Уйғониш даври театри - San'at - Referatlar

Уйғониш даври театри

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122.5 KB

Ko'chirib olish

Уйғониш даври театри Режа: 1. Италия театри 2. Гуманист адиблар драматургияси 3. “Маърифий комедия” 4. Пастораль Комедиа дель арте 5. Испан театри 6. Инглис театри 7. Шекспир ижоди

Ғарбий Оврўпо театр санъати Ўйғониш ёки Ренессанс даврида ўз тарихининг муҳташам палласига киради. Бу давр театри ХV-ХVI асрлар бўсаҳасида Италияда шакл топиб, сўнг Испанияда “олтин даври” ни ўтайди ва, ниҳоят, Англияда Шекспир замонида ўз ривожининг камолот чўққисига кўтарилади. Бу эски феодал тузум емирилиб, унинг ўрнида янги капиталистик жамият пойдевори қурилаётган давр эди. Оврўпода йирик миллатлар ва миллий давлатлар таркиб топади, черковнинг кўп асрлик ҳукмронлик мавқеи заифлашиб, эркин ҳаёт сурури мавж уриб боради. Иқтисодиёт, сиёсат, илм-фан, фалсафа, санъат, қисқаси, жамиятнинг ҳамма жабҳаларида қурилиш даври бошланди. Театр оламида эса яна ҳам улканроқ ўзгаришлар рўй беради. Мистерия томошалари Лопе де Вега ёки Шекспир асарлари билан таққосланган бўлса, ўрта асрлар театри театр ижодининг уйғониш даврида юксак санъат сифатида тараққий топиши учун бир тайёргарлик поғонаси вазифасини ўтагани аён бўлиб қолди. Янги олам умумий юксалиш вазиятида туғила борди. Буржуазия ҳаракатининг олдинги сафида боради. Лекин халқ оммаси, ўз эрки ва ҳуқуқи йўлида кураш олиб борган шаҳарлик ҳунар аҳли, қишдоқ деҳқонлари бу курашда буржуазия учун қудратли таянч бўлиб хизмат қилди. Буржузия халқ билан биргаликда феодализмга қарши олиб борган ана шу кураш давомида эркинлик ва инсонпарварлик ғоялари шаклланиб, етилиб боради. Инсоннинг ҳуқуқ ва шаънини ҳимоя қилиб чиққан гуманистлар (инсонпарварлар) шу ғоядан илҳом оладилар, халқ ўз куч-қудратига ишониб, ижтимоий ёвузликка қарши курашни яна ҳам кучайтиради. Ўйғониш даврининг дастлабки палласида гуманистлар ўз идеалларининг рўёбга чиқишига камоли ишонч билан қарадилар, одамлар ва янги, туғилаётган жамият эзгулик ифодасига айланади, деб ўйладилар. Янги замон мудом нурли, шукуҳли яқин келажак тарзида қабул қилинди. Гуманистлар кўз ўнгида умумбашарий эзгуликлар хаётга татбиқ этилаётгандек бўлиб туюлади. Юнон ва Рим донишмандларининг китобларининг антик санъат

асарларида акс этириллган қадриятлар янги мафкура ва яшаш тарзи учун манба ва асос деб қабул этила бошлайди. Бу давр ўрта асрлар исканжасида қолиб келган инсоннинг яратувчилик салоҳияти қайта уйғониши, жўш уришига шарт-шароит яратиб берганидан, у Уйғониш даври, ақлзаковат даври деб аталадиган бўлди. Янги давр кишилари эркин инсон ҳақида антик замонда шаклланган тушунчаларни худди ўзларига қаратилган ўгитлар тарзида қабул қилиб, ўз қарашларини ишлаб чиқдилар. Ўзига мустақил, ақл-идрок сарвари бўлган инсон шахс ҳақидаги ғоя гуманистлар қарашларининг устувор ғоясига айланади. Шундай заковатли ва фаол инсон ўрта аср кишисига кескин қарама-қарши қўйилди. Жамоатнинг назарида энди аввалгидек зоҳид ва мутаасиблар эмас, балки кучли, эркин ва заковатли инсон шахси юқори шон-шараф кишисига айланади. Инсонпарварлик идеалларининг черков ақидалари устидан ғолиб келиши улкан тарихий аҳамиятга эга бўлди. Эркинлик ғояси ҳам худди шундай улкан тараққийпарварлик аҳамиятига молик эди. Халқнинг крепостнойликка қарши кураши самараси ўлароқ туғилган бу ғоя Ренессанс даври мафкурасининг марказий ғоясига айланди. Янги маданият соҳиблари бўлмиш гуманистлар эркинлик ғояси орқалигина инсонни зулм исканжасидан озод этиб, унинг салоҳиятини амалда намоён этишини кўзда тутиб, бу ғояни даврнинг энг улуғ тортиғи деб билдилар. Инсоний фазилатларни улуғлаш, қабоҳат ва худбинлик иллатларини фош этиш дастлабки давр санъатининг бош мавзуси бўлиб келади. Фикр ва қарашларининг етилиши натижасида Уйғониш даври санъатида янги босқия очилади. Олам ва инсон шахсини чуқур тадқиқ этиш уйғунлик замони ҳақидаги тассавурларни ўзгартириб юборади. Айнан давр руҳига монанд ва шу давр туғдирган зиддиятлар санъат юзасига қалқиб чиқа бошлайди. Уйғониш даври санъаткорлари янги замоннинг фожиали томонларини идрок этиш билан бирга эътиқоди бутун, иродаси мустаҳкам инсон образини

яратиш билан кишиларни разолатга қарши курашга даъват этишдан чекинмадилар. Ренессанс драмасида ижобий қаҳрамон ўз қисматининг фожиона эканидан қатъи назар, охири ўз эзгу ниятларининг рўёбга чиқишига бўлган ишончни йўқотмади. Улуғ санъаткорлар ҳар қандай тўсиқларни енгишга қодир халқнинг куч-қудратига комил ишонч билан қарадилар. Улар ижодининг ҳаётбахшлиги ҳам шундадир. Инсонга ва халққа бўлган шу ишонч даҳо санъаткорлар ижодида акс этган улуғ идеалларнинг банибашарга абадул-абад дахлдор бўлиб қолишини тайин қилиб берди. Жаҳон саҳнасининг Гаррик, Тальма, Кин, Сальвини, Росси каби улкан актёрларидан бошлаб бизга замондош бўлган Моисси, Гилгуд, Оливье ва Скофильдгачабарчаси ўзларининг шоҳона образларини Уйғониш даврининг даҳоси Шекспир фожиаларида яратдилар. Шчепкин, Мочалов, Ермалова, Южин сингари ажойиб рус актёрлари Шекспир ва Лопе де Вега образларини илҳомбахш талқинчилари бўлдилар. А. Остужев томонидан Отелло образининг янгича талқини кўпгина миллий театрларда А. Ҳидоятов (Ўзбекистон), М. Рисқулов (Қирғизистон), А. Қулмамедов (Туркманистон), А. Хорова (Гуржистон), Р. Нарсесян (Арманистон), К. Карм (Эстония), В. Тхапсаев (Осетия) ижроларида ўзининг кейинги ривожни топди. Ёш истедод соҳиби санъатга қадам қўяркан, Ромео ёки Ҳамлет, Жульетта ёки Лауренсия роллаоини ўйнашдек эзгу ниятни кўнглида пинҳон тутиб ямайди. Уйғониш фаслининг ўчмас машъали шу йўсинда ҳамма замонларда янги-янги истеъдодлар авлоди қалбида кашфиётчилик учқунларини аланга олдириб бораверади. Италия театри Иқтисодий тараққиёт дастлаб Италияда бошланади. Ана шу ҳол бу мамлакатнинг ижтимоий ва маданий юксалишида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Крепостнойлик муносабатлари барбод бўлади, капитализмнинг тез ривожланиши учун имконият туғилади. Италия қулай жуғрофий шарт-

шароитга эга бўлганидан, Ғарбий Оврўпонинг бошқа мамлакатларига қараганда аввалроқ Шарқ мамлакатлари билан яқин алоқа ўрнатади ва бу Италия шаҳарларининг қисқа вақт ичида бойиб кетишига сабаб бўлади. Генуя, Венеция, Флоренция савдо ва саноат марказларига айланган ҳолда халқаро иқтисодий алоқалар соҳасида мустақил шаҳар давлатлар сифатида иштирок этади. ХIV- ХV асрлардан Италияда савдо-сотиқ ва саноат ишлари қатори банк сармоячилиги соҳаси ҳам ривожланиб боради. Бу соҳа тадбиркорлари, айниқса Флоренция банкчилари бутун Итанлиядаги пул олди-берди ишларини бошқарибгина қолмай, айни чоғда кўпгина Оврўпо мамлакатлари ғазнасига ҳам ўз таъсирини ўтказиб келди. Капиталистик муносабатларнинг ривожланиши буржуазиянинг сиёсий мавқеига таъсир этмай қолмади. Илғор куч сифатида майдонга чиққан бу синф кенг халқ оммаси кўмагида помешчик-дворянлар ҳокимиятига қарши курашда ғалаба қилиб, юқори ижтимоий мавқеларини эгаллаб боради. Лекин буржуазиянинг бу ғалабаси осонликча қўлга киритилгани йўқ. Зулм ва зўрлик исканжасида қолган камбағал халқ оммаси йирик буржуазияга қарши кураш бошлайди. Омма ғалаёнлари, айниқса, ХIV асрнинг иккинчи ярмида кескин тус олади. 1343 йили Флоренцияда қўзғалон кўтарилади, 1371 йили Сиена ва Перуджа шаҳарларида ғалаёнлар бўлиб ўтади. Халқ ҳаракатидан ваҳимага тушган ҳукмдорлар республикачилик бошқарув усулидан воз кечиб, эркин шаҳарларни якка ҳокимликка асосланган монархияларга айлантирадилар. Катта бойликка эга бўлган бужуазия сармоядорлари имтиёзли зодагонлар табақасига айланиб боради. Бу ҳол италян маданиятининг умумий йўналишига таъсир этмай қолмайди. Бу лекин маданият феодал муносабатларга қарши қаратилган бўлса-да у, асосан, сарой ва зиёлилар доирасида ривожланди. Маданиятнинг халқдан узоқлиги италян гуманистик театр санъатига ҳам маълум даражада салбий таъсир кўрсатади. Италян гуманистларининг комедия, трагедия ва пасторал жанрларида ёзилган

асарлари кенг томошабинлар оммасига эмас, балки маълум зодагонлар ва алломалар доирасига кўрсатиб келинади. Бу спектакллар ҳаваскорлар томонидан доимий тарзда эмас, вақт-вақти билан намойиш этиларди. ХIV асрнинг ўрталарида фарс томошалари билан боғлиқ ниқоблар комедияси, яъни дель арте комедияси деб аталувчи том маънодаги халқчил бадиҳавий театр дунёга келади. Гуманист адиблар драматургияси Италия гуманистлари комедия, трагедия ва пастораль соҳада илк намуналарини яратиш билан бутун Оврўпа миқёсида драма ривожининг кейинги истиқболини белгилаб бердилар. Комедия ва трагедия антик намуналарга тақлидан яратилган бўлса, пастораль жанри қадимгиларнинг буколика поэзияси асосида таркиб топди. Италияда антик дарама намуналари дастлабки пайтларда соф илмий мақолаларда ўрганилган. Плафт ва Тереций, Софокол ва Еврипиднинг пьесалари Аристотель, Лукреций ва Тацитларнинг рисолалари қаторида мутолаа қилинади. XIV-XV асрлар гуманистларини антик пьесаларнинг саҳнавийлик табиати қизиқтирмайди. Шаҳар майдонларида ўхтин-ўхтин диний томошалар ташкил этилиб турилади. Лекин илм аҳли уларни нодонлик ва жаҳолат белгиси тарзида қарши олади. Гуманистлар қадимги мумтоз асарларга камоли эҳтиром билан қарб, уларнинг халқ даврасига олиб чиқилишини эп кўрмадилар. Антик намуналарини ўз аслиятида ўқишга қодир нозик дидли билимдорларгина улардан баҳраманд бўлишга муносиб деб ҳисобланади. Қадимги файласуфлар сингари Италия гуманистлари ҳам очиқ ҳавода суҳбат ва мубоҳаса ўтказишни қоидага киритадилар. Улар соя-салқин, сўлим гўшаларда ёки кўкаламзор ўтлоқлар бағрида руҳнинг абадийлиги ҳақида фикр-мулоҳазалар юритганлар ёки Гораций, Вергилийларнинг оташнафас шеърларидан ўқиганлар. Рим дорилфунунинг профессори Помпонио Лето (1427-1497) бундай мунозара ва мушоирларнинг жон-дили бўлган. У ўз

шогирдлари билан Плавт асарларини ўқиб, шархлабгина қолмай, бу асарлардаги ҳар бир кимса қиёфасига кириб, уларнинг «жон-тани» га айланарди. Шу зайлда Помпонио Летонинг билимдонлар гуруҳи минг йилдан кўроқ вақтдан сўнг Плавт асарларининг биринчи ижрочилари бўлдилар. Шундай чиқишлари учун Летони «маъжусийлик», «дахрийлик» да айблаб ҳибсга оладилар. У қаттиқ сўроқ ва қийноққа солинади. Лекин охири ҳакамлар Лето ишининг зиёнсиз эканига ишонч ҳосил қилгач, қадимшунос аллома ҳибсдан бўшатилади ва у мардонаворлик билн Плавт асарларини ҳаваскорлар гуруҳи ижросида намойиш этишда давом қилади. Рим олимининг янги ишлари тез орада бутун Италияга ёйилади. Зодагонлар саройларида ҳам Плавт асарларини кўрсатиш одат тусига кириб боради. Плавт асарларини хатто Ватиканда лотин тилида ўйналади. Лекин лотин тили кўпчиликка тушунарли бўлмаганидан, 1470 йили Батиста Гуарини Плавт ва Теренций асарларини итальян тилига таржима қилади. Шу зайлда Рим драматургиясини ўзлаштиришда иккинчи давр бошланади. Плавт пьесалари итальян тилида ҳам илк маротаба Феррарада ўйналган. Герцог Эрколие I нинг сарой боғида махсус тайёрланган саҳнада 1486 Палвтиннг «Менехма» комедияси кўрсатилади. Бироқ сарой спектаклида Плавт асари хашамдор томоша учун бир туртки вазифасини ўтаган. Томошабин диққатини асар воқеасидан кўра афсонавий интермедиялар кўпроқ ўзига тортади. Иштирокчилари саноқли бўлган бу пьесада 200 яқин киши иштирок этганидан ҳам буни англаса бўлади. Саҳнада бешта иморат қад кўтарган эди. Спектакльнинг энг ҳаяжонли жойида эгизаклар ҳатто қайиқда ўз юртларига “сузиб” кетар эдилар. Ферраранинг валиаҳди шаҳзода Альфонсо Д 'есте билан Лукреция Боржанинг никоҳ тўй муносабати билан 1504 йилда уюштирилган байрам ниҳоятда танатновор ўтган эди. Унда бира тўла бешта қадимги Рим пьесаси интермедиялар қоришиғида кўрсатилади. Спектакль олдидан унда иштирок этувчи 110 нафар йигит ва қиз иштирокчи ҳаваскорлар башанг кийинган ҳолда томошабин қаршисида намоишкорона тарзда пайдо бўлади. Бу билан

герцог саройи театр томошалари учун маблағ аялмаганини томошабинга кўз- кўз қилмоқчи бўлган. Қадимги асарларнинг кўрсатилиши бағоят фойдали бўлди: театр санъати диний сюжетлардан қутила бошлайди, воқеаларнинг мантиқий тузулиши шаклланиб боради. Лекин гуманист адиблар ўзлари ҳам Плавт ва Теренций сингари изланиш йўлини ўтаб, қадимги тажрибалар асосида замонавий асарлар яратганлардагина давр кишилари Рим комедиясииннг ҳаётий шукуҳини ҳис этишлари мумкин эди. Италия драматурглари жонлий инсон қиёфасини яратишлари, инсонпарварлик идеаллари учун мардонавор кураш олиб боришлари лозим эди. Кишиларнинг кўнгли ва кайфиятига яқин бўлган комедия соҳасида анча арзигулик муваффақиятларга эришилди. Драматургиянинг бу тури итальян театрининг шартшароитида маърифий комедия деб номланди. Маърифатли гуманистлар бу ҳил комедияларни билимдон, ўқимишли кишилар савиясини кўзда тутиб ёзган эдилар. “Маърифий комедия” ХIV асрнинг бошида Италия танназулга юз тутади. Икки оламшумул воқеа, яъни Константинопол (Истамбул)нинг турклар томонидан босиб олиниши (1453) ва Колумб томонидан Американинг очилиши (1492) вақти билан Италиянинг иқтисодий юксалиши имконларини йўққа чиқаради. Унинг Ғарб билан Шарқ орасидаги якка воситачилик мавқеи барбод бўлади. Мамлакатда савдо-тижорат ишлари орқага кета бошлайди. Буржуазиянинг иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан кучсизланиши дворянлар табақасининг кучайишига олиб келади. Италияга қўшни Франция ва Испания давлатлари миллатнинг тарқоқлиги, Италия шаҳарлари обрў-эътиборининг пасайишидан фойдаланиб, мамлакатнинг энг бой вилоятларини эгаллаб олади. Италия Уйғониш даври кейинги босқичи драмматургиясининг етук намунаси бўлмиш Николло Макиавеллининг (1469-1527) «Мандрагора» (1514) юқоридаги саёз пьесалар қаршисида ўз мазмундорлиги билан ажралиб туради. Атоқли ёзувчи, тарихчи, сиёсатчи Макиавелли бу комедиясида

Ариосто анъанасини давом эттириб, ҳажвкорлик санъатини янги босқичга олиб чиқади. Янги давр ҳаётига теран назар ташлаган киши беҳуда шодлик учун асос тополмаслиги аниқ эди. Шу боис Макиавелли комедиясида ўкинчли кечмишлар ҳажв оҳангларига қоришиқ тарзда ифодаланади. “Мандрагор” асари чўпонлар хори билан бошланади. Трагедия Трагедия гуманистик драматургиянинг иккинчи жанридир. Комедия ўз мавзуи ва мафкуравий йўналишига кўра шаҳар буржуа жамиятига қаратилган бўлса, трагедия оқсуяклар доирасига мўлжаллаб яратилди. XVI аср итальян таргедиялари Софокол, Еврипид ва асосан, Сенека асарларига тақлидий тарзда дунёга келди. Уларда комедияга қараганда антик драма қоидаларининг яна ҳам кенг ўрин олгани табиийдир. Муаллифлар хор, миф, афсоналар ва яна ўрин, вақт, хатти-ҳаракат бирлиги деган қоидалар жамини антик драмадан бекаму-кўст қабул қилиб оладилар. Бу трагедиялар даврнинг кенг ижтимоий ва фалсафий мавзуларидан узоқ бўлиб қолди. Ж.Триссинонинг “Сафонисба” (1515) трагедияси шундай асарларнинг дастлабкиси бўлди. Унда ҳар нечук, ватанпарварлик туйғуси маълум даражада ифода этилган, лекин бу пьесадан кейинги асарлар “даҳшатлар трагедияси” тарзида дунёга келди. Ж.Ручеллаи, Л.Аламанни, С.Сперони, Л.Дольче каби драматургларнинг Сенеканинг “қонли трагедиялари” га тақлидан ёзилган асарларида ўта даҳшатли қотилликлар содир бўлади, қонга беланган шаҳидларнинг дод-фарёдлари эшитилиб туради. Пастораль Пастораль гуманистик театрнинг учинчи жанридир. Антик дараматургияда бундай жанр бўлганидан, пастораль ижодкорлари қадимги Рим буколика поэзиясига суянб иш кўрадилар. Чўпонлар ҳаёти дастлабки пайтда шеъриятда куйланади. Вергилий асарлари оҳангига суяниб ижод қилган шоир Боккаччонинг чўпонларга оид шеъриятида пастораль йўналиши ёрқин ифодасини топди. (“Фиезолания маъбудлари”). Анжело Полициано чўпонлар ҳақидаги севги қиссаси асосида “Орфей ҳақидаги ривоят” (1480)

асарини яратди. Пьеса севги ва табиат ҳақидаги мадҳия янглиғ жаранглади. Биринчи марта саҳнада мухаббатнинг қудратли кучи баралла куйланди. Унда ўтли инсоний ҳис-туйғу ва табиатнинг фусункор нафаси шеъриат шалоласига омухталаниб кетган эди. Аристей ҳақида лирик шеърият Уйғониш даври итальян лирикасининг дурдоналаридир. Италия театр меъморлари ва мусаввирлари бадиий безак ва театр қурилиши соҳасида ютуқларни Оврўпанинг кўпчилк мамлакатларига олиб кирдилар. Францияда Ж.Торелли, Австрияда Л.Бурначчини, Испанияда К.Лотти шундай санъаткорлар эдилар. Германияда бу вазифани итальян театр мусаввирларининг шогирди И.Фуртенбах амалга оширди. Рус театри ҳам итальян мусаввирлигининг таъсиридан четда қолмади. Комедиа дель арте Комедия дель арте Уйғониш даври итальян театрининг энг комолот чўққиси бўлиб, у бутун Оврўпа саҳна санъатининг профессионаллашувига кучли таъсир кўрсатади. Комедия дель арте XVI асринг ўртасида, ҳурофот авж олган шароитда шаклланди ва итальян жамияти демократик табақалари эркпарварлик ғояларининг энг мўтабар минбари сифатида ҳизмат қилди. Аслзодаларнинг текинҳўрлиги, буржуача юлғучлик, ақидапарастлик, итальян жамияти ривожига ғов бўлувчи қусурлар барчаси комедия дель арте спектакларида аёвсиз ҳажв остига олинди. Италияда адабий драматургия алоҳида ўзича, саҳна санъати алоҳида ўзича мавжуд бўлиб келди. Шу ҳол янги халқ театрнинг мустақил тарзда шаклланишига олиб келди. Оврўпонинг бошқа мамлакатларида янги давр театрини барпо этишда фаол иштирок этган гуманист драматурглар комедия дель артени яратишда қатнашганлари йўқ. У итальян профессионал театри актёрларининг ташаббуси туфайли дунёга келди. Итальян актёрлари бадиҳачилик лаёқатлари бениҳоя тараққий топган санъаткорлар эдилар. Шу ҳол комедия дель артенинг дунёга келишида асос бўлиб хизмат қилади. Халқ фарс театри актёрлари қадимдан репертуарни ўзлари яратиб келганлар. XV арснинг охири, XVI асрнинг бошида Италиянинг Венеция,

Болония, Мантуя, Флоренция, Сиена ва бошқа шаҳарларида ёнларига ҳаваскорлардан жалб этиб, турли жамоалар бўлиб уюшадилар. Ярим профессионал руҳдаги бу труппалар маълум саҳнавий ифода усулларини ишлаб чиқадилар. Ўрта аср реалистик театр анъаналари асосида бу труппаларда муболағали, бадиҳавий пьесалар яратиш кўникмалари шаклланиб боради. Табиийки, бу жамоалар янги мафкуравий ва адабий жараён таъсиридан четда қолмадилар. Драматург ва актёр Анжело Беолько (1502-1542) шундай таъсир остида ижод қилган сиймолардан эди. Ёшлиги қишлоқда кечган, тузуккина билим эгаси бўлмиш Беолько оммабоп фарс асарлари яратиб, уларни ўз труппасида намойиш қилиб келади. «Қишлоқ диалоглари» деб аталмиш туркумда у деҳқонларнинг феъл-атвори, қишлоқ йўқсиллари образларини жўшқин хайрихоҳлик билан тасвирлайди. Бу жажжи пьесалар турлича мазмунда бўлган: улар орасида комедиялар, муболағали фарс ҳатто охири ўлим билан туговчи драмаларни учратиш мумкин. Беолько халқ фарси билан маърифий драматургияни ўзаро уйғунлаштириш мақсадида ҳажмдор комедиялар («Танноз», «Анконитанка») ҳам яратади. Бу асарлардан унинг «Қишлоқ диолаглари» туркумидан олинган турли вилоятларга хос Беолько спектаклларида туси бир оз ўзгарган ҳода, аслида бир хил персонажлар доимий тарзда иштирокчи бўлиб келган. Унинг ўзи эса доимо Рудзанте (яъни, ҳазилкаш, майнбоз) ролида чиққан. У гоҳ хушчақчақ, маҳмадона қишлоқ йигити, гоҳ алданган эр, гоҳ ландавур малай ёки мақтанчоқ сарбоз қиёфасида кўринар эди. Рудзантенинг аччиқ таъна ва дағдағалари гоҳо деҳқонларнинг алам ва норозиликлари тарзида жарангларди. Испан театри Испанияда Уйғониш даври Италядан кейинроқ, XV асрнинг охирларида бошланди. Лекин инсонпарварлик идеалини мужассам этувчи қаҳрамон биринчи бўлиб шу давр испан театрида саҳнага олиб чиқилди. Уйғониш давридаги испан театри халқ қаҳрамонлик туйғуларига тўла, халқ поэзиясининг буюк анъаналари билан йўғирилган ва замонага ғоятда

оҳангдош театр эди. Испан мумтоз драмасининг асосчилари бўлмиш Сервантес, Лопе де Вега ва Кальдеронларнинг ижодида Испания ҳаётининг турли-туман жиҳатлари, эркинлик, миллий мустақиллик йўлида олиб борилган курашлар ва айни пайтда янги давр келтириб чиқарган зиддиятлар ифодаланади. Қироллик ҳокимятининг ғалабаси Испаниянинг биринчи марказлашган энг қудратли давлатга айланишига олиб келади. Кўдан-кўп харбий-денгиз юришлари натижасида Испания янги очилган Америка қитъасида катта ер бойликларини эгаллаб олади. Оврўпо сарҳадларида ҳам испанлар ери яна кенгайтирилади. Янги ерларни эгаллаш Испания ғазнасининг ғоят даражада бойитиб юборади, Испан қиролининг шон-шавкати дунё узра ёйилади. Илк испан драмаси Уйғониш даври испан театри ўзининиг ёрқин ифодаланган хақчиллиги билан кўзга ташланиб туради. Бу театр давра фарс томошалари сарчашмасидан озиқ олиб, қаҳрамонона Реконкиста муҳитида туғилган миллий поэзиянинг илҳомбахш таъсирида камол топиб борди. Испан драматурглари инсонпарварлик ғояларини ўзларидан тажрибалироқ Италиялик қардошлари сабоғини ўзлаштириш орқали амалиётга тадбиқ эта бошладилар. Пасторал эклог-пьесалар ёзган Хуан дель Э н с и н а (1469-1534), итальян “маърифий комедияси” тажрибасини ўзига хос асос қилиб олган Торрес Н а а р р о (тахм. 1535 й. вафот этган) шундай испан драматургларидандир. Испан драмаси ўзининг илк босқичидаёқ ҳаёти ҳаққонийлиги ва халқчиллиги билан ажралиб турган ва бу унга миллий ўзига хослик хусусиятларини бахш этган. Хусусан, Энсинанинг фасоҳат пардасига ўралган нозли шеърий экалогларида шодон қўшиқ ва рақслар орқали Кастилия деҳқонларининг турмуш тарзи жилоланиб туради. Нарроо пьесаларида эса драмани ҳаётга яқинлаштиришга интилиш яққол ифодаланган эди. Нарроо испан театри учун ҳамма жанрларни биргина комедия тушунчаси билан белгилаб берган. Унинг таъбирича “комедия инсоний

сиймолар орқали ажиб, охири ҳушчақчақ ноҳояланувчи воқеаларни моҳирона уйғунлаштириш демакдир”. Шу тарзда трагедия ва комедияни бир- бирга зид қўйишдек анъана инкор этилади ва пьеса доирасида ҳам ажиб (қаҳрамонона), ҳам кулгули воқеаларни ифодалашга йўл очилади. Айни пайтда тўқнашувлар охири яхшилик билан тугаши керак деган талаб қўйилади. Нарроо комедияларни икки турга бўлишни таклиф этади: драматургнинг ҳаётий кузатувидан туғилувчи ва шоирона тасаввуридан туғилувчи комедиялар. Нарронинг ўзи ҳар икки турда ҳам пьесалар ёзган. Унинг энг эътиборли пьесалари биринчи турга оид, яъни бевосита таасуротларга асосланган. “Хизматкорхона”, “Сарбозлик” пьесалари шулар жумласига киради. Театр, саҳна, актёрлар Инглиз дарамтургияси XVI асрнинг охирида тетар санъати билан бевосита боғлиқ холда гуркираб ривож топиб боради. Шу арнинг охирги ўн йилликларида халқ давра театри шундай нафосат масканига айландики томошабинлар оммаси деари хар куни бу ерда эркпарварлик ғояларидан бахраманд бўлиш қаҳрамонларнинг инсоният бахт саодати йўлидаги мардонавор курашларидан фахр хисларига тўлиш имконига эга бўлди. Янги театр ўз ғоявий интилишлари ва бадиий шакли билан эмас, балки саҳна образларининг ижтимоий таркибига кўра ҳам халқчил демократик эди. Актёрлар асосан хуқуқсиз камбағал кишилардан иборат бўлиб, улар қиролликнинг расмий хужжатларида уйсиз дайдилар қаторига киритилган бўлиб, бирор аслзода хомийлигига олинмаган тақдирда шавқатсиз равишда жазоланар эдилар. Актёрлар маъмурларининг таъқибидан қутилиш дардида қайсидир маратабали шаснинг “хизматкори” деган шармандали ном остида жон сақлашга мажбур эдилар. Хатто Шекспир фаолият кўрсатган группа ҳам “Лорд Кемергер хизматколари” номи билан юритилган. Актёрлар ўрта асрнинг бошидан ўз ишларини меҳмонҳона ҳовлиларида ташкил эти, демократик томошабинлар оммасини ўзларига яқинлаштириб оладилар шу

ҳол улар фаолиятини ўзига хослигини белгилаб беради. Тетар санъатининг пайдо бўлишига тетар биноларини бунёд этилишига сабаб бўлади. Қисқа муддат Лондонда бир неча тетар биноси қад кўтаради. 1576 йилда Жеймс Берберж томонидан қурилган театр шуларнинг бириси эди. Лондонда оммапоб театрлардан ташқари сарой тетарлари ҳам бўлган. Лекин Уйғониш даври драматургияси ва саҳна санъати тарақиётини айнан оммабоп театрлар белгилаб берди. Бу театрлар ташкилий жиҳатдан икки турга бўлинган эди: бири акёрларнинг ўзлари томонидан бошқариладиган ҳиссадорлик (пайчилик) ва яна бири капиталистик тижорат асосига қурилаган театрлар эди. Иккинчи гуруҳга оид театрларда бино либос, саҳнавий жиҳозлардан тортиб барча моддий ашёлар тадбиркорнинг хусусий мулки ҳисобланарди. Театр эгасининг ўзи кўпроқ фойда топишни кўзлаб арзонгаровга пьеса топар труппа ёлларди Филлип Генсло ана шундай театр тадбиркорларидан бўлиб, бир неча театрга шу жумладан “Атир гул” театрига эгалик қиларди. Лондондаги барча театрлар шаҳар Кенгаши тасаруфидаги ҳудулардан ташқарида, Темза дарёсининг жанубий соҳилига жойлашган эди. “Шахар бузрукворлари” театрни “андишасиз, бадхулқ нутқлар” макони деб эълон қиладилар. 1576 йилнинг 6 декабрида жамоалар кенгаши Лондонда театр томошалари кўрсатишга қатъий ман этиш ҳақида буйруқ чиқаради. Театрлар диний байрам кунлари фуқароларни черковга боришдан чалғитарди. Одамлар театр туфайли янгича ва эркин фикрлашга ружу қўйиб, эскича, патриархлар турмуш тарзига бефарқ қарашни ўргана бошлайдилр. Хуллас таетрнинг “зарари” “шаҳар бузрукворлари” кўз ўнгида ўзини кўрсата бошлаган эди. Бироқ таъқиблар, қувғинлар театрни йўқ қила олмади. Темзанинг майсазор, соясалқин жанубий соҳилида бирин-кетин ёғочдан кенг оммабоп театр ьинолари қад кўтара бошлади. Уларнинг бири юмалоқ, бири тўрт қиррали, яна бири саккиз қиррали, (“Глобус”дек) эди. Булар томсиз саҳнанинг устигина ёпиқ тетарилар бўлган.

Спектаклларга 1500-2000 гача томошабинлар кирган. Бочкасоз, мешкобчи, этикдўз ва бошқа хунармандлар саҳна қаршисида тик туриб спекталь кўрганлар. Бу шўҳ, бесабр томошабинлар гоҳ тортишиб қолишар, шоқин кўтаришар, гоҳ юзларига тўр тутиб олган, ложада керилибўтирувчи аслзода хонимларга қочириқ айтишар эди. Саҳнанинг икки томонида такаббурона ўтирувчи олифтанамо киборлар ҳам бундай учирма сўзлардан қуриқ қолмас эдилар. Давлатманд кишилар айлана бинони учга ажратиб турувчи ярусларда ўтиришган. “Глобус” театри қай йўсинда бўлганини бизгача сақланиб қолган “Оққуш” театрининг тасвири орқали тасаввур этса бўлади: саҳна квадрат шаклда бўлиб, томоша зали ичкарисига чўзилган саҳнадан иборат эди. У уч қисмга эга бўлган: просцениум деб аталувчи олд саҳна; икки ёни ён устун билан чегарадош поҳол томли орқа саҳна; орқа саҳнанинг устида тепа саҳна, яъни балкон. Қалъа ичидаги воқеалар тепа саҳнада кўрсатилагн. Балкон саҳнанинг ойнаси бўлиб, пастдаги кишилар билан шу ойна орқали мулоқот ўрнатилган. (масалан, “Ромео ва Жульетта” да Ромео ва Жульеттанинг ўзаро суҳбати). Спекталь кўрсатиладиган кунлари балкон-саҳна устидаги минорага одатда байроқ қадалиб қўйилган. Спектакль саҳнага гилам, бўйралар тўшаб безатилган ҳолатда безатилар, тепага фожеалар ўйналганда қора, комедияларда эса яшил мато тортилиб қўйилар эди. Бадиий безаклардан айрим изоҳ ўрнидагина фойдаланилган. Воқеа ўрни ҳам айрим белгилар орқали изоҳланган. Бир туп дарахт, масалан (одатда у ёғоч бочкага ўрнатилган холатда саҳнага қўйилган), воқеанинг ўрмонда кечишини англатади. Гоҳо саҳна устинига воқеа ўрни ёзиғлиқ тахтачалар илиб қойилар эди. Воқеа ўрни ёки уни ўзгаришини томошабин персонажларнинг биринчи сўзлариданоқ англаб олган. Олд саҳна билан орқа саҳна чегараларини бузиб ўтиш холлари ҳам айрим изоҳлар орқали персонажнинг қаердан келгани ва қаерга кетаётганин ангатган. Сўз тавсвир усулларидан кенг фойдаланилган: томошабинга воқеаларнинг қачон, қаерда ва қай йўсинда кечишини англатиш

учун тасаввур қўзғовчи айрим имо-ишоралар бўлса кифия эди. Драматурглар ўз асарларини томошабиннинг фаол тасаввурини кўзда тутиб ёзганлар. Актёрлар ўта ҳашамдор, безакли либосларда чиқишни ёқтиришган. Труппалар таркиби кичик бўлиб, улар 8 тадан 14 нафаргач актёрни ўз ичига олган. Шу сабабли бир актёрга бир спектакль давомидв 2 – 3 тадан роль ўйнашга тўғри келган. Хотин-қизлар ролларини хушбичим, нозик табиатли ўсмирлар ўйнашган. Майин, лирик кечинмаларга бой ўсмирларгина ўзларини яхши кўрсата олганлар. Узоқ муддат давомида қиз жувонлар қиёфасида кўриган ўспиринни “Аёл киймидаги гвардиячи” деб масҳаралаш ҳоллари ҳам учраб турган. Ўспирин артистлар йигит қиёфасида ҳаракат қилган қизлар ролларида (кўпроқ комедияларда) чиққанларида ўхшашлиги ортиб, алоҳида таъсир кўрсатганликлари табиийдир. Шекспир (1564-1616) Шекспир ўз ижоди билан Уйғониш даври инглиз ва умумоврўпа театри тарихига якун ясаб, бу театр ривожининг энг юқори юксалиш чўққисини белгилаб берди. Унинг ижодида жаҳон маданиятининг сара, самарадор тажриба ва ютуқлари ўз ифодасини топгандир. Шекспир ўз драматургиясида Уйғониш даврининг мураккаб тарихий жараёнини, бу жаврнинг ажойиб ҳамда фожеали томонларини бутун борлиғи билан теран ва мукаммал тарзда акс эттириб берди. Шекспир ижодининг фалсафий моҳияти Уйғониш даврининг инсонпарварлик ғояларига асосланга. Буюк драматург ўз асарларида ижтимоий зулум ва адолатсизликнинг ҳар қандай кўринишини қатиъян қоралайди. У ўз фожеий асарларида феодал истибдодини фош этиш билан бирга, янги буржуача ҳукумдорликнинг ғайриинсоний моҳиятини ҳам донолик билан пайқай олди. Шекспир мустабид феодал рицарларнинг бебошлигининг ҳам, янги замон туғдирган ваҳшиёна худбинликнинг ҳам беаёв фош этди. Ричард III , Яго,

Эдмурд сингари диёнатсиз кимсалар образлари шундан далолат беради. Шекспир асрларида ўз манавий куч-қудратини эзгуликка қаратган кишиларгнина буюк зотлар тарзида гавдаландилар. Шекспир ўз асарларида табиий гўзалликни мадҳ этади, ҳаётни дил- дилидан севишга қодир, ўзи ва ўзгаларнинг ҳақ-ҳуқуқи, бахт-саодати дея ёвузлик ва тубанликка қарши кураша олувчи ва тубанликка варши кураша олувчи комил ва мард инсон образини улуғлайди. Ҳамлет, Отелло, Лир шундай қаҳрамонлардир. Шекспир ўз даврининг фожеона оламини ҳар тарафлама теран ва мукаммал ифода этган бўлсада, лекин ҳур фикрли ва олийҳиммат инсонларнинг одил жамият ҳақидаги эзгу ниятларини ҳам эътиборан қочирмайди. Зеро, Шекспир қачон бўлмасин ҳақиқат ва адолатнинг тантана қилишига камоли ишонч билан қараган мардонавор курашчи ва файласуф, инсонпарвар драматург эди. Шекспир ижодий табиатан халқчилдир. Бу ижод илдизлари халқ даври театри тарихига бориб тақалади. Шекспир кўпдан-кўп образлар ва сюжетларни халқ ривоятларида, афсона ва диний эътиқодлар хазинасидан олди. У ўз асарларининг “Глобус” театрини гавжум тўлдириб ўтирувчи томошабинлар оломони учун ёзилган эди. Шекспир асарларида халқ овози бетиним эшитилиб туради; у юрт тарихи ҳақидаги ёзгани йўқ, унинг кенг халқ ҳаётий манзарасини, халқнинг дард-аламлари тараннум қилди. Шекспирнинг дунёқараши, иймон ва эътиқодни халқининг иймон- эътиқодининг униб чиққанлиги учун ҳам унинг ижодида инглиз жамияти тараққийпарвар табақаларининг эзгу интилишлари тўлалигича мужассам эттрилган. Шикспир драмалари жаҳон санъати ютуқларининг энг нодир намуналарини ташкил этган. Лекин даврнинг реал борлиғини акс эттирувчи бу асарлар кундалиу кундалик турмушнинг руҳсиз изоҳи бўлиб қолмади. Улар юксак шоирона умумлашма асрлар даражасига кўтарилди. Шу ҳол драматургга шаддатли тўқнашув ва зиддиятларни очиб ташлаш, даврининг машаққатли муаммоларини олға суриш имконини берди. Шекспир инсон

характерини чизишда беназир ижодкор эди. У турли туиан инсоний хулқ атвор кўринишларини, янъний инсоннинг юксакка кўтарилиши ҳам, тубанликка юз тутиш холатлари ҳам чизиб берилди. Инсон ва Уйғониш даври ҳақидаги ҳақиқатқ қанчалик аччиқ ва ўкинчли бўлмасин, шекспир бу ҳақиқатни бутун борлиғи билан тўла тўкис баён қилиб берди. Улуғ мутафаккир ва даҳо сўз устаси Шекспир номининг жаҳон театри тарихида абадий боқийлиги у яратган санъатнинг инсонпарварлиги, халқчиллиги, шоирона теран ва ҳаққонийлиги билан белгиланади. Вильям Шекспир 1564 йилнинг 23 апрелида Англиянинг қоқ юрагига жойлашган Эйвондаги Стратфорд деган кичин шаҳарчада таваллуд топган. Унинг отаси Жон Шекспир ўзига тўқ савдогар ва тери олувчи ҳунарманд эди. Онаси Мэри Арден камбағаллашиб қолган дворян оиласидан чиққан. Вильям етти ёшида маҳаллий граматика мактабига ўқишга берилди. Бу ерда ўқувчилар нотиқлик санъати, мантиқ илми, лотин, юнон тиллари, антик адабиёт ва мифология асосларидан воқиф этилар эди. Шу дамдан Шекспир юнон ва рим адибларининг асарларини мутоалаа қила бошлади. Кейинчалик бу асарларнинг сюжет ва обраўлари унинг пьесалари учун манбаа бўлиб хизмат қилди. Шекспирнинг болалик ва ўсмирлик таасуротлари унинг ижодида чуқур из қолдирган. “Виндзорлик масхарабоз аёллар” пьесасида ифода этилган турли фъел атворли кишилар орқали унинг она шаҳри кишилари қиёфасини кўриш мумкин. “Сизга бу қандай ҳуш келади” комедиясида воқеа содир бўлувчи шоирона Арден ўрмони манзараси Шекспирнинг болалиги ўтган Стартфордга яқин Арден ўрмонини кўз-кўз қилиб туради. 1587 ёки 1588 йили Шекспир Стартфордни тарк этади. Сайёр труппа сафида у бир мунча вақт вилоятларда гостролда бўлган, деб тахмин қилиш мумкин. 80-йилнинг охирида у Лондонга келади ва лорд Стренж труппасига ишга киради. Тез орада пойтахт саҳнасида Шекспирнинг дастлабки асарлари қўйила бошлайди. Бу асарлар хақидаги турлича фикирлар билдирилган. Ёзувчи ва

драматург Томас Неш ўзининг “Сариқ чақасиз чўққи” ()01592 памфтелида “Генрих VI” солномаси ҳақида ҳайратга тушиб, тўлқинланиб ёзган бўлса, айни пайтда Роберт Грин “Тиз чўкиб олиган соҳта обрў” рисоласида Шекспирни “обрўпараст”, “бизнинг қанотимиз баланд кўтарилган қарға”, “актё турқига кирган қоплонюрак” (“Генрих VI”дан масхараш тарзида олинган сатр) деб атайди. Шекспир 1594 йилда Ричард Бербеж бошчилигида “Лорд Камергер хизматкори” труппасига ишга киради. У кичик ролларни ўйнаган. Шекспир ўйнаган роллардан бизга Ҳамлет отасининг арвоҳи ва “Бу бизга қандай хуш келади” комедиясидаги хизматкор Адам роллари маълум. Лекин Шекспир труппада актёрлик билан эмас, балки драматурглик фаолияти билан ҳам шухрат қозонди. У труппанниг асосий драматургига айланди. Шекспир театр кишиси эди. У ўз асарларини “Глобус” театрининг серзавқ, шўх томошабинлари учун ёзди. Унинг асарлари қурилмаси, тизимига кўра ўша замон саҳнасининг талаб ва имконларига монанд тарзда яратилган. У пьесаларни китобхон учун эмас, балки томошабин учун яратар эди. Шу сабабли ҳам Шекспирнинг айрим асарларигина ўзи ҳаётлик чоғидагина чоп этилган. Шекспир ўз ижодий фаолиятининг охирига қадар, яъни 11612 йилгача “Лорд Кмеаргер” (1603 йилда “Қирол хизматкорлари труппаси”) да ишлайди. Унинг сўнги тўрт йиллик умри Стратфордда ўтади. У 1616 йилнинг 23 апрелида, ўзи туғилган куни шу шаҳарда дунёдан кўз юмади. Шекспир 37 та пьеса ёзган. Инглиз олими Э.Чемберс унинг пьесалари бўйича қуцидаги йилномалар жадвалини тузган: 1590-1591 “Генрих VI” 2-қисм “Генрих VI” 3-қисм 1591-1592 “Генрих VI” 1-қисм 1592-1593 “Ричар III” “Янглишлар комедияси” 1593-1594 “Тит Андроник”

“Ўжар қизнинг қуйилиши” 1594-1595 “Вероналик икки йигит” “Севгининг беҳуда талвасаси” “Ромео ва Жульетта” 1595-1596 “Ричар II” “Ёз тунидаги туш” 1596-1597 “Қиро Жон” “Венеция савдогари” 1597-1598 “Генрих IV” 1-қисм 1598-1599 “Буҳудага ғавғо” “Генрих V” 1599-1600 “Юлий Цезарь” “Бу бизга қандай хуш келади” “Ўн иккинчи кеча” 1600-1601 “Ҳамлет” “Виндзорлик мазхарабоз аёллар” 1601-1602 “Троил ва Крессида” 1603-1604 “Тожга зил кетди” 1604-1605 “Ҳар нарсанинг меъёри яхши” “Отелло” 1605-1606 “Қирол Лир” “Макбет” 1606-1607 “Антоний ва Клеопатра” 1607-1608 “Кориолан” “Афиналик Тимон” 1608-1609 “Перикл” 1609-1610 “Цимбелин” 1610-1611 “Қиш эртаги” 1611-1612 “Бўрон” 1612-1613 “Генрих VIII”

Шекспир ижодини уч даврига бўлиш расм бўлган. Биринчи давр (1590- 1600) ҳаётбахш ижод давридир. Драмаутрг бу даврда инсоннинг табиатан саҳийлиги ва шахс сифатида эркин комол топишига ҳамда тез орада умумбашарий эзгуликнинг ғолиб келишига мудом ишониб, шавқ-завқ билан ижод қилади. Биринчи даврда яратилган асарлар орасида комедия ва солнома драмалар етакчи ўринни ишғол қилади.

Адабиётлар: 1. Хрестоматия по истории западно европейского театра. Т. 1-2 /сост С.Мокульский / М., 1953, 1955 гг. 2. Аникст А.Творчество Шекспира М., 1963. 3. Бояджиев Г. Вечно прекрасный театр эпохи Возрождения. Л., 1973. 4. Бояджиев Г.От Софокла до Брехта за 40 театральных вечеров. М. 1967. 5. Ю.Кагарлицкий. Театр на века. М. 1987. 6. Бартошевич А. Шекспир на английской сцене. М., 1985. 7. Зннгерман В. Очерки истории драмы 20 в. М., 1979. 8. Бушева С. Полвека Итальянского театра Л., 1978. 9. Сурнна Т. Станиславский и Брехт М 1975. 10. Гительман Л.И. Из истории французской режиссуры. Л., 1976.

O'xshashlar

Маърифатпарварлик даври театри

Рим театри

Рим театри

Ўрта асрлар театри

Нидерландия, германия, франция ва бошка ғарбий европа мамлакатларида уйғониш даври санъати