданий тараққи-ётда маълум бир ютуқларга эришди. 1950-йилда ер исло-ҳоти ўтказилиб, 300 миллион ерсиз ва кам ерли деҳқонлар 47,6 миллион гектар ерга ҳамда ишлаб чиқариш воситаларига эга бўлди. Хитойдаги феодал ер эгалиги йўқ қилинди, заминдорлар эса синф сифатида тугатилди. Бу Осиёдаги энг кескин аграр ислоҳот бўлди. 1953- йилда саноат тикланди, 1955-йилда эса халқ хўжалиги биринчи беш йиллик режаси қабул қилинди. Унга кўра 694 та йирик саноат объектлари қурилиши мўлжалланган. Собиқ хусусий корхоналар уларнинг эгалари ва давлат-нинг қўшма мулки бўлиб қолди. Улар юқори маош тўланадиган мутахассислар ҳолатига ўтказилиб, йиллик капи-талнинг 5 фоизи тўланиши керак эди.

Айрим корхоналар хусусий мулк сифатида сақланиб, давлат буюртмаларидан маҳрум қилинди, бошқа корхоналар асосида қўшма корхоналар ташкил қилинди. Биринчи беш йиллик режа бажарилиши билан саноат ялпи маҳсулоти икки баравар, қишлоқ хўжалиги эса 25 фоизга кўпайди. Халқнинг турмуш даражаси кўтарилди. Ишчи ва хизматчилар иш ҳақи 30 фоиз, деҳқонлар даромади 28 фоиз ошди. Хитой учун янги саноат тармоғи юзага келди. Халқ ерга эга бўлди, хорижий капиталнинг ҳукмронли-ги тугатилди. Хитой озод ва мустақил мамлакатга айланди. 1958-йилда янги жамият қуришга қаратилган йўналиш ўзгарди. “Уч қизил байроқ” шиори пайдо бўлди. Бу иқтисодий қонунларга хилоф равишда илгариги режаларни жадаллик билан амалга ошириш, шунингдек, Хитой деҳқонларини бирлаштиришнинг янги шаклини яратишнинг авантюристик дастуридан иборат эди. Дастур умумий ҳолда "катта сакраш" деб номланди. Унга кўра тўрт йилда (1958— 1962- йиллар) саноат ишлаб чиқариши 6,5 марта, қишлоқ хўжалиги эса 2,5 баравар ўсиши лозим эди. Бу амалий қий- матдан кўра тарғиботга мўлжалланган ақлга сиғмайди-ган хаёл эди. Шунга қарамай Хитой раҳбарияти ушбу утопияни амалга оширишни бошлади. Қишлоқлардаги собиқ қишлоқ хўжалик кооперативлари халқ коммуналарига айлантирилди. Уларда ишлаб чиқариш қуроллари, уй- рўзғор анжомлари, чорва, турар-жой, мевали дарахтлар умумий бўлиб қолди. Деҳқонлардан томорқалар тортиб олинди. Ҳар бир комму-нага уйда домна печлар қуриш ва унда пўлат эритиш вазифаси топширилди. Тез орада "катта сакраш" ғояси барбод бўлгани маълум бўлди. Икки йилда (1958—1960) халқ хўжалиги 100 миллиард юан зарар кўрди. Фақат 1965-йилдагина халқ хўжалигини 1957-йил даражасига кўтаришга эришилди. Аммо Хитой раҳбарияти бу айбни халқ бўйнига қўйишга қарор қилди. 1966-йил августда "ХКП МК нинг улуғ пролетар маданий инқилоби тўғрисидаги қарори" қабул қилиниб, унда мамлакатни капиталистик йўлдан боришга ундовчилар янчиб ташлашга чақирилган эди.

"Маданий инқилоб" натижасида 100 миллионга яқин киши жабр кўрди. Шаҳар кўчаларида "Инқилоб" жангари қўшинларидан иборат "хунвейбин"ларнинг бошбошдоқ-ликлари авж олди. Кишиларни тўғридан- тўғри кўчалар, уйлардан ушлаб қайта тарбиялаш махсус лагерларига жўнатилди. Улар орасида таниқли олрмлар, партия арбоблари, давлат муассасалари хизматчилари, санъат ходимлари ҳам бор эди. "Хунвейбинлар" отрядлари мактаб ўқувчилари, талабалар, дайдилар ва ҳаётда иши юришмаган омадсиз-лардан ташкил топди. Тутилган йўлнинг янгитдан ўзгариши. Мамлакат иқтисодини модернизациялаш: 1976-йил сентябрда Мао Сзедун вафот этди. “Маданий инқилоб” фаоллари таъқиб қилина бошлади. Мао Сзедуннинг хотини Сзян Син ва яна Сиёсий бюронинг уч аъзоси ("тўртлик тўдаси") қамоққа олинди. Икки йил давомида "маданий инқилоб" оқибатларини тугатиш учун кураш олиб борилди ва фақат 1978-йил декабрда ХКП МКнинг ИИИ пленумида Хитойни модернизациялаш тўғрисида қарор қабул қилди. Ислоҳотларни амалга ошириш бошланди. Чет эл сармоялари оқимини барқарорлаштириш учун мам-лакатнинг жанубий чеккаларида бир қатор махсус иқтисодий зоналар ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Ташқи ноиқтисодий соҳада дунёнинг ривожланган мам-лакатлари билан ҳамкорлик қилишга мўлжалланган "очиқ сиёсат" олиб борилди. Деҳқонларга томорқалар қайтариб берилди. Қишлоқ хўжалиги деҳқонларга етиштирган ортиқча маҳсулотини сотиш ҳуқуқини берувчи хўжалик пудратига ўтди. "Директив режалаштириш" тугатилди, барча саноат кор-хоналари "мустақил хўжалик ташкилотлари"га айлантирилди. Мамлакатда хусусий бозор, товар муносабатлари кенг ривожлана бошлади, кичик хусусий ва жамоа корхоналари, кустар устахоналар, хусусий тадбиркорлар фаолиятига рухсат берилди.

Иккинчи жаҳон урушидаги мағлубият ва сўзсиз таслим бўлиш ҳақидаги капитуляция Японияни ларзага солди. Япониянинг енгилмас давлат ва унинг императорининг илоҳий келиб чиқиши ҳақидаги афсоналар руҳида тарбияланган халқ буни миллий шармандалик деб қабул қилди. Айни пайтда японлар мағлубиятни тан олиб, ўзларига хос ташкилотчилик ва тартиб билан оккупацион ҳукуматга бўйсундилар. Генерал Макартур ислоҳотлари: Халқ жамиятда ислоҳотлар ва демократик қайта қуришлар амалга ошишини кутар эди. АҚШнинг Япониядаги оккупацион қўшинлари қўмондони генерал Макартур қўлида чекланмаган ҳокимият тўпланганди. Октябрь бошида демократик қайта қуриш бошланди. Генерал Макартур таклифига кўра сиёсий маҳбуслар озод қилинди, яширин полиция тугатил-ди. Аёллар тенглиги бўйича чора- тадбирлар ўтказилди, касаба уйилшмалар ҳуқуқи кенгайтирилди, халқ таълими тўлиқ қайта ўзгартирилди. Макартур Дуглас (1880-1964) - 1944-йилдан АҚШ қўшини генераии. Иккинчи жаҳон уруши даврида (1941-1942-йил) АҚШнинг Узоқ Шарқдаги қуролли кучлари қўмондони ва Тинч океан жануби- ғарбий қисмидаги иттифоқчилар қўшинлари бош қўмондони. 1945-йилдан Япониядаги оккупацион қўшинлар қўмондони бўлган. 1950-1951-йилларда Кореядаги Америка ва Жанубий Корея қуролли кучлари операцияларига раҳбарлик қилган. АҚШ Японияда ўз намунаси бўйича замо-навий иқтисодий тизим яратишга ҳаракат қилди. Яъни антитрест қонунлар қўлланилиши лозим болиб, бундай қоида ХХ аср бошида АҚШда жорий этилган, Дзайбатсу тарқатиб йилборилганди. 21 та банк ёпилди. Монополистлар, милитаристлар, шунингдек, йирик феодаллар -ер эгалари халқ душмани деб эълон қилинди. Кўпгина ҳарбий ва сиёсий жиноятчилар ҳибсга олинди ҳамда қатл қилинди. 1947- йилда қабул қилинган конституция асосида демократик ҳуқуқ ва эркинликлар, урушни рад этиш, ўз қуролли кучларини тақиқлаш эълон қилинди.

Шу билан бирга император миллат раҳбари, унинг бирлигининг рамзи бўлиб қолди. Агрессив сиёсат олиб борган партиялар тарқатиб йилбо-рилди. Урушдан сўнгги Японияда давлат сиёсатини белгилаб берган янги прогрессив, либерал ва социалистик партиялар ташкил топди. Урушдан кейинги даврда кўп вақтлар ҳукумат тепасида либерал (1955-йилдан либерал- демократик) партия турди. 1946-йилги парламент сайловларида либерал партия ғалаба қозонди. Генерал Макартур ташаббуси билан парламент 1946- йилда аграр ислоҳотлар тўғрисида қонун қабул қилди. Унга кўра ҳукумат помешчиклардан ер сотиб олиб, уни деҳқонларга сота бошлади. Ер ислоҳоти деҳқонлар фойдасига ерни қайта тақсимлашга олиб келди. Ягона пул солиғи асосий солиқ бўлиб қолди. Эндиликда деҳқонлар ўзлари етиштирган маҳсулптга ўз билганича хўжайинлик қилиши мумкин бўлиб қолди. Аграр ислоҳот Японияда инқилоб ясади. Қишлоқ хўжалигида жадал суръатларда кимёвий ўғитлар, гидро-пониклар, шунингдек, кичик дала- ерларга мўлжалланган минитрактор ҳамда бошқа техникалардан фойдалана бошланди. Япония ва АҚШнинг ҳарбий-сиёсий иттифоқи: АҚШ билан бир қатор шартномалар тузилиши муносабати билан Япониядаги аҳвол кескин ўгарди. 1951-йили Сан-Франсискода "Хавфсизлик тўғрисида шартнома" .имзоланди. Унда икки мамлакат ўртасидаги ҳарбий-сиёсий иттифоқ расмийлаштирилди. Шартнома Японияда ушбу мамлакат "суверени-тетини таъминлайдиган АҚШ қуролли кучларини ушлаб туриш"ни назарда тутар эди. Мазкур шартнома мам-лакатда америка ҳарбийларининг бўлишини абадийлаштириб қўйди ва япон қуролли ку c бЖарини ташкил этишга йў1 бермади. 1952-йилги америка-япон шартномасига кўра барча ҳарбий базалар АҚШ қуролли кучларига қарайдиган ва уларни ушлаб турганлиги учун Японияга ҳар йили 150 миллион доллар тўлайдиган бўлди. Америка амалда Япониянинг барча ҳудудини назорат қилиш ҳуқуқини қўлга киритди. 1953- йилда тузилган дўстлик, савдо ва денгиз кемалари қатнови тўғрисидаги Америка-Япон шартномаси ҳар икки мамлакат фииқаролари ҳамда

компанияларига бир-бирларининг ҳудудларида тижорат фаолияти борасида тенг ҳуқуққа эга бўлиш имкониятини берди. ўзаро йпрдам ва мудофаани таъминлаш тўғрисидаги 1954- йилги битим япон саноати учун очилган америка бозоридаги иқтисодий чора-тадбирларга сармоя киритиш кафолатини ўз ичига олган эди. Ниҳоят, 1960-йилги "ўзаро ҳамкорлик ва хавфсизликка кафплат" тўғрисидаги шартнома бу икки мамлакатнинг ҳарбий-сиёсий иттифоқи-ни расмийлаштиришни якунлади ва Японияни АҚШнинг Узоқ Шарқдаги кенжа шеригига айлантирди дейиш мумкин. Мазкур шартномага кўра, Америка ҳарбий хиз-матчилари япон йилрисдикцияси назоратидан чиқарилди ва солиқ ҳамда божхпна текширувидан озод қилинди. 1 миллион аҳоли яшайдиган Окинава ороли АҚШнинг Тинч океан ҳавзасидаги доимий ҳарбий-ҳаво кучлари базаси бўлиб қолди. Америка бомбардимончилари айнан шу ердан Вьетнам, Лаос, Кампучия шаҳар ва қишлоқларига бомба ташлаш учун учар эди. Япония билан ҳарбий-сиёсий иттифоқ тузган АҚШ уни Совет Иттифоқига қарши қайрай бошлади. Америка сенати 1951 -йилги Ялта шартномасини ратификация қилиб, унинг Японияга тегишли бандларини шубҳа остига ола бошлади. Маълумки, мазкур шартномада Курилл ороллари ва Жанубий Сахалин Совет Иттифоқига берилганлиги қайд қилинган эди. Шундан бери Курилл тизмасига кирувчи Хабомаи, Шикатан, Итунап ва Кунашир орпллари СССР ва Япония ўртасидаги доимий қарама-қаршилик манбаига айланди. 50-70-вилларда иатисодий йилксалиш: Шу билан бирга япон-америка шартномаси тузилиши 50-йилларда Япония иқтисодини ривожлантиришнинг негизи бўлиб қолди. Япония Америка бозорига кириш имкониятини олди. АҚШ бозори ўзига хос қафий қоидаларга эга: бу ерга келтириладиган товарлар энг йилқори сифатли, замон талабларига жавоб берадиган ва рақобатбардош бўлиши лозим. Япония саноати ўзини кўрсата олди. Ҳозирда америка импортининг 20 фоизини япон товарлари ташкил қилади ва бошқа бирорта мамлакат америка бозорида Япония билан рақобат

қила олмайди. Ҳар йили Япония Америка бозорига 100 миллиард доллар-дан ортиқ миқдорда товар етказиб беради. Америка бозорига шунчалик кенг кириб борганлиги учун 50-йилларнинг иккинчи ярмида япон инду-стриясини оммавий равишда қайта жиҳозлаш бошланди. Қирқ йил ичида Японияда ишлаб чиқаришни структу-равий қайта ўзгартириш якунланди. Илмий-техника инқилоби йилз берди. Саноатнинг барча тармоғи қайта жиҳозланди, дунёдаги энг илғор технология ва илмий йилтуқлар татбиқ этилди. 1955—1970-йиллар ичида япон иқтисодига 15 минг-дан ортиқ янги техника патенти ва лицензияси жорий қилинди. Меҳнат ресурсларини ўзгартиришдаги силжишлар ва "ноу-хау"нинг оммавий импорт қилиниши япон иқтисо-дининг тезлик билан олдинга чиқиб олишидаги технология базасини таъминлади. Ҳарбий эҳтиёжларга харажатлар (ялпи миллий маҳсулотнинг 1 фоизи) сарфланмаслиги сабабли Япония бутун ишлаб чиқаришдаги кучини саноатнинг янги технологик ва илмий соҳаларига йўналтириш имконига эга бўлди. Улар ичида автомобилсозлик саноати муҳим ўрин эгаллайди. 1960— 1980-йилларда енгил автомобиль ишлаб чиқариш 33 баравар ўсди. Айни пайтда машинасозлик, радиоэлектроника, ЭҲМ ишлаб чиқариш, автоматлаштириш воситалари, алоқа соҳасини жиҳозлаш тармоқларида ишлаб чиқариш йилқори суръатларда ўсиб борди. Автомобиль ишлаб чиқариш бўйича Япония 1980-йилда жаҳонда биринчи ўринга чиқиб, АҚШни қувиб ўтишга эришди. Япония робот техникаси, маиший техника ва оптика, рангли телевизор, видеотехника ва радио-приёмниклар, магнитофон ва кондиционерлар ишлаб чиқариш бўйича дунёда етакчи ўринни эгаллаб кел-моқда. Айниқса, рақамли дастурий бошқарув ва автоматлаштирилган тизимга эга станоклар, шунингдек, робот- манипуляторлар ишлаб чиқариш жуда тез ўса бошлади.

Мамлакат иқтисодининг замонавий шарт-шароитларга мослашишида давлат бошқаруви муҳим рол ўйнайди. Норентабелли тармоқларни қисқартириш ва рриодернизациялаштириш, нисбатан рақобатбардош корхоналарни тардаб олиш унинг стратегик йўналишини ташкил этди. Шунингдек, давлат корхоналарининг қўшилишини, нисбатан катта ва рентабелли корхоналарни йириклаштиришни рағбатлантириш чора- тадбирларини кўрди.

Адабиётлар: 1. Боден Ж. Метод легкого познания истории. - М.:Наука, 2000, 412-бет 2. Василенко И.А. Геополитика. - М. Логос, 2003, 204-бет. 3. Гаджиев К.С. Введение в геополитику. Изд 2, доп. и перераб. М., 2001. 4. Гаджиев К.С. Геополитика. –М.:Международние отношения,1997, 384- бет. 5. Геополитика: теория и практика // Сб.статей под ред. Позднякова Э.А. - М., 1993,236-бет.

O'xshashlar

Хитой ва Япония давлатларнинг геостратегик сиёсати

Буюк Британия геосиёсий мактаби

Геосиёсат унинг эвалюцияси ва шаклланиши

Геосиёсатнинг тарихий ривожи

Сиёсатшунослик фани унинг мавзуси ва усули