Замонавий музейшунослик тараққиётидаги янги тенденциялар - San'at - Referatlar

Замонавий музейшунослик тараққиётидаги янги тенденциялар

Yuklangan vaqt:

29.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.0888671875 KB

Ko'chirib olish

Замонавий музейшунослик тараққиётидаги янги тенденциялар Музеография илк бор XVIII асрда “музеология” сўзидан олдин пайдо бўлган бўлиб, бугунги кунда “музеография” музей амалиёти ёки музеологиянинг амалий аспекти маъносини англатади ҳамда у музей фаолияти шу жумладан консервация, таъмирлаш, хавфсизлик, музей биносини ва экспозицияни лойиҳалаштириш, жиҳозлаш каби методларнинг мажмуидир. Музеология – этимологик нуқтаи назардан музейни ўрганиш яъни музей назарияси демакдир. Бернар Делош музеология тушунчасига фалсафий ёндошиб қуйидагича таърифлаган: “музей фаолияти доирасида музеография фалсафадир ва у икки вазифани бажаради. 1. У метоназария сифатида интуитив узлуксиз ҳужжатлаштириш орқали фанга хизмат қилади. 2. у интуитив узлуксиз ҳужжатлаштириш функцияли бошқарув учун маъсул бўлган барча институтларга регламент этикасини намойиш этади. “Музейшунослик” деб аталадиган “музеология” атамаси XIX асрнинг охирги ўн йиллигида илмий муомалага киритилган. 1877 йилдан Дрезден шаҳрида “Музеология ва ноёб нарсалар” журнали (“Zeitschrift fiir Muslologie und Antiquitatenkunde”) нашр этила бошлади. 1883 йилда эса доктор Й.Г. Грассе унда “Музеология фан сифатида” (Музеология как наука) номли мақола чоп эттириб, унда янги тадқиқот соҳасининг имкониятларини баён этади. ХХ асрга келиб, музейшунослик илмий фан (соҳа) сифатида астасекин шакллана бошлади. ХХ аср бошларида музей масалаларини ёритишга ихтисослаштирилган дастлабки даврий нашрлар пайдо бўлади. 1901 йилда Буюк Британияда “Museum Journal”га, 1905 йилда Германияда “Museumkunde”га асос солинган. Турли мамлакатлар мутахассисларини

биринчи бўлиб ўз ҳомийлигига олган халқаро музей хизмати ташкил этилгандан кейин унинг кенг дастуриининг бир қисми “Mouseion” журналини (1927-1946 йиллар) ва музей масалаларига оид монографиялар сериясини нашр этишдан иборат бўлган. 1946 йилда Парижда Халқаро музейлар кенгаши таъсис этилган. У инглиз тили аббревиатурасида ИКОМ деб аталган. Унинг вазифаси бутун дунёдаги музейлар ва уларнинг мутахассислари билан ҳамкорлик қилиш ва ўзаро ёрдам бериш, музей ишини ривожлантириш соҳасида дастурлар ишлаб чиқиш ва уларни техник жиҳозлашдан иборат эди. 1948 йилдан бошлаб Museum журнали нашр этилиб, унда барча турдаги ва йўналишдаги музейлар фаолияти, музей соҳасининг долзарб масалалари ёритиб берилар эди. Музей ишига ихтисослаштирилган махсус марказлар музейшуносликка оид билимларнинг ривожланишига кўп жиҳатдан ёрдам берган. Улар биринчи бўлиб, ХХ асрнинг 20-йилларида ташкил этилган. Иккинчи жаҳон урушидан кейин эса Шарқий Европанинг бошқа давлатларида ҳам ташкил этила бошлади. Москва тарих – бадиий изланиш ва музейшунослик институти (1919 йил) Олий экскурсия институти (Петроград, 1921-1924 йиллар), Моддий маданият тарихи академияси қарамоғидаги Музейшунослик комиссияси (1920 йил) ва бошқа марказлар музейлар алоҳида ихтисослашган гуруҳларининг иш методикасини ишлаб чиқиш билан шуғулланган. Тарих музейида ташкил этилган назарий музейшунослик бўлими (1918-1933), юқоридагилардан фарқ қилиб, музей иши тарихи ва назариясининг умумий масалаларини ҳал этишга йўналтирилган. 1903 йиллар бошида унинг ишини ўлкашунослик ва музей ишлари методлари Марказий илмий тадқиқот институти давом эттиради. 1937 йилда у ўлкашунослик ва музей ишлари илмий тадқиқот институтига айлантирилади ва музей ишларини режа асосида тадқиқ қилишга киришилади. 1955 йилдан бу институт Музейшунослик илмий-тадқиқот институти деб номланади. Музейшуносликни мустақил илмий фан сифатида шакллантириш ишлари ХХ асрнинг иккинчи ярмида фаоллашади ва у асосан Шарқий

Европа мамлакатлари учун характерли эди. У ерда 1950-1980 йилларда фақат музеология масалаларига бағишланган 600 дан ортиқ мақолалар нашр этилган. Музейшуносликнинг моҳиятига доир мавжуд тарқоқ фикрларни Словакия тадқиқотчиси З.Странский тизимга солишга уриниб кўрган. У музейшуносликка шартли равишда қуйидагича ёндошган: а) музейшунослик – мустақил илмий фан; б) музейшунослик – музей иши назарияси ва методикаси, яъни амалий қўшимча илмий фан; в) музейшунослик – музей фаолиятининг методик ва техник усуллари йиғиндиси; г) музейшуносликнинг фан сифатида мавжуд бўлиш имкониятининг бутунлай йўқлиги. Чех олими И.Неуступный музейшуносликнинг оригинал талқинини таклиф этган. Музейшуносликка музей ишининг назарияси ва методологияси сифатида ёндошиб, уни махсус ва умумий музейшуносликка ажратган. Махсус музейшунослик музей профилидаги илмий фанлардан фойдаланишга асосланади. Масалан, тарих музейшунослиги ёки санъатшунослик музейшунослигини фарқ қилиш мумкин. Улар орасидаги фарқ тарих ёки санъатшуносликнинг спецификасига боғлиқ. Музейшунослик – музеологиянинг идентификациясида 1977 йилда Москва ва Санкт-Петербургда ўтказилган ИКОМнинг XI Бош конференцияси катта роль ўйнаган. Унинг фаолияти давомида музеология бўйича Ҳалқаро қўмита (ИКОФОМ) ташкил этилган бўлиб, унинг асосий вазифаси музеология соҳасидаги назарий тадқиқотларни мувофиқлаштиришдан иборат эди. 1980 йилда қўмита томонидан чоп этилган “Museological Working Papers” журналининг биринчи сони “Музейшунослик – фанми ёки фақат амалий музей ишими?” деган мавзуга

бағишланган эди. Ҳозир кўпчилик мутахассислар бу саволга, музейшунослик илмий фан, лекин у ҳали фақат шаклланиш босқичида, деб таъкидлайдилар. Ҳар қандай илмий фаннинг ўз предмети ва тадқиқот усуллари бўлиши керак. Тадқиқот предмети ҳар доим ўзига хос (специфик) бўлади. Музей ва музей иши ижтимоий ҳодиса сифатида фақат музейшуносликнинг эмас, балки бир вақтда фалсафа, тарих, санъатшунослик, социологиянинг ҳам тадқиқот объекти бўлиши мумкин. Музейшунослик предметини назарий асослашда бир қанча ёндашувлар мавжуд. Институционал ёндашув тарафдорлари музейшунослик предметибу ҳудди ижтимоий институтга ўхшаган музейдир, деб ҳисоблайдилар. Шу билан бирга баъзилар предметни фақат музейни ва унинг функцияларини тадқиқ қилиш билан чеклайдилар, бошқалар эса бутун музей ишини қамраб олган ҳолда, предметни анча кенг талқин этадилар. Масалан, Словакия тадқиқотчиси И.Бенеш нуқтаи назарига кўра, музейшунослик предмети ихтисослаштирилган фаолият йиғиндиси бўлиб, унинг ёрдамида музей иши ўз ижтимоий функцияларини амалга оширади. Француз музейшуноси Ж.А.Ривьер фикрига кўра, музейлар тарихини ва уларнинг жамиятдаги ролини ўрганиш музеологиянинг предмети ҳисобланади. Музейшуносликнинг ИКОМ томонидан “Музеология – бу музейлар тўғрисидаги фандир” деб таърифланиши институционал ёндашувнинг кенг тарқалишига кўп жиҳатдан ёрдам берди. Институционал ёндашув аппонентлари, музей музейшуносликнинг предмети бўла олмайди, чунки у муайян ишни бажаришга мўлжалланган ташкилий марказ, муассаса холос, деб ҳисоблайдилар. Улар музейшунослик предметига музей предмети феномени сифатида қарайдилар. Шунга кўра, бундай қараш предметли ёндашув деб аталган. Немис тадқиқотчиси К.Шрайнер ифодалашига кўра, “музейшунослик – бу музей объектларини тўплаш, сақлаш, ўрганиш ва улардан фойдаланиш ҳақидаги фандир”.

Музейшунослик предметини тушунишга комплекс ёндашув ҳам мавжуд. З.Странский ўз ишида буни асослаб берган. У инсоннинг воқеъликка специфик муносабатда бўлиш назариясини ифодалайди. Музейшуносликни тадқиқ қилиш предметига ёндашувнинг кенглиги бошқа кўпгина олимлар концепцияси учун ҳам характерлидир. Россия фанлари оламида А.М.Фазгон комплекс ёндашув тарафдори эди. У музейшунослик предметини қуйидагича таърифлаган: Музейшунослик предмети – ижтимоий ахборот ва билим тўпланиши, сақланиши, билим эгаллаш, анъана, тасаввур ва ҳис-ҳаяжонни музей предметлари воситасида тарқатиш, музейнинг ва музей ишининг пайдо бўлиши, ривожланиши ва иш юритиш жараёнларига мансуб объектив қонуниятлар доирасидир. Хилма-хил тадқиқот усулларидан фойдаланиш музейшунослик учун хосдир, уларнинг баъзилари тўлиқ, бошқалари эса қисман бошқа фанлар методларига мос келади. Тарихий музейшуносликда тарих фани ва унинг қўшимча соҳаларининг методлари, шунингдек, санъатшунослик методлари қўлланади. Музей предметларини тадқиқ қилишда археология, палеография, этнография, нумизматика, софрагистика, адабиётшунослик ва санъатшунослик методлари кенг қўлланади. Музей предметларини қайта тиклаш ва сақлаш давомида табиий фанлар методларидан, масалан, рентгенография, спектрографиядан фойдаланилади. Эспозиция ва кўргазмалар ташкил этишда, турли хил маданий-маърифий фаолиятда, музей аудиториясини ўрганишда педагогика ва психология методлари қўлланади. Ҳар бир илмий фан билимлар тизимидан иборат бўлиб, муайян структурага эга. Фан структураси унинг предмети билан органик боғланганлиги сабабли бу масалага оид тортишувлар унинг структураси ҳақида ҳар хил тасаввурлар пайдо бўлишига сабаб бўлади. Одатда, музейшуносликда қуйидаги тарихий, назарий ва амалий элементлар фарқ қилинади. Назария тўртта таркибий элементдан ташкил топган.

1. Музейшуносликнинг умумий назарияси – музейшунослик объекти, предмети, методлари ва структура элементларини, унинг илмий фанлар системасидаги ўрнини билдиради; тушунарли илмий аппаратни ишлаб чиқади; музей предмети ва музейнинг феноменини ўрганади; музейларнинг ижтимоий функциясига, музей тармоқларининг шаклланишига, музейлар классификацияси ва типологиясига боғлиқ бўлган масалаларни тадқиқ қилади; специфик музейлар фаолиятининг илмий асосларини ишлаб чиқади. 2. Ҳужжатлаштириш назарияси – музей фондларини тўлдиришга, яъни музейлар тўпламига воқеълик объектларини танлаш методологияси ва методикасига боғлиқ бўлган масалаларни ўрганади. 3. Заҳира назарияси – бу илмий-фонд иш усули; у музей буюмларининг ва улардаги ахборотнинг қимматини билиш, яъни музей предметларидан фойдаланиш, уларни ҳисобга олиш ва сақлаш жараёнларига боғлиқ. 4. Коммуникация назарияси – музейни коммуникацион институтлардан бири сифатида, ахборотнинг узатилиш ҳусусиятини, музей воситалари ва коммуникация шаклларининг томошабинларнинг ҳар хил категориясига таъсири масалаларини ўрганади. Музей манбашунослиги музей предметларини манбашунослик учун хос бўлган нуқтаи назардан тадқиқ қилиш билан шуғулланади; аниқлаш, тадқиқ қилиш ва фойдаланиш назарияси ва методикасини ишлаб чиқади. Амалий музейшунослик қуйидаги уч бўлимни ўз ичига олади: 1. Илмий методика – музей фаолиятининг барча турларини ўз ичига олади. Умумий ва махсус методик тадқиқотлар мавжуд. Умумий методика барча музейлар мажмуасига мансуб. Булар, масалан, экспозиция тузишнинг методик принциплари, музей фондини сақлаш ва экскурсияни ташкил этиш принципларидир. Махсус методикалар умумий илмий методикадан келиб чиққан, лекин аниқ типдаги ва йўналишдаги музейларга мўлжалланган.

2. Музей иши техникаси – илмий методикалардан келиб чиққан бўлиб, музей биноларини лойиҳалаштириш, ҳар хил турдаги музей материалларини, кўргазмага қўйиш, ахборотни тарқатиш техник воситалари, музей предметларининг физик ҳолатини тадқиқ қилиш техникаси, уларни бузилишдан сақлаш ва қайта тиклаш билан боғлиқ масалалар билан шуғулланади. 3. Музей ишини ташкил этиш ва музейнинг фаолиятини бошқариш менежмент ва маркетинг масалалари билан боғлиқ. Икки тенденция – билим интеграцияси ва унинг бўлиниши (дифференциацияси) фаннинг ҳозирги ривожланиш босқичига хосдир. Бунинг натижасида янги фанлар пайдо бўлади. Бунда уларнинг бир қанчаси табиий ва ижтимоий фанлар кесишадиган (туташадиган) жой чегарасида бўлади. Масалан, география, кибернетика, этник антропология, этноботаника ана шундай фанлардир. Музейшунослик ўз предметининг кўп қиррали бўлишига кўра, фанлараро фан туркумига киради. Шу билан бир вақтда уни ижтимоий фанлар қаторига киритиш учун барча асослар бор, чунки информацияни билиш ва музей предметлари воситасида тарқатишга, музейнинг ижтимоий институт сифатида ишлашига боғлиқ бўлган қонуниятлар унинг тадқиқот предмети ҳисобланади. Музейшунослик фанлараро белгиларга эга бўлганлиги учун унинг бошқа фанлар билан боғлиқлиги интеграция характерига эга. Бошқача айтганда, турли фанлар элементлари ва специфик музей элементлари бирлашиб, янги сифатга эга бўлади. Музейшуносликда, энг аввало, касбий (ихтисослик) фанлар, шунингдек, педагогика, психология, ахборот назарияси, социология, манбашунослик фанлари ўзаро таъсир этади. Шундай қилиб, ҳозирги тасаввурларга кўра, музейшунослик – бу шаклланаётган илмий фан бўлиб, инсоннинг воқеъликка ўзига хос муносабатини ўрганади, социал ахборотни сақлаш, уни билиш ва музей

буюмлари ёрдамида тарқатишни, шунингдек, музей ишининг ривожланишини ва музей фаолияти йўналишини тадқиқ қилади. Биринчи қарашда, “музей предмети” деган сўз бирикмаси осон тушунилади ва музейдаги ашёларни, табиат объектлари, ёзма ва тасвирий материалларни билдиради. Лекин унда сақланаётган буюмларни (ашёларни) фақат музейга тегишлилик (мансублик) бирлаштирадими? “Музей предмети” атамасини 1930 йиллар бошидаёқ Н.М.Дружинин фанлар илмий ахборотига киритган. Лекин у бир неча ўн йиллардан кейин назарий жиҳатдан ишлаб чиқила бошлаган. Хориж ва Россия олимларидан З.Странский, Й.Бенеш, К.Шрайнер, А.М.Разгон, В.Ю.Дукельский, В.В.Кондратьев тадқиқотларида музей предмети алоҳида билим манбаи сифатида ҳам, музей коммуникацияси системасининг асосий элементи сифатида ҳам ўрганила бошлади. Предмет (буюм) музей тўпламига қандай киритилишини бунда у қандай сифат ва хоссаларини йўқотишини, шу билан бирга қандайларига эга бўлишини схематик равишда кўз олдимизга келтирамиз. Табиатда ва жамиятда кўпгина шундай объект ва предметлар бор-ки, улар илмий, бадиий, тарихий ёки мемориал қимматга эга бўлади ва шунинг учун музейда алоҳида аҳамиятга эга. Улар музей аҳамиятига эга предметлар деб аталади. Музей предмети номини олиш учун бир қатор изчил жараёнлардан ўтказилиши керак. Бу жараёнларда улар сақлашга ва кўп мақсадларда фойдаланишга тайёрланади. Музей аҳамиятига эга предмет дастлаб аниқланади ва жойидан олинади, музейга олиб келинади, ҳисобга олинади ва сақланади. Сўнгра тўлиқ ёки дастлабки атрибуция иши олиб борилади, шундан кейингина музей предмети номини олади. Музейда предметнинг функционал аҳамияти эмас, балки тарих ва маданият ёдгорлиги сифатидаги ижтимоий аҳамияти асосий ҳисобланади. Музейда предмет ҳужжатли гувоҳга, аниқ факт воқеа, ҳодиса ёки жараённинг белгиси, рамзига айланади. Уни ўрганиш давомида мутахассислар унга хос

бўлган белги ва хусусиятини аниқлайдилар. Фонд коллекцияси ва экспозициясида у бошқа предметлар билан боғланади. Ана шу билан у муайян тарихий контекстга қўшилади. Масалан, музей тўпламига қўшилган ҳаттотлик китоби функционал аҳамиятини йўқотади. У янги ижтимоий аҳамиятга эга бўлиб, китоб санъати асари сифатида қабул қилинади ва ўз давридаги санъатнинг муҳим белгиларига гувохлик қилади. Музей предмети муайян белги - хоссаларга эга бўлиши керак, ана шунга кўра, у жойидан ажратиб олиниб, музейга қўйилади. Музей предметининг турли томонларини характерловчи учта хоссаси – информативлик, аттрактивлик ва экспрессивлик кенг тарқалиб, эътироф этилди. Информативлик – музей предметининг мазмунли томонини, унинг тарихий ҳодисалар, маданий, ижтимоий ва табиий воқеа-ҳодисалар ҳамда жараёнларда қатнаша олиш қобилиятини ифодалайди. Предмет ҳақида илмий ҳужжатда қайд этилган маълумотлар йиғиндиси унинг информацион потенциалини ташкил этади. Аттрактивлик – предметнинг ташқи томонини, ташқи белгилари билан, хусусан, шакли, катта-кичиклиги, ранги билан музейга келувчилар эътиборини ўзига жалб этиш қобилиятини ифодалайди. Экспрессивлик – предметнинг қимматлилигига, у одамда маълум ҳодиса, воқеа ва фактларга нисбатан ҳис-туйғу уйғота олишига боғлиқ. Шундай қилиб, музей предметини табиатнинг ўрнидан кўчириб бўладиган объекти ёки инсоният фаолиятининг моддий натижаси, деб таърифлаш мумкин. Музей предмети тушунчаси одатда, асл нусхаларга нисбатан қўлланади. Бу тушунча тарих ва ўлкашунослик музейлари учун энг кўп аҳамиятга эга. Табиий-илмий музейларда унинг билиш учун хизмат қиладиган имкониятлари анча чекланган бўлади, бадиий музейларда эса

тўпламларни комплектлашнинг эстетика ва санъатшунослик мезонлари устунлик қилади. Музейларнинг ижтимоий тақдири узоқ тарихга эга. Бироқ музей социал функциялари масалаларини назарий ишлаб чиқиш музейшунослик ривожланишининг маълум босқичига тўғри келади. Музейшунослик анъанавий равишда иккита тарихий функцияга ажратилади: музей фаолияти спецификаси, жамият ҳаётидаги ўрни ва ролини – ҳужжатлаштириш ҳамда таълим ва тарбия функцияси белгилайди. Ҳужжатлаштириш функцияси. Музей ашёлари объектив ҳақиқатнинг асл гувоҳи ҳисобланади. Ҳужжатлаштиришнинг моҳияти шундан иборатки, музей табиат объектларини ва инсон яратган предметларни ўрганиб, танлаб олади. Ҳужжатлаштириш функцияси жамиятнинг илмий ва маданий талабларидан келиб чиққан ҳолда музей фондларини тўлдириш, уларни сақлаш ва ўрганиш жараёнларида амалга оширилади. Таълим ва тарбия функцияси музей предметининг информатив ва экспрессив хоссаларига асосланади. У жамиятнинг билиш ва маданий талабларига боғлиқ бўлиб, музейларнинг турли шаклдаги экспозицион ҳамда маданий-илмий ишларида амалга оширилади. Музейнинг социал функцияси масалалари чет эл ва маҳаллий музейшунослар томонидан бир неча ўн йилдан бери муҳокама этилишига қарамай, улар ҳали тўлиқ ҳал бўлганича йўқ. Тадқиқотчиларнинг фикрмулоҳазаларга кўра, функционал анализ музейнинг жамиятдаги ролини тушунишда ва уни янада ривожлантириш йўлларини аниқлашда аҳамиятга эга. Музейнинг ижтимоий функциялари ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, тўхтовсиз бир-бирига таъсир этади. Ҳужжатлаштириш жараёни музейнинг экспозицион ва маданий-илмий фаолияти йўлидан боради. Экспозиция эса музей предметларини тўлдириш, уларни ўрганиш ва таърифлаш жараёнида олиб борилаётган илмий ишлар нашрининг специфик шаклидир. Кўпинча

экспозициялар асосида айнан таълим ва тарбия функцияси амалга ошади. Этикетка, этикетаж, экскурсия, маърузалар экспозиция ва ундаги музей предметларининг шарҳи бўлиб хизмат қилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Альмеев Р. Музеи Узбекистана и социально-культурные перспективы их развития. – Ташкент: Издательско-полиграфический дом имени Гафура Гуляма. 2007. 2. Илалов И. Музееведение. – Ташкент: Мусиқа, 2006. 3. Курязова Д.Т. Ўзбекистонда музей иши тарихи. Тошкент: Санъат, 2010. 4. Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – Москва: Высшая школа, 2004. 5. Юреньева Т.Ю. Музееведение. – Москва: Академпроект, 2003. 6. Михайловская А.И. Музейная экспозиция: Организация и техника. М., 1964. – 520 с. 7. «Музейлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни. 2008 йил 12 сентябрь // Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2008 йил. – № 37-38. – Б. 12-20. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 12 январда қабул қилинган «Музейлар фаолиятини тубдан яхшилаш ва такомиллаштириш тўғрисида»ги Фармони // Халқ сўзи, 1998 йил 13 январь. 9. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 5 мартда қабул қилинган «Музейлар фаолиятини тубдан қўллаб-қувватлаш масалалари тўғрисида»ги қарори // Халқ сўзи, 1998 йил 15 март.

O'xshashlar

Уйгониш даври санъати

Музей экспозициясида турли ёшдаги аудитория билан ишлаш спецификаси

Музейларнинг янги турлари ва ихтисосликлари

Музей педагогикаси

Музей коммуникацияси