Маърифатпарварлик даври театри - San'at - Referatlar

Маърифатпарварлик даври театри

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119 KB

Ko'chirib olish

Маърифатпарварлик даври театри Режа: 1. Инглиз театри 2. Драматургия 3. Готголд Эфраим Лессинг (1709-1781-y.)

XVIII асрлар тарих саҳифасига Маърифатпарварлик даври сифатида кирди. Феодал муносабатлар ва уларнинг ҳамма соҳадаги кўринишларига қарши кураш бу даврнинг асосий моҳиятини белгилаб берган. Инқилобчилик руҳи билан суғорилган илғор буржуазиянинг кенг демократик омма кўмагида олиб борган бу кураши натижасида XVIII асрнинг охири ва XIX асриннг бошларида Ғарбий Оврўпанинг бирмунча тарақиий топган мамлакатларида кескин ўзгаришлар юз берди: иқтисодиётда феодал-крепостнойлик муносабатлари қолдиқларига барҳам берилди, сиёсий соҳада мутлақ ҳукумронлик тизими барбод бўлди, маънавий ҳаётда шахс эркинлиги, инсонпарварлик идеалларини жаҳолат исканжасидан халос қилиш жараёни тўла куч билан давом этди. Маърифатпарварлик ҳаракати турли мамлакатларда турли даражада кечди. Англияда XVII асрнинг ўрталарида инқилобий ҳаракат бошланиб, “шонли инқилоб” (1688 йил декабрь-1689 йил январь) деб аталувчи инқилоб билан ўз якунини топади, бу аслида бош кўтариб келаётган буржуазия билна феодал ер эгалари ўртасидаги муроса-мадорадан иборат бўлди. Шунинг учун Англиядаги Маърифатпарварликнинг вазифаси мазкур инқилоб натижаларини мустаҳкалаш ва ривожлантиришдан иборат бўлди. Италия Маърифатпарварлик ҳаракати ҳам умумоврўпк аҳамиятига эга йирик мутаффаккир ва санъаткорларни етиштириб берди. Маърифатпарварлик турли турли мамлакатларда турли тарихий шароитларда турлича кечган бўлсада, лекин бу ҳаракатнинг илдизи бир. Маърифатпарварлик мафкураси феодал жамиятга қарши бош кўтарган “учинчи табақа” манфаатини ифода этарди. Ижоткорлар турли мамлакатларда турли шакл ва услубларда ижод қилган бўлсалар-да уларни вазифа мақсадлари муштараклиги бир-бирига яқинлаштириб турар эди. Айни замонда, XVIII аср бадиий ижодиёти бир-биридан тубдан фарқланувчи ўзига хос, бетакрор ноёб ижодий сиймоларни етиштириб берди: Англияда Шеридан ва Гаррик; Францияда Вольтер, Дидро, Бомарше ва Леке;

Германияда Лессинг, Гёте, Шиллер; Италияда Гольдони ва Гоццилар жаҳон маданияти тарихидан муносиб ўрин олган шундай сўз усталари ва санъаткорлар эди. Инглиз театри Маърифатпарварлик драматургияси ўз ривожини инглиз заминида бошлади. XVIII аср инглиз театрининг бу драматургияга қўшган хиссаси улкандир. Буржуазия муҳитида трагедия қадрланмади. Унинг ўрнини янги мешчанлик драмаси, яна бошқача номи билан айтганда, буржуа трагедияси эгаллади. Мешчанлик драмасининг настлабки намуналари айнан Англияда пайдо бўлди. Бу асарлар кейинроқ Германия, Франция, Италия театрилари ҳаётига ҳам кириб борди. Англияда комедия яхши ривожланди, лекин у ўз шакли ва мазмунига кўра Уйғониш давридаги комедиядан тубдан фарқ қилади. Маърифатпарварлик театри ўз ривожи давомида нотекис ва узоқ муракаб йўлни босиб ўтди. XVII асрнинг 30-йиллари охири ва 40- йиллари бошида пуританларнинг қақшатқич зарбалари оқибатида Англияда Уйғониш даври театрининг умри тугайди. Янги даврда пуританчасига “роҳибона яшаш” анъанаси учун жуда қулай шароит туғулган эди. Яқингинада серзавқ, сурули ҳаёт шалоласига бурканган Англия эндиликда ноҳуш қора либосга ўралган тақводор мамлакатга айланиб қолади. Бундай вазиятда тетарга ўрин йўқ эди. Театрлар ёпилиб, кейин ёқиб юборилди. Кейинги тарихий воқеалар Стюартлар сулоласининг тикланишига олиб келади. 1660 йили 25 майда Лондонга оқ отда Карл II кириб келади. Монархиянинг анъанавий муассасалари тиклана бошлайди. Пуританлариннг тавқи ланъатига учраган театр ҳам қайта ишга тушади. Карл II аввал парламент билан алоқани тиклайди, кейин унга қарши кураш очади. 1685 йилдан подшолик қила бошлаган унинг иниси, ўта кетган мутаасиб католик Иаков II мамлакатда яна инқилобий вазиятнинг етилишига сабабчи бўлади. Лекин ҳукумро синфлар тўқнашувга бормай, ўзаро келишиб оладилдар. Ҳар қалай халқ инқилобининг абсолютизм истеҳкомини бир

силкитиб қўйгани қолди. 1688 йили ҳукумрон партиялар инглиз маликаси Марияга уйланган Нидерландлар штатгальтери Вилгельм Оранскийнинг тахтни эгаллаш учун Лондонга чақириб оладилар. Катта голланд флоти Торбей кўрфазини эгаллайди. Иаков Стюарт Францияга қочиб кетади. Англияда конституцияга асоланган монархия тикланади. Йирик ер эгалари кучига суянган торийлар партияси билан буржуалашган дворянлар ва буржуазия ҳокимлмгмдаги виглар партияси мамлакатни навбати билан бошқарадиган бўладилар. Драматургия Уйғониш давридан кейин, инглиз театрида 1688-1689 йиллари содир бўлган “шонли инқилоб” билан бирга бурилиш босқичи бошланади. Хокимятга қайтиб келган Стюартлар театрини қайта тиклайдилар. Лекин бу ўтмишдаги театрдан анча ўзгача театр эди. Тикланиш даврида классицизм услуби инглиз ота бошлайди. Бу даврнинг аввалида драматурглар Бен Жосонга эргашган бўлсалар, кейинроқ Мольердан намуна ола бошлайдилар. Шекспир даврига хос давра театр шакли ўрнида қутича нусха саҳна пайдо бўлади. Бу саҳна аср копозициясининг ихчам бўлишини ва воқеаларнинг ҳаққоний чизилишини талаб этди. йўқолмайди ва унинг ниқоблари ҳам йўқ бўлмайди. Мен бадиҳа комедиясини Италиянинг шон-шуҳрати деб биламан ва уни ёзма, уйдирма пьесалардан тубдан фарқланувчи кўнгил хуши деб ҳисоблайман». Чиндан ҳам дел арте комедияси анъаналари я-шовчан бўлиб чиқди. Қизиғи шундаки, Гўтсси дел арте комедиясини ислоҳ қилган Голдони билан мунозарага кириб, бу театр шак-лини сақлаб қолиш у ёқда турсин, унинг ўзи ҳам Голдони каби адабий драмага асосланган янги театр жанрини яратди. Бу «трагикомик эртак» жанри эди. Гўтсси муболағаваш ҳазилни ёқтиради ва айни чоғда то-мошабинларга улуғвор ахлоқ, юксак хулқ-одоблилик намуналарини мадҳ этади, жонфидо севги, мардлик, бурчдорлик ҳисси, ботирлик ва юксак сабот-матонат каби фазилатларни улуғлайди. Гўтсси двор-янча яшаш тарзи ва азалий аҳлоқ

тамойилини ҳимоя қилиб чиқди; баъзан у инсон кечмиши пешонасига ёзилганига боғлиқ, деган фикрларни ҳам олға суради. Гўтссининг бир қатор асарлари шарқ эртаклари асосига қурилган:, уларда ҳаётий ҳақиқиатга туташ тарзда ажойиб-ғаройиб саргузашт-лар учрайди, ниқоблар комедиясига хос тўрт ниқоб орқали кулги-мутойиба, пародия, ҳажв мавжланиб туради. «Маликаи Турандот* шундай асарлардандир. Унда эр ҳукмига тоқатсиз, тўрт топишмоқ айтиб эр зотини синовчи, ҳато кетса калласидан жудо этувчи ва охири самарқандлик шаҳзода Қаълафни севиб қолувчи танти ва саркаш хи-той маликаси Турандот ҳақида ҳикоя қилинган. Гўтссининг «Бахтиёр гадолар» асари ҳам шарқ ҳаётига дахлдор. Унга мансабдорлар адолатсизлигини ўз кўзи билан кўриб жазолашни мақсад қилиб олган султонлар ҳақидаги эттаклардан бири асос қилиб олинган. Самарқанд султони Ўзбек гоҳ имом, гоҳ гадо қиёфасида турли кишилар билан учрашиб, ҳам ўз сахийлигини, ҳам адолатли ҳукмдор эканини кўрсатади. Унинг воситачилигида Зумрад ўз севгилиси висолига эришади, тўрт йил а w ал вақтинча тахт эгаси қилиб қолдирилган бош вазир Музаффар фуқароларга адолатсизлик кўрсатганлиги учун жазоланади. Гўтсси ўз асарларида ифодали ва ранго-ранг шаклларни ишга солди. Саҳнавий томошавийликка у алоҳида эътибор қаратди: гоҳо рамзли ҳикоялар усулини қўллади, гоҳо ҳаётий мантиқ ва изчилликка рўжу қўйди. У баъзан сеҳр ва афсоналар оламини тараннум этди, баъзида борлиқ ҳақиқатларни чизиб берди. Бир нарсагина ўзгаришсиз қолди: бу ҳаёт борлиғи билан йўғрилган Гўтсси ҳаёлотининг турли шаклларда намоён боЪИишидир. Шу боис Гўтсси драматургияси замондошларининг оқилона, лекин қуруқроқ асарлари қаршисида ўзининг сеҳрли олами билан ажралиб туради. Ўзбек саҳнасига Гўтсси илк бор Чўлпон таржимасида Москва театр студиясида яратилган «Маликайи Турандот* (1927) асари орқали кириб келди. Шу бўйи фусункор итальян драматурги ўзбек томошабинларининг севимли муаллифларидан бири бўлиб қолди.

Немис театри ХВИИИ асрда немис театри эришган улкан муваффақиятлар жаҳон театри ва адабиётига бебаҳо ҳисса бўлиб қўшилди. Айнан немис драматургларидан Лессинг, Гёте, Шиллер Маърифатпарварлик даврида драматургия ва театр соҳасида эришилган ютуқларга якун ясаб, маърифатпарварлик реализмидан ХИХ аср танқидий реализмига ўтиш ёиини белгилаб бердилар. Немис театри ҳам Оврўпонинг бошқа мамлакатлари санъати каби турлича ривожланиш босқичини ўтайди. У маърифатпарварлик классицизми, маърифатпарварлик реализми, сентиментализм, илк романтизм даврларини бошдан кечиради. Лекин бу оқимлар Германияда бошқа мамлакатларга қараганда ўзгача аҳамиятга эга бўлди. ГОТГОЛД ЭФРАИМ ЛЕССИНГ (1709-1781-й.) Готголд — Эфраим Лессинг Саксониядаги Капенса шаҳрида руҳоний оиласида таваллуд топган. Ўн етти ёшида Лейпсиг универ-ситетига ўқишга киради, лекин икки йил ўқиб уни ташлаб кетади, таниқли адиб даражасига чиққанда ўқишни Виттенбергда тамомлаб, эркин санъатлар магистри унвонига эришади. У «Ёш олим» деган биринчи пьесасини ўн саккиз ёшида ёзган. Лессинг, а w ало, буюк танқидчи сифатида майдонга чиққан эди: Гамбург миллий театрида ишлар экан (1767—1768), унинг саҳнасида қўйилган асарларга тақризлар ёзиб, ўзининг машҳур «Гам-бург драматургияси деган китобини яратади. Унинг «Лаокоон» рисоласи маърифатпарварлик реализми тамойилларини асослаб беришда йирик тадқиқотлардан бирига айланди. Лессингнинг фикрича, актёрлик санъати тасвирий санъат билан поэзия оралиғидаги санъатдир: у ҳам макон, ҳам замон доираси-даги санъат, яъни бир жиҳатдан саҳнавий макон ифода имконларига асосланса, иккинчи томондан шаклланиш, ривожланиш қонуниятларига асосланган. Актёр, а w ало, жисмоний имкони кенг ва қовушимли бўлиши, яъни гавдасини саҳна кўзгусида бошқа кишиларнинг гавдасига монанд мутаносиб тарзда

жилолантира олиши ва ўрни келганда, буткул шоир ўрнида ўйлай олиши, узлуксиз фикрлай олиши керак. Лессинг ҳам Дидро дуч келган муаммога дуч келади: қайси тоифадаги актёр афзал ҳиссиётли актёрми ёки совуққон актёрми? Бу масалада Лессингнинг мулоҳазаси Дидронинг жавобига қараганда маърифатпарварлик реализми руҳига яқинроқдир. У ҳиссиёт билан ақл-заковат уйғунлиги тарафдори. Унинг фикрича, бу икки жиҳатнинг қайси биринидир устун қўйиш ўринсиздир. У классицизмга хос совуққонликка ҳам, маиший изоҳвозликка ҳам чўчиб қарайди. Ақли расо актёр асарнинг у ёки бу лавҳасининг нималигини англабоқ, ўз-ўзидан ҳиссиёт таъсирига берилади. Айни замонда Лессинг ҳам Дидро сингари «ҳиссиётли» актёрга ишончсизлик билан қарайди. «Ҳиссиёт қандайдир ботиний, ички нарса, бу ҳақда унинг ташқи кўриниши орқалигини фикр юритиш нумкин*, дейди у. Демак, ҳис- туйғуни зоҳиран, сиртдан намоён этувчи актёр «бешавқ, совуққон бўлиши»дан қатъи назар, саҳна учун биринчи тоифа актёрдан фойдалироқдир». «Ҳақиқий санъат инсондан бошланиши керак, дея хитоб қилди Лессинг, классицизм эстетикаси сарой тамойилларига асосланганлигини қайд этаркан, — сарой мутлақо шоир табиатини ўрганадиган жой эмас, саройнинг удуми, дабдабаси одамни машинага айлантириб қўйса, шоир бу машиналами яна одамга айлантириши керак». Лессинг драматург сифатида барча жанрларда қалам тебратган. Унинг ҳар бир асарининг ўз оҳанги бор: «Ойимқиз Сара Сампсон* кўз ёш уйғотса, «Минна фон Барнхелм» кулдиради, руҳий ором бахш этади. «Эмилия Голотти» кўнгиини мусибат оҳангига ғарқ қилади, «Донишманд Натан» чуқур ўйга толдиради. «Минна фон Барнхелм ёки Сарбознинг бахти» (1767) Прусси Саксония уруши тарихидан олинган асар бўлиб, унда Германиянинг миллий бирлиги, яхлитлиги муаммоси олға сурилган эди. Прусс зобити маёр Телгейм таслим бўлган Силезия шаҳрига солинган уруш товонини ўз пули ҳисобидан

тўлайди. Рақиб томонга бундай хайр эҳсон кўрсатишдан шубҳага тушган Пруссия бошлиқлари Телгейм устидан жиноий иш қўзғайдилар. Айбсиз айбдор ҳотамтой маёр оғир аҳволга тушиб қолган бир пайтда, саксониялик қиз, севгилиси Минна келиб, уни терговдан қутқариб олади. Пьеса икки ошиқ маъшуқанинг бахтли учрашуви билан тугайди. Лессинг пьеса ғоясини қаҳрамонларнинг хулқ-атвори орқали ифода этган. Персонажларнинг ҳар сафар янгилик билан пайдо бўлиши воқеанинг тиғиз ўсиб боришига сабаб бўлади. Бош қаҳрамонлар идеал қаҳрамонлар сифатида кўринади. Худбинликдан холи чин севги эгалари бўлиш бу кишилар ор-номус, юрт олдидаги бурч туйғусини чуқур ҳис этишиари билан ажралиб турадилар. 1779-йили Лессингнинг сўнгги «Донишманд Натанасари яратилади. «Менинг ёзган асарларим орасида энг таъсирчан пьеса бўлғусидир - деб ёзган эди драматург бу асарни ёзишга кирис-ҳар экан. Ушбу асар чинданда жуда дилга яқин пьеса бўлиб чиқди. Унда диний мусоҳабага ўрин берилмаган, балки адоват c б руҳоний мисолида инсон зурриётини оёқ ости қилишдек мутаассибона қарашлар буюк эзгулик, инсонийлик идеаллари тасвири орқали фош эти ган. Уй-жойи вайрон бўлиб, оиласидан жудо бўлгач, насроний қизни ўз тарбиясига олган ва уни муқаррар ўлимдан сақлаб қолган қуд-дуслик яҳудий Натан қиёфасида ўша давр ўқувчилари Лессинг нинг ўзини кўргандек бўлдилар. Бу меҳр-саҳоватли, тийран ақл-заковат соҳиби, қабоҳат ва нодонликка қарама-қарши қўйилган бир шахс эди. «Донишмнд Натан ўз шаклига кўра маърифий-фалсафий драма тарзида пайдо бўлди. «Лессинг — бизнинг ғуруримиз ва меҳр-муҳаббатимиздир», деган эди Гейни. Лессингнинг ижоди билан немис драматургияси куч-қудрат касб этди, улуғ эркинлик ғоялари билан йўғрилди. Унинг бутун умри беками-кўст адолат тантанаси йўлига сарфланди. ГЁТЕ (1749-1832-й.) Ёганн Волфганг Гёте Франкфурт-Майнда бой оилада таваллуд топган Гётенинг отаси ҳуқуқ доктори бўлиб, ота-боболаридан мерос қолган

сармоядан тушувчи фоиз ҳисобига яшаган ва ўғлининг тарбияси билан шуғулланган. Гёте оилада жуда яхши тарбия кўради, сўнг Лейпсиг ва Страсбург университетларида таҳсилни давом эттиради. Гёте болалиги-дан театрга ишқибоз бўлиб яшаган. Театрга бориш унинг ўқув жадвалига киритилган эди. Унинг ёшликдан ўзини драматургияда си-наб кўриши ажабланарли эмас. У машҳур бўлиб кетган «Гётс фон Берлихинген* (1773) номли биринчи пьесасини Страсбургда ёзди. Бу халқ ҳаётига бағишланган биринчи немис тарихий драмаси бўлиб, у янги адабиётни шакллантиришда катта аҳамиятга эга бўлди. Асар оилавий-маиший можаро эмас, балки тўғридантўғри ижтимоий-сиё-сий тўқнашув асосига қурилган эди. Асардаги воқеа ХВИ аср Деҳқонлар уруши даврида содир бўлади. Унинг марказида тарихий шахс образи туради. Гёте Вольтер ва бошқа маърифатпарварлардан фарқли оиароқ тарихга ҳаққоний қарашга ҳаракат қилди. Гёте замонага қандайдир «шаъма» қилиш маъносида тарихга мурожаат қилган эмас. Тарих унинг учун жаддий тадқиқот манбайидир. Тарихни замонга хизмат қилдириш вазифасини эса Гёте икки давр учун умумий муаммони олға суриш орқали амалга оширади. Шу билан у муаммонинг замон учун долзарб-лигини тарихий мантиқ асосида тасдиқ этиб беради. Гёте ўз умидини бош қаҳрамон билан боғлайди. Гётс ми-солида парокандалик вазиятида ҳам ўзини йўқотмай, иккинланмай, ўз эътиқоди ва идеалига содиқ қола олувчи шахс сиймосини кўргандек бўлади. Гёте муросасизликни эмас, балки курашиш ғоясини олға сурган. Ҳатто, кутилган натижани бермаган кураш ҳам фойдали, зеро у инсоний қадриятларни ҳимоя қилишга қаратилган бўлади. Шу сабабли ҳам Гёте Гётснинг жасоратини келажак авлодлар учун намуна деб ҳисоблайди. «Сени рад этган замонга хайф» дейди Гётс ҳақида унинг ўлими чоғида асар қаҳрамонларидан бири. Тарихий мавзудаги кейинги «Эгмонт* (1775) асарида испан ҳукмига қарши курашган недирландлар сардори граф Эгмонт испан ноиби герсог

Алба томонидан қатл этилиши ҳикоя қилинган. Шаҳзода Оранский Албанинг таклифини рад этиб, ўлимдан қўрқиб унинг ҳузурига бормай, ўзини четга олади, Эгмонт эса келишув йўли билан испан зульмидан озод бўлиш мумкин дея ўзини ўлимга гирифтор этади. Оранский зарурат туфайли юртини тарк этган, зийрак сиёсатчи, Эгмонт эса бунинг акси, ўзини ўзи қўлга ту-шириб беради. Лекин асарнинг қаҳрамони Оранский эмас, балки Эгмонт. Эгмонт ўз эътиқоди йўлида ҳалок бўлиш билан ўзининг юксак инсонийлик шаънини кўрсатади. Бу ерда Гётенинг инсонпарвар-лиги намоён бўлган. Эгмонт халққа намуна боЪИа оладиган маънавий баркамол қаҳрамон тарзида кўринади. Гёте «Ифигени Тавридада» (1779), «Торквато Тассо* (1790) каби трагедиялар ёзади. Лекин унинг «Фауст» трагедияси жаҳон адабиёти хазинасига қўшилган бебаҳо ҳисса бўлди. Гёте бу асар устида ет-миш йил давомида гоҳ тўхтаб, гоҳ давом эттириб иш олиб борган. Гёте бу асарда маърифатпарварликнинг туб маъно ва моҳияти инсон-нинг оламаро мулоқоти, табиат сирларини англаш ва шу чексиз мўъжизалар хилқатида ўз ўрнини топишида эканини ифода этиб берди. Ўрта асрларда Германияда Фауст деган дарвешсифат бир табиб ўтганлиги ҳақида ривоятлар тўқилган. Шулардан бири Марлонинг «Фаустнинг фожиали тарихи* трагедиясига асос бўлган эди. Гёте траге- диясида Фауст қартайган ҳолатда шайтон Мефистофелни учратиши ва ўзаро шартнома тузишлари билан воқеа айж олади. Шартномага кўра Мефистофел Фаустни ёшартиради, Фауст умрининг қайсидир палласида ҳаётдан қониқиш ҳосил қилганини баён этган пайтда, шайтон унга эгалик қилиш, яъни ўлдириш ҳуқуқига эга бўлади. Шайтон Фауст тотли ҳиссий дамларни тортиқ этиш билан Фаустни қўлга туширмоқчи бўлади: гўзал Гретхен билан учраштиради, давлат ишларида лавозим-лар билан сийлайди. Лекин бирортаси Фаустнинг кўнглига таскин берол-майди. Унга ҳаётнинг маъноси нимада экани ноаниқ бўлиб қолаверади. Фожианинг охиридагина у ҳаётнинг маъноси эрк учун ку-рашиш эканини англай бошлайди. Сўнгги лавҳа: денгиз

қаъридан ажратиб олинган дала, Фауст ер ағдариш билан банд, қартайиб қолган бўлса-да, у жуда осуда ва мамнун, бу кенг оламда ўзини энди топгандек эди. «Шошма, э кўҳли фурсати замон», дея хитоб қилади у. Шу зайлда шарт бузилади. Мефистофел унинг жонини олади. Лекин шайтон энди инсон руҳининг нечоғли улуғвор эканлигини исбот эт-ишга улгура олган Фаустга эга бўла олди, холос. «Фауст» фалсафий теран асар бўлиш билан бирга ҳаётий ҳаққоний асар ҳамдир. Гётенинг айнан «Фауст» асари Маърифатпарварлик реа-лизмининг энг улкан муваффақияти ҳисобланади. Бу асар ХВИИИ ва ХИХ асрлар адабиётини бир-бири билан боғлади ва айни замонда ўз давринигина эмас, умуман, янги замон поэзиясининг энг йирик ёдгорлиги бўлиб қолди. Гёте драматурггина эмас, шу билан бирга, театр санъатининг йирик арбоби ҳам эди. 1791йилдан 1817-йилга қадар у Веймар сарой театрига раҳбарлик қилади, ўз театр мактабини яратади. ФРИДРИХ ШИЛЛЕР (1759-1805-й.) Ёганн Кристофор Фридрих Шиллер Вюртемберг герсоглигининг Марбах шаҳрида зобит оиласида таваллуд топган. Ёшлигидан уни герсог Карл Евгенийнинг ёпиқ ҳарбий билим юртига ўқишга берадилар. Бу ер — ўқув масканини эмас, қамоқхонани эслатарди. Талабалар ота-оналари билан ҳам назоратчининг кузатуви остида учрашардилар. Шиллер ўзининг «Қароқчилар» деб аталган биринчи пьесасини шу ерда 19—20 ёшида ёзган. Асар қўшни Мангейм герсог-лигида қўйилади (1781). Шиллерни бадиий ижодга қўи урганликда айб-лаб, Карл Евгений авахтага ташлайди, жазодан қутилгач, у бир ум-рга Вюртембергдан чиқиб кетади. Таъқиб-тазйиқлар остида унинг кейинги «Макр ва муҳаббат* (1783), «Фиеско фитнаси» (1784) пе-салари яратилади. Шиллер Лейпсиг, Дрезденда яшайди, умрининг сўнгги даврини Веймарда Гёте билан ижодий ҳамкорликда ўтказган. У тарихни ўрганишга берилади, лен дорилфунунининг профессори унвонига са-зовор бўлади. Тарихий мавзуларда «Дон Карлос», ўттиз йиллик та-рихидан «Валленштейн

ҳақида трилогия, «Орлеан қизи», «Вилгелм Телл*. «Мария Стюарт* тарихий драмаларини яратади. «Қароқчилаи> Шиллернинг биринчи асари бўлса-да, ака-ука Карл Моор ва Франс Моор орасидаги тўқнашувни ёвузлик билан эзгулик орасидаги кураш тарзида умумлаштириш орқали умуминсоний идеаллар мадҳига айланган трагедия тарзида дунёга чиқди. Риёкор Франснинг иғволари туфайли Карл отасининг қарғишига учраб, меросдан маҳрум этилади, сўнг қароқчилар сафига қўшилиб, уларнинг бошлиғига айланади. Маърифатпарварлик ру-ҳидаги ака-ука тўқнашувига асосланган асарларда ака-ука орасидаги можаро оила доирасида бошланиб шу ерда якунини топган бўлса, Шиллер бу можарони шекспирона усулда таҳлил этади. Бу ерда ака- ука орасидаги тўқнашув «Қирол Лир» дагидек кенг миқёсда кўздан кечирилган. Шиллер ўз асарида образларга кенг-роқ ижтимоий маъно беради. Франс, масалан очиқдан-очиқ феодал тартиб ҳимоячиси тарзида кўринади; ўз мақсади йўлида энг ёву-зона усулларни ишга солади. Вакил орқали Карлни ўлди, деб ишонти-риш учун уни отасининг олдига ёилайди, жони чиқмаган отани, оиди деб сағанага обориб ташлатади, турли иғволар билан Карлнинг севгилиси Амалияга эгалик қилмоқчи бўлади. Карл Моор адолатсиз кимсалардан қасос олиш учун қароқ-чиларга қўшилади. Лекин унинг шериклари давлатманд кишилар қа-тори камбағалларни ҳам талайди, болалар ва хотин-қизларни ҳам қиличдан ўтказади. Карл адолатни тиклаш ўрнига, аксинча адолат-сизликни кучайтириб юборади. Буни мард, адолатпарвар Карл англайди, ўзини қонун ҳукмига топширишга мажбур бўлади. Қароқчилар тўдаси Карл олдидагина бурчдор бўлмай, Карл ҳам тўда олдида бурчдор эди. Бу босқинчи каззоблар тўдасига Карлга хос бўлган олийжаноблик ёт эди. Карл ўз севгилиси Амалияни уларнинг кўз ўнгида чавоқлаб ўлдиради ва шу ҳисобига тўдадан ажрайди ва ўзини ҳам қонун жазосига маҳкум этади. «Макр ва муҳаббат* трагедиясида замонавий воқеа, замона-вий ижтимоий муҳит доирасида инсоний сиймолар чизилган. Пьеса марказида

камбағал созанда Миллернинг қизи Луизанинг зодагон Фердинандга бўлган севги тарихи туради. Фердинанд отаси фон Вал-тернинг истагича графнинг ўйнаши бўлиб келган суюқъоёқ Мил-форд хонимга уйланиши керак. Бу фон Валтернинг граф олдидаги нуфузини ошириб, мансабида қолишига сабаб бўларди. Лекин Фердинанд Милфордга уйланишдан бош тортади. Шунда фон Валтернинг котиби Вурм Луизага Фердинандни севмаслиги ҳақида хат ёздиради. Хатдан хабарбор бўлган Фердинанд охири Луизанинг уйига келиб, сўнгги бор севгилиси билан учрашиб, ўзи заҳар ичади, севгилисига ҳам заҳар ичиради. Ўлими чоғида Луиза Фердинандга унинг отасининг зўри туфайли хат ёзганлиги, акс ҳолда қари отаси қамаб қўйилишини ва ҳамон Фердинандни севишини айтади. Мазкур трагедияда қаҳрамонлар ҳаётийлиги билан ажралиб туради. Луиза маънавий бой севги эгаси тарзида кўринади. У севгилиси висолига етиш учун курашади, азоб чекади, лекин қабиҳона муҳитнинг қур-бонига айланади. Луизанинг отаси Миллер ўз меҳнати билан кун кўрувчи ўрта ҳои табақанинг вакили, қизи Луизага ўта, меҳрибон ота, оддий инсон тарзида умумлаштирилган. Бу инсон тимсолида жабр-зулмдан каловлаб қолган жонсарак инсонлар тақдири умумлашган. Фердинанд кишиларнинг шундай янги бўғинига мансубки, у ўзаро тенглик, севги-садоқат ғояларини тасдиқ этишга қодир шахсдир. Фердинанд маърифатпарварлик драмасининг бошқа қаҳрамонлартга қараганда ижтимоий қабоҳат нима эканини чуқурроқ ҳис этади ва ёвузликка қарши мардонавор кураш бошлайди. У чекиниш, иккиланиш нима эканини билмайдиган қаҳрамон. Лекин шу билан бирга, Шиллер мавжуд ҳаётий борлиқдан чекин-майди; севги можаросини «ғойибдан келувчи» бахт тарзида чизмайди. Икки севишганнинг қарашлари турличадир. Луизанинг хатти- ҳаракати вақти келиб Фердинанд учун умуман тушинарсиз бўлиб қолади. Луиза нега севгилиси билан бирга қочиб кетишдан бош тортди? Фердинанд бунинг сабабини тушунишга қодир эмас. Ана шу ўзаро мо-жаро ва тушунмовчилик ҳар иккала ошиқ-маъшуқани ўлимга олиб келади.

Фердинанд ўзининг ҳаёт-мамоти деб битган Луизага ишон-май қўяди ва натижада, унга ўлимдан бошқа чора қолмайди. Трагедияда «оилавий фожиа» ижтимоий маъно кўлами кенглигидан ижтимоий фожиа даражасига кўтарилади. Шу билан бирга, Фердинанд ижтимоий манфаат йўлида эмас, балки ўз бахт-саодати дея курашади. Унинг норозилиги ёвуз кимсаларга қарши қаратилган норозиликдир. Қаҳрамонлар покиза ахлоқ дея узларини жабр-зулм тиғига урадилар; уларнинг виждон ва ахлоқ поклиги ёиидаги курашлари ки-шиларни эркпарварлик руҳида тарбия этиб боради. Лекин 80-йилларга келиб, бу усул урнини ёвузликка очиқдан-очиқ қарши курашиш шакли эгаллайди. «Макр ва муҳаббат»дан сўнг эзилган «Дон Кариос» асарида шундай руҳ ўз ифодасини топгандир. Пьесада тахт меросхўри дон Карлоснинг ўз ўгай онаси, испан қироли Филипп ИИ нинг ёш хотинига бўлган бахтсиз муҳаббати ҳақида ҳикоя қилинган. Пьеса Бастилияни қўзғолончилар эгаллашидан икки йил а w ал, 1787-йили тамомланади. Шундан кейин пьесага анча ўзгаришлар киритилади: ундан, масалан, Нидерландиянинг испан босқинига қарши кураши мавзуси ўрин олади. Дон Карлос ва Элизавета бутун куч ва эътиборларини Нидерландияга ёрдам беришга қаратадилар ва шу баҳонада ўзаро севгиларини ҳам унутадилар. «Дон Карлос* юксак даражада ҳаққоний асар сифатида қабул қи-линади. «Қароқчилар»нинг жасурона ғоясидан қойил қолдим, ♦Фиэско* хайратланарли, лекин шундай салоҳият соҳибининг оддийлик ва табиийликка яқинлашувига доимо шубҳа қилиб келардим. Лекин бизнинг «Карлос» шубҳамнинг асоссиз эканини кўрсатди»,-деб ёзди Шиллерга Германиянинг улкан актёри Шредер. Мазкур пьесада маркиз Позадек романтик қаҳрамон пайдо бўлади. Шиллер қаҳрамонлари кўпинча «ғоя жарчи*лари бўлиб келганлар. Ана шу жиҳат маркиз Позада бошқа қаҳрамонларга қараганда яна ҳам қуюқроқ акс этган. У Шиллернинг ХВИИИ асрдан ХВИ асрга, Филипп ИИ саройига жўнатилган шахсий вакили янглиғ зоҳир бўлади.

Маркиз Поза — илк маърифатпарварлик ғояларининг ифодачисидир. Лекин баъзан бу ғоялар янгичасига, улуғ француз инқилобига ҳамоҳанг тарзда кароматли ғоялар тарзида жаранглайди. Маълумки, инқилобнинг биринчи даврида монархияни ағдариб таш-лаш масаласи қўйилган эмас. Маърифатпарварлар халқ ташвишини чекадиган меҳр-шафкатли қирол ғоясини олға сурганлар. Маркиз Поза (инқилобнинг дастлабки нотиқлари чақириқларига монанд тарзда) якка тахт соҳиби маъқул, негаки, у ўз тахтида ўтириб, олам ривожини ўз қонуни бўйича бошқариб туради, деб ҳисоблайди. «Одамларга эрк беринг, эй олампаноҳ, улар сўзларини эркин айта олсинлар*, дейди у қиролга қарата. Лекин шу билан бирга Поза ағдар-тўнтар ўзгаришлар қилиш та-рафдори эмас. У зўравонлик билан озодликка эришиб бўлмайди, озодлик ҳадя этилиши керак, деб ҳисоблайди. У «инсон ўзини ўзи топиши керак* деган фикрга боради. Шиллернинг тарихий мавзуда ёзилган асарлари орасида «Мария Стюарт (1800) маърифатпарварлик реализми соҳасида эришган энг йирик ютуғи бўлди. Унда, умуман немис драматургияси эришган ютуқлар бир нуқтага жо бўлгандек уюшиқ тарзда намоён бўлган. Шиллер оМария Стюарт»ни таҳлилий драма деб атаган. Бу таъбир бўлиб ўтган, энди ривожланиши лозим бўлган воқеа пьесага асос бўлганлигини англатади. Муаллиф барча воқеалар кечимини кўрсатмайди, балки уларнинг энг қайноқ нуқталарини чизиб таҳлил этади. Шиллер «Шоҳ Эдип»ни шу тоифадаги пьеса учун намунавий асар деб ҳисоблаган. Лекин, Шиллер Софокл асарининг ташқи томонини тиклаган эмас. Шиллернинг антик меросни чуқур ўрганиши унга янги тоифадаги психологик фожиани яратишда ёрдам берди. ♦Таҳлилий драма* ҳам саҳнобоплик ва ҳаётий ҳаққонийлик талабларига жавоб бериши шарт эди. «Мария Стюарт* асари а w ал узоқ давом этган ўзаро кураш ва фитналардан сўнг Шотландия қироличаси Мария Стюартни инглиз қироличаси Елизавета Тюдор асира қилиб олиши вақтидан бошланади. Гап

ҳаёт ё мамот устида боради. Ўтган барча умр масофасига тенг саноқли кунлар, балки соатлар икки шахс қисматини ҳал қилаётган эди. Елизаветанинг тахт соҳибаси бўлиб қолиши омонат бир гап: у миллатнинг чин ғамгузори, таянчи бўла оладими? Унинг тақдири шунга боғлиқ. Шу боис Шиллер Елизаветани икки хил қиёфада кўрсатади. Шиллер тасвирида у қиролича сифатида миллат фазилатининг тимсоли, лекин аёл қиёфасида эса шафқатсиз, риёкор зотдир. Мария ўзгача образ. Мария Стюарт асли тарихда қора кучларнинг таянчи бўлиб келган. Унинг инглиз тахтига чиқишини бутун Оврўпо мутаассиблари интиқлик билан кутган эдилар. Шиллер Марияни ҳам икки қиёфада кўрсатади. Муаллиф Мариянинг жиноят-ларини яширмайди, лекин уни ҳукмдорлик мартабаси бузганини ҳам кўрсатиб ўтади. Ҳибсда ўтган ойлар Мария учун покланиш даври бўлади. У шу чор девор ичида ҳукмдор сифатида эмас, оддий инсон нигоҳи билари қарашга ўрганади, ғам-алам нима эканини ҳис қилади. Қатл онлари яқинлашган сари, Марияда руҳий комиллик ети-либ бораверади. У тақдири азалдан нола чекиб, фалакка илтижо қилади. У умр бўйи азоб-уқубатлар тўфонида тобланиб, гуноҳи тўкилиб, ўзини-ўзи топишга чогианиб тургандек бўлади. «Мария Стюарт» Шиллернинг психологик драма соҳасидаги энг йирик ютуғи бўлди. Ушбу асари устидаги ишлари якунланар экан, номи етти иқлимга кетган драматург: «Ниҳоят, драматургиянинг туб моҳияти нима эканини англай бошладим, касб кўникмасини эгаллай бошладим*, дейишга жазм этади. Лекин унинг умр шамидан озгина қисми қолган эди. Янги аср бошларида Оврўпода унинг ўлгани ҳақида ора-сира миш-мишлар эшитилиб туради. Унинг 1805-йил 9-майда вафот этгани рост бўлиб чиқади. Немис маърифатпарварлик драматургиясининг ўзбек театри тари-хида сезиларли ўрни бор: ўзбек саҳнасида Ғарб драматургиясидан саҳналаштирилган биринчи асар Шиллернинг «Макр ва муҳаббат* (1921)

трагедияси бўлди. «Қароқчилар» ҳам айни шу даврда қўйилди ва бу икки асар бир неча бор қайта-қайта талқин этилиб, кўплаб ўзбек актёрларининг ижодий камолотида маълум ўрин олди. Гётенинг машҳур «Фауст* асари Эркин Воҳидов томонидан тар-жима қилиниши ҳам ўзбек китобхонида немис мумтоз адабиётига нисбатан катта қизиқиш уйғотди. Саҳна санъати ХВИИИ асрнинг 30-йилларида Лейпсиг шаҳрида истеъдодли актриса театр ташкилотчиси Каролина Нейбер томонидан немис театри тарихига «Лейпсиг мактаби* номи билан кирган театрига асос солинди. Шу асрнинг ўрталарида ижод гулшанига кириб келган деярли барча йирик немис актёрлари ўз фаолиятларини шу театрда бошлаганлар. Улар классицизмнинг рол ва матн устида онгли ишлаш йўриқларини шу Лепсиг саҳнасида эгаллаганлар. ХВИИИ асрда немис театрида юз берган энг шонли давр улуғ актёр ва режиссор Фридрих Людвиг Шрёдер (1744—1818) нинг номи билан боғииқ. Шрёдернинг немис театри олдидаги тарихий хизмати Шекспир асарларини саҳнага қўйиш ва уларда ўзи бош ролларни ижро этишда кўринди. Унинг бу борадаги фаолияти «Ҳамлет» асарини қўйишдан бошланди. Спектакль премьераси 1776-йил 20-сентябрда катта муваффақият билан ўтади. Шундан сўнг «Отелло», «Венеция савдогари*, «Ҳар нарсанинг меъёри яхши», «Қирол Лин>, «Ричард ИИИ», «Генрих ИВ* «Макбет» асарлари қўйилади. Шрёдер Ҳамлетнинг ички дард-алам ва руҳий изтиробларини бутун мураккаблиги билан ифода этиб берган эди. Шрёдернинг яна бир энг эътиборли роли — «Лир» эди. «Унинг ўтли қарашлари, - деб ёзган эди замондошларидан бири, — оғриқли қалб жазаваси биргина саҳна давомида образни тубдан ўзгартириб юборди. Унинг кўзларидан чақмоқ отилгандек, юзи қизариб кўпчиб кет-гандек бўлади. Гавдасининг ҳар бир қисми жароҳат олган мисол титрайди, лаблари қалтирайди, қўллари кўкка кўтарилади, момақалдироқ гумбури-дан узилиб тушгандек даҳшатли овозда насл-насабига тавқи лаънат тошларини отадики, томошабинни ҳам титроқ қоплаб олади*. Бу шундай

даҳшатли қаиғиш эдики, Гонериля ролини ижро этувчи актриса бу қарғишнинг болаларига тегишидан чў c лииб, Шрёдер билан чиқишдан бош тортган. Шрёдер ҳам Гаррик сингари маърифатпарварлик реализмига суя-ниб иш кўрган. «Ҳам ҳистуйғу ва ақл-идрок уйғунлиги» учун курашди ва ўз шижоатини моҳирона тарзда бошқара билди. У ҳар бир ролнинг айрича, ўзига хос қиёфада ажралиб туришига алоҳида эътибор берар эди. «Мен ҳар бир ролнинг ўзига ярашиқ ифодасини топишга уринаман. Натижада, рол бошқача эмас, айнан ўз турқи ва қиёфасини топади*, дер эди у. Шрёдер ўз ижоди билан Германи-яда маърифатпарварлик реализми ривожининг энг юқори чўққисини белгилаб берди. Уни «немис Гаррики* деб атаса ҳам бўларди, лекин у немис Шрёдери эди; унинг шуҳрати ўзига етиб ортарди. 1780-йилларда Германияда классицизм услуби кучаяди. Шу йўналишга асосланган Гёте бошлиқ Веймар театри немис саҳна санъати ривожида катта аҳамиятга эга бўлди. Улкан санъаткор боиганлигидан Гёте француз классицизмига мутеларча тақлидчи бўлиб қолмади. Аслини олганда, у классицизм услубига мосланган маърифатпарварлик реализми йўналишида иш кўрган эди. Гёте бир хил ролларни ижро этиш. усули, «амплуа» ни тан олмади, у ланж, лоқайд ким-салар ролларини шижоатли актёрларга ҳам бераверди. Бу билан у ўзидан узоқлашиб, ўзгалар қиёфасига кириш усулини кўзлар эди. Унинг театри репертуари класситсистик трагедиялар қатори Шекспир, Шиллер, Калдерон, Готсси ва бошқа жаҳон драматурглари асарларига асосланган эди. Муҳими, репертуарда шоирона руҳдаги асарлар бўлиши керак эди. Веймар театри актёрлари Германияда шеърни энг яхши ўқийдиган кишилар бўлишган. Уларнинг улуғвор, бироз тантанавор нутқий ифодалари шоирона руҳ билан уйғунлашиб, театрни чин нафосат гулшанига айлантирган эди. Гётенинг санъати замон руҳига ва жаҳоний ўзгаришларга мос бўлиб тушди. Лекин шу билан бирга, Веймар саҳнаси эски классицизм театрига хос шаки ва ақидалардан холи эмас эди. Бу Гёте тузган «Актёрлар учун

қоидалар» да ўз. изини қолдирди. Бу рисолада классицизмнинг қоида ва амалиётини чуқур билган санъаткорнинг қарашларигина эмас, Лессингнинг назарий қарашлари ҳам ўз ифодасини топган. ХВИИИ аср театр санъати маърифатпарварлик тафаккури туғила бош- лаган палладан драматургия ва актёрлик санъатининг ноёб на-муналари яратилгунга қадар бўлган ғоят бой тараққиёт йўлини босиб ўтди. Бу ижодий кашфиётлар авлодлар хотирасида абадул-абад муҳрланди ва улар саҳна санъатининг келажак равнақи учун мустаҳкам пойдевор бўлиб қолди.

Адабиётлар: 1. Хрестоматия по истории западно европейского театра. Т. 1-2 /сост С.Мокульский / М., 1953, 1955 гг. 2. Аникст А.Творчество Шекспира М., 1963. 3. Бояджиев Г. Вечно прекрасный театр эпохи Возрождения. Л., 1973. 4. Бояджиев Г.От Софокла до Брехта за 40 театральных вечеров. М. 1967. 5. Ю.Кагарлицкий. Театр на века. М. 1987. 6. Бартошевич А. Шекспир на английской сцене. М., 1985. 7. Зннгерман В. Очерки истории драмы 20 в. М., 1979. 8. Бушева С. Полвека Итальянского театра Л., 1978. 9. Сурнна Т. Станиславский и Брехт М 1975. 10. Гительман Л.И. Из истории французской режиссуры. Л., 1976.

O'xshashlar

Уйғониш даври театри

Рим театри

Рим театри

Ўрта асрлар театри

Халк театри ва миллий ракслар