Tomosha san’ati turlariga xakamlik talablari - San'at - Referatlar

Tomosha san’ati turlariga xakamlik talablari

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Tomosha san’ati turlariga xakamlik talablari Reja: 1. Tomosha turlari 2. Teatr

Agar tomosha turlari bo‘yicha musobaqa tashkil qilinsa va mukofotlar belgilansa hamda uning maqsadi dilxushlik bo‘lgani uchun hohlovchilarning barchasi qatnashishi mumkinligi e’lon qilinsa g‘olibni qanday aniqlash mumkin? Bu musobaqada kimdir dardli qo‘shiq, komediya, tragediya yoki qo‘g‘irchoq tomoshasi bilan qatnashsa g‘alaba kimga tegishli bo‘ladi? Bunda 2500 yil avval Aflotun shunday savollar qo‘yib, unga o‘zi quyidagicha javob beradi. Agar hakamlar bolalar bo‘lganida, albatta, qo‘g‘irchoqboz mutlaq g‘olib deb tan olinardi. Tomoshabinlarning asosiy qismi yoshlar bo‘lganida komediya eng ko‘p olqishlanardi. Ular orasida ziyolilar va o‘qimishli ayollar ko‘p bo‘lsa tragediyani zavqli tomosha deb baholashardi. Xakamlar orasida qariyalar ko‘p bo‘lsa, ular dardli qo‘shiqdan xuzur olganliklarini e’lon qilishardi. Ammo men, bu tomoshalar orasida o‘z ezgu ishlari va tarbiyasi bilan ajralib turadigan, oqillik va mardlikka taaluqli, odamlarga xuzur baxsh etadiganini tan olaman, deydi faylasuf. Chunki haqiqiy xakam tomoshabinlar yoki rahbarlar ta’siri ostida fikr bildirmasligi kerak xakam teatrda shogird sifatida emas, adolat yuzasidan, ustoz sifatida, tomoshabinlarga nolobiq va nojoiz ho‘zur-lazzatlanish beradiganlariga qarshilik ko‘rsatish uchun qatnashadi. Xakamlarning tomoshabin kim uchun ko‘proq qo‘l ko‘tarsa, o‘shani g‘olib deb topishi ba’zan xal etishni olomonga qo‘yib berishi shoirlarni (dramaturglarni) harob qiladi. Chunki, ular o‘z larini olomonning yoki xakamlarning yomon talablariga (didsizligi) moslashtira boshlaydilar. Bu o‘z navbatida teatr beradigan huzur – quvonchni ham bo‘zadi. Teatr odamlarga ezgulik zarurligini bilib, tomoshabinlar esa o‘zlarida mavjud axloqdan ko‘ra yaxshiroqlari borligini ko‘rib, muntazam o‘z ta’blarini kamolga yetkazishlari kerak. Teatrning bunday tarbiyasi va tajribasi to‘g‘riligiga qonun himoyachilari ishonch hochil qilgan bo‘lsa, avval bu yo‘lga (tomoshaga) bolalarni jalb etish va ularni shunday fikr yuritishga (mafkuraga) olib kelish zarur. Chunki, yoshlarning ruhiyati jiddiy narsani qabo‘l qilmasligini bilgan bobolar va otalar o‘zlari nimaga quvonsa yoki dard cheksa bolasining dili ham shu quvonchga erishsin deb

qo‘shiqlar to‘qigan. Bu qo‘shiqlarda dilni shaydo qiluvchi qudrat, jiddiy maqsadlarni amalga oshirishga ko‘maklashadigan gormoniya ya’ni uyg‘unlik bor. Mo‘zalar insonlarga in’om etgan garmoniyani xis qilish uchun uni o‘yin, qo‘shiq, raqs, lapar tarzida ijro etish zarurati paydo bo‘ldi. Chunki, odamdan boshqa tirik mavjudotlarning harakatlarida uyg‘unlik – gormoniya va usul – ritm deb nomlanadigan nazokat yoki nazokatsizlik hissiyoti yo‘q. Bu hissiyot insonga ho‘zur – lazzat bag‘ishlaydi. Tabiblar kasal va badani ojiz odamlarga foydali dorilarni shirin taom yoki sharbat bilan beradi. Sog‘liqqa zararli narsalardan nafsini tiysin deb, uni bemaza yoki achchiq narsa qo‘shib beradilar. Maqsad bemor birinchisidan ko‘proq iste’mol qilib, ikkinchisini rad etib, tezroq quvvatga kirsin. Donolarning shu tajribasidan kelib chiqib teatr tomoshasini ko‘rgan xakam ham shoirga (dramaturgga yoki Rejissorga) to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq ko‘rsatsin. Shoir (dramatrug) teatrga fikr ezguliq mardlik namunaviy axloq, oqillik orqali quvonch va lazzat olib kelsin. Agar u bunga itoat etmasa, uni ezgulikni tasvirlashga majbur etsinlar. Xakamlarning yengiltakliklari (noto‘g‘ri talqini) tufayli tomosha san’atida muntazam ravishda yangiliklar paydo bo‘lib turadi. Bu o‘zgarishlar qonun bo‘yicha emas, qandaydir tartibsiz huzurlanishlarning ta’siri ostida ro‘y beradi. Go‘yoki, tomoshabinlar bu xo‘zurlanish orqali o‘zlarini o‘zlari tarbiyalanganday bo‘ladilar. Lekin insoniyat uchun abadiy bo‘lgan tushunchalar bor. Inson uchun eng yaxshi narsalar – salomatlik go‘zal axloq, yetarli boyliq sezgi a’zolarining yaxshi ahvoli, adolatli va xushnud hayot kechirish kabi ne’matlarn si ketma –ket sanash mumkin. Demak teatr va xakamlar tomoshabinlarga beqiyos buyuk ezgulik baxsh etadigan, ertangi kunga ishonch tug‘diradigan nimaiki bo‘lsa, o‘shalarni topishga va sahnaga olib chiqishga muntazam qayg‘urishi zarur. Teatrda mavjud uchta xorovod, ya’ni qo‘shiq aytib raqsga tushadigan – bolalar jamoasi, o‘ttiz yoshgacha bo‘lgan korlarga so‘ngra, oltmish yoshgacha bo‘lganlar guruxi “bolalarning nozik dillarini shaydo qiladigan qo‘shiqlarni aytishlari kerak Xorovodlar barcha go‘zalliklar izhor etilgan zarur” xudolar tomonidan eng yoqimli deb tan olinadigan qo‘shiqlarni ijro etilsin. Teatrda qo‘shiq aytib, raqsga tushishga

kuchi yetmaydigan yoshi ulug‘lar, ilohiy karomatlarga asoslangan, bolalarni zavqlantiradigan, axloqiy qoidalar to‘g‘risidagi rivoyatlarni aytuvchilar bo‘lsinlar. Odamdan boshqa hech qaysi tirik mavjudot badan harakatlari va tovushlardagi tartib tuyg‘usiga ega emas. Harakatdagi tartib, usul – ritm nomini olgan, yuqori va past pardalardagi sadolarning almashishidan paydo bo‘ladigan tovushlardagi tartib, uyg‘unlik – garmoniya birgalikda xor san’ati deb ataladi. Xor san’ati va xorovoddan xabardor har bir odam, katta yoki kichiq ayol yoki erkak shaydo qiluvchi qo‘shiqlarni muntazam kuylab turishi zarur. Bu jarayondagi ho‘zur va extiroslar qo‘shiqlarni xilma-xilini va ezgulikka teaklaydiganini aytish orqali yangilanib boriladi. To‘g‘ri xakamlik natijasida qilgan teatrlar tomoshasidan yanada yasharamiz va yomon kayfiyatimizni yodimizdan chiharamiz, bizning metindan qattiq asabimiz xuddi olovga qo‘yilgan temirday yumshaydi. Bunday baxtni xis etgan teatr kori yanada ishtiyoq bilan qo‘shiq aytishni, butun bir to‘dani, xatto, yaqinlarini ham mahliyo etishni hohlaydi. Ana endi eng muxim masalaga – nimani qo‘shiq qilib aytish o‘rinli bo‘ladi, degan savolga javob axtaramiz. Bu masalaga aqli yetgan kor yoki xakam nafaqat yaxshi fuharogina bo‘lib qolmay, balki davlat va shaharlarni boshhara oladigan farosat ham ega bo‘ladi. Chunki bundaylar, har joyda – hususiy ishlarda ham, davlat ishlarida ham, mardlikni, ezgulikni xayrli ishlarni afzal deb biladi. Nimani ijro qilishga va uni to‘g‘ri ijro qilishga aqli yetgan teatr jamoasi va ular mo‘zasidan go‘zalrog‘ini topish qiyin. Shuning uchun eng go‘zal qo‘shiqni izlayotganlar, yoqimli bo‘lganini emas, balki to‘g‘ri bo‘lganini topishi zarur. Chunki, biron bir narsaga na zarar, na foyda keltirmasdan (ezgulikka intilmasdan) ho‘zurlanishni – ermak deb aytish lozim. Ermakka vaqt ketkazib, xatoga yo‘l qo‘ymaslik uchun teatr jamoasi va xakazolar har bir asar uning nima ekanligini, ya’ni mohiyatini, javharini, yo‘nalishini va nimaga o‘xshatilganini bilmas ekan, tomoshabinlar teatrnazarda tutgan narsaning to‘g‘ri yoki xato ekanligini bilib olishlari dargumon.Xakam tasvirlangan narsa oqilona fikr bildirmoqchi bo‘lsa, ushbu uch narsaning soxibi bo‘lishi zarur: asli nima tasvirlanayotgani bilim; so‘ngra – bu narsa to‘g‘ri tasvirlanganmi, va uchinchisi, har bir tasvirdagi harakat so‘zlar, taronalar va usul –

ritmlar yaxshi bajarilganmi? Bu borada adashgan o‘ziga va tomoshabinga ulkan zarar keltiradi. Chunki, unda yomon axloq- odatlarlarga moyillik bildiradigan ko‘nikma paydo bo‘lib qoladi. Shuning uchun teatr korlari nima qilishlari kerakligini emas, balki nimani ijro etishlari kerakligini bilishlari zarur. Demak teatrda qilishi zarur bo‘lganlar xorovod bo‘yicha yaxshi ta’lim olgan bo‘lishlari kerak Chunki ular nozik didga usul – ritm hamda uyg‘unlik – gormoniya borasida tasavvur va tafakko‘rga ega bo‘lishlari lozim. Shunday bo‘lmasa ular tomoshabinlarni sexirlab, shaydo qilib, xayrli ishlarga jalb etolmaydilar. Rejissornimani o‘rganishi kerak?Eng avvalo, ijrochi qayerda nima ish qilishini.YA’ni mizansahna va jismoniy harakatni. Ba’zan buni rejissorning chizmasi ham deyiladi. Go‘yo rassom toza qog‘ozga bo‘lajak asarning qoralamasini chizgandeq Odatda, rejissorlikda chizmaning uch ko‘rinishi ahamiyatlidir. • yo‘nalish bo‘yicha; • muhim nuqtalar; • jismoniy harakat bo‘yicha. Yo‘nalish bo‘yichaaktyorlarni joylashtirishda ko‘proq ta’sirchan harakatlar bajarilishi kerak bo‘lgan sahnalar nazarda tutiladi. Bu yerda harakatning sifati muhimdir.Baland qubba ostidan tushgan sirkartistining kulgisi qanchalar qimmat turishini sirkartistlarining o‘zi yaxshi biladi. Har biraktyor ham spektakl so‘nggidaana shunday baland qubbadan yerga tushadi. Garchand, teatraktyori hayotini xavf ostiga qo‘yib rol ijro etmasada, rol o‘ynash qanchalik qiyin va mas’uliyatli ekanligini yaxshi tushunishadi. Mana, aktyorlarta’zimga chiqishdi. Garchand, bu spektaklning yakuniy qismi bo‘lmasada, uni ham sahnalashtirish kerak ekan. Xuddi rassomning guldasta yasagani kabi rejissor ham salomga chiquvchilarni tartibga sola bilishi kerak. Spektaklning janridan kelib chiqib, salomni sahnalashtirish lozim. Ayrim aktyorlar kallasini egib qo‘ya qoladi, ayrimlari gavdasini egadi. Ayrimlari oldin belini bukib, keyin kallasi va yelkasini bukadi. Bu ham alohida texnikani talab qiladigan san’atdir. Qarsak bo‘lganidan keyin egilib salom berish zarur. Salom berganda ham hozirgina o‘zi o‘ynagan

roldan chiqmagan holda salom berish kerak U yaratgan timsol tomoshabin ko‘z o‘ngida xazondek sochilib ketmasligi kerak Tomoshabinga har jihatdan ehtirom ko‘rsatish aktyor odobining gultoji hisoblanadi. Ayrim teatrlarda tomoshabin aktyorning mehnatini qadrlab qarsak chaladi. Unga gul beradi. Aktyor esa tomoshabinning gulini yana o‘ziga qaytaradi. Bu odobsizlik belgisi. Rejissor sahnaga taklif etilsagina chiqishi kerak. Lekin tomoshabin ko‘z o‘ngidaaktyorlarga o‘z hurmatini bildirib, ularni birmabir tabriklashi, quchoqlab o‘pishi mutlaqo ortiqchadir. Eng yaxshisi spektakl tugaganidan keyin sahnaga chiqib kelgan rejissor yarim doira yasab o‘rtaga kelishi va spektakl tugaganligini e’lon qilishi kerak So‘ngra, hamma birgalikda oldinga chiqib, qo‘l ushlashgan holda, tomoshabinga qulluq qilishi kerak Amaliy mashg‘ulotlarga o‘tishdan oldin Stanislavskiyning so‘zini yana bir karra eslatib o‘tmoqchimiz: «rejissorlikka o‘rganib bo‘lmaydi rejissorlik kasbini o‘rganish mumkin».

Adabiyotlar: 1. Arastu. Poetika. Axloqi kabr – T.: Yangi asr avlodi, 2011. 2. K.S. Stanislavskiy San’atdagi hayotim –T.: G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1965. 3. K.S.Stanislavskiye va V.I.Nemirovich-Dakchenkonnng barcha mavjud asarlari. 4. B.Almosva, A. Bassexes, V. Peter, N.V.Gilyarovskaya. A.Y.G‘oyaovin. I.Y.Grsmnslevskiy, V.V.Dmitriyev, V.M.Kruchin-Bog‘danov, V.I.Myuller, V.F.Gindin. F.Sirkin. V. Shverubovich, M.N.Etkina va kabi teatrrassomlar va tadqiqotchilarning teatrrassomlari xakidagi asarlari. 5. L. I. V. Badanov, V. S. Barkov, G. B. Barmsh, A. A. Barannikov. L.Nerner, G.A.Zayachiy. A.A.Kossakovskiy, V.I.Popoch. N.N.Sosunov kabi mutaxassis va tadqiqotchilarning sahnatexnikasi va butaforiyalarga oid asarlari. 6. R. Shidlovskin, A.G.Obrazno, A.V.Bartoshsvnch, G. V. Makarova, L.I.Petelman. Q.Rudnnikiy kabi birqator olimlarning chet el rojissurasi xaqidagi asarlari. 7. J.L.Barro, B. Brext, J.Vnlyar. I.V.Gete, D.Didro, Sh.Dyullen. F.Jeliye. L.Juvs. G.Kreg, G.Lessing, Dj.Louson. B.Reyh E.Triode, F.Shiller, V. Pinso, P. Bruq Dj. G. Legons, E. Pasvater. J. A.Vorro, L. Vnskopn. M, Mlreshel kabi chet elfaylasuf olimlari va san’at arboblarning asarlari

O'xshashlar

Хоrazm хalfachilik san’ati

O’zbek san’ati namoyondalari

Ingliz teatri sahna san’ati

Nemis teatri sahna san’ati

XVII-XVIII Asrlarda Italiya san’ati