Сурхон воҳасидаги тақинчоқларнинг асосий турлари - San'at - Referatlar

Сурхон воҳасидаги тақинчоқларнинг асосий турлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB

Ko'chirib olish

Сурхон воҳасидаги тақинчоқларнинг асосий турлари Воҳада аёлларнинг анъанавий тақинчоқлари жуда хилма-хил бўлиб, улар маъдани, шакли, умумий кўриниши билан бир-биридан тубдан фарқ, қилган. Тақинчоқлар кийимлар билан ўзаро уйғунликда аёлга янада гўзаллик ва улуғворлик бахш этган. Анъанавий тақинчоқлар тақилишига кўра қуйидаги турларга бўлинган; 1. Бош тақинчоқлари: пешона, соч, қулоқ, чаккага тақиладиган тақинчоқлар; 2. Кўкрак бўйин, кафтга тақиладиган тақинчоқлар; 3. Тананинг бел қисмига ўраладиган ёки тақиладиган тақинчоқлар. 4. Қўл тақинчоқлари. Пешона тақинчоқлари ичида энг кенг тарқалгани тиллақошдир. Бу тақинчоқ асосан турмушга чиққан келинчаклар томонидан тақилган. Тиллақошларнинг уч хил, яъни бухороча, хивача, тошкентча турлари маълум бўлган . Воҳада ўзига тўқ оилалар қи зларининг сеплари учун савдогарлардан тиллақош сотиб олишган ва тўй куни ёки тўйдан сўнг ўтказиладиган «келин салом», «юз очар» маросимларида келинга тақишган. Тиллақош келинликнинг ўзига хос кўрки ҳисобланган. Самарқанд ва Бухорода ҳам тиллақош асосан келинларнинг тўй тантаналарида та қи ладиган пешона та қ инчо ғ и ҳи собланган. Тиллақошлар XIX аср охири - XX аср бошларидагина чўққисимон, баланд кўринишда ясала бошланган. Қадимда бу тақинчоқ фақат қ ош кўринишида, яъни қошнинг пастки қисмида соч толаларига ўхшаш осилиб турувчи осилчо қ лар туширилган ингичка ва паст кўринишда бўлган. Тиллақошнинг дастлабки, яъни нисбатан қадимий кўриниши Бухорода кенг тарқалиб, фақат қошлар тасвири туширилган пастки

қисмига осилчоқлар тушиб турувчи «боло обрў » тақинчоғи билан айнан бир хил кўринишда бўлган. Воҳада аёлларнинг кенг тарқалган анъанавий тақинчоқларидан бири пешонага айлантириб тақиладиган «синсила» бўлиб, аёлларнинг бош ўровлари «саллабош», «шохбош» ва «пешонабанд»нинг пешона қисмига каштали жияклар устидан тақилган. Пешона тақинчоқларидан яна бири «баргак»нинг эни 30-35 см узунликда тўғри шаклда бўлиб, унга айлана шаклда нақшлар туширилган. Шунингдек унинг юқори қисмига ҳам алоҳида бўртиб турувчи бежирим нақшлар туширилган. У қизлар турмушга чиққач, бахмал ёки барку матоларга бириктириб, рўмол ёки салла устидан пешонадан айлантириб боғлаб куйилган. Самарқанд ва Бухорода баргакни тиллақош билан тақиш расм бўлган. Пешонадан бошга томон қистириб куйиладиган тақинчоқлардан «моҳитилло» Самарқанд ва Бухорода кенг тарқалган. Бу тақинчоқ воҳада «бибишак» деб номланган. «Бибишак» ярим ой шаклида бўлиб, узун занжирчаларнинг юқори доирасимон қисми тўғноғич орқали ёки ип билан бошга қистириб қуйилган, ярим ой шаклининг пастки қисмларида кичик қистиргич илмоқлардан бир текис, баъзан узун, баъзан калта шаклда мунчоқ, рангли тошлар занжирга терилиб, ўзига хос кўриниш олган. Воҳанинг қўнғирот аёллари «бушак» номи билан аталувчи мохитилло кўринишидаги тақинчоқ тақишган. Сурхондарё вилоят улкашунослик музейида «синсила», «тиллақош», «зулфи тилло» каби анъанавий пешона тақинчоқлари халқимиз моддий маданиятининг қимматбаҳо намуналари сифатида сақланмоқда. Чакка тақинчоқларидан - «гажак» жуфт ҳолда ипак иплар, яъни дугоча билан чаккага қистирилган. Ўзбекистонда гажакларнинг икки хил кўриниши маълум бўлган. Булардан бири Бухоро гажаклари калам пирсимон шаклда ясалган бўлса, иккинчиси Тошкент аёлларининг гажақлари бодомсимон кўринишда бўлган.

Чаккага тақиладиган тақинчоқлар асосан кумуш, мис, баъзан олтиндан ясалиб, хилма-хил тошлар, катта-кичик уйма нақшлар билан безатилган. Воҳада чаккага тақиладиган тақинчоқларни келинлар, қизлар асосан сайллар ва тўйларда тақишган. Республикамизнинг бошқа худудларида кушлар, хайвон шохлари тасвири туширилган қулоқ-чакка тақинчоқлари ҳам маълум бўлган. Жумладан, Бухорода «қуш дуо», «қуш кокили», Хоразмда «бутун тирноқ», «ярим тирноқ» ва «хўкиз шохи» номлари билан чакка-қулоқ тақинчоқлари кенг тарқалган . Воҳа аёлларининг тақинчоқлари ичида сиргалар алоҳида ажралиб тўрган. Сирғалар турли ёшдаги барча аёлларнинг нафақат байрамона балки кундалик тақинчоқларидан ҳам бири ҳисобланган. Маҳаллий аҳоли қулоққа тақиладиган тақинчоқларни «сирға», «исирга», «халқа», «балдоқ», «зирак» каби атамалар билан номлаган. Ўзбекистонда ҳудудий белгиларига кўра сирғалар Бухорода «шибирма», Тошкентда «зирак», Самарқанда «баргак», Фарғонада «балдоқ» деб аталган. Сирғалар шакли ва кўриниши билан бир-биридан кескин фарқланган. Шеробод туманининг Пашхурт, Майдон, Ғоз қишлоқларида аёллар доира шаклидаги осилчоқларсиз турли хил ақиқ, ёқут, зумрад, гавхар кўзлар қўйиб ясалган сирғалар тақишган. Бу «муҳаммади сирға» деб аталган. «Мухамм ади» сирға ж аннатдан хурлар том онидан келтирилган деб тасаввур қилингани боис шу ном билан аталган. Кекса ёшли аёллар умрининг охиригача бундай сирғаларни таққанлар ва улар вафот этганидан кейингина сирғани ечиб олишган. Қулоққа тақиладиган тақинчоқлар воҳанинг тожик аҳолиси орасида «балдоқ», «маҳак», «қашғари», ўзбекларнинг тоқчи, қўнғирот уруғларида «халқа», «исирға» деб юритилган. Осилчоқлари бўлган сирғалар осилчоқларининг сонига қараб уч оёқли, беш оёқли, ўн оёқли, ўн бир оёқли сирға деб номланган. Воҳада ўн, ун бир оёқли сирғаларни ўзига тўқ аёллар қулоқларининг тешиги катталашиб йиртилиб кетмаслиги учун иплар билан қулоқ устидан бошга қистириб қўйишган. Аёллар

сирғалари ичида бир-бирига туташиб кеттан, нақшлар билан безатилган сиргалар кенг тарқалган бўлиб, аҳоли орасида якка сирга - «халқаи яккадур», ойнали сирға - «ҳалдаи ойнадур» деб юритилган. В оҳада кенг тарқалган уй исирга ярим кўчманчи ҳаёт кечирган ва асосан ўтовларда яшаган аҳолининг анъанавий уйлари-ўтов, қора уй ва унинг керагалари кўринишига монанд рамзий шаклда ясалган. Воҳада XIX асрнинг охирида ўрта ёшдаги аёллар орасида «қозиқ исирга», «ой балдоқ» каби сирғалар тақиш расм бўлган. Қозиқ сирға кумушдан ясалган ва узун тик кўринишда бўлиб, қулоқларга ўтказиладиган қисми катта илгаксимон ёки қозиқ кўринишида бўлган ҳамда турли хил мунчоқлар ва тошлар билан безатилган. Бу ўринда шуни ҳам таъкидлаш жоизки, қозиқ шаклидаги сиргалар бошқа халқларда ҳам учрайди. Аёлларнинг бурунга тақиладиган тақинчоклари ҳам жуда қадимий бўлиб, уларнинг тарихи узоқ, даврларга бориб тақалади. Ўрта Осиё минатюраларида (XV-XVI асрлар) тасвирланган аёллар бурнида халқасимон тақинчоқлар учрайди. Республикамизда бурунга тақиладиган тақинчоқлар «арабак», «латиба», «холбини», «холчуп» деб аталган . Бурунга тақиладиган сиргалар асосан буруннинг икки четига, буруннинг паррақларига ва буруннинг ўрта деворига тақилган. Бурун нинг ўрта деворига тақилганлари «булови», «ўрта натти», буруннинг четига тақилса «чет натги» , «аравак» деб аталган. Бойсун тарихий ўлкашунослик музейида эса мисдан ясалган, Вилоят ўлкашунослик музейида кумушдан ясалган «латиба» сақланмо қ да. Воҳада латиба, натти, латбинни атамалари билан маълум бўлган бурун тақинчоқлари асосан магик тасаввурлар, яъни ёмон кишилар назари, қарашларидан са қл овчи, ҳимояловчи восита сифатида тақилган. Бундан ташқари, бурун тақинчо ғ ининг айнан қайси мақсад билан тақилганлиги ха қи да илмий адабиётларда маълум бир хулосалар мавжуд бўлсада, бу ўринда шуни айтиш мумкинки, заргарлар томонидан яратилган ушбу тақинчоқ безак сифатида эмас, балқи кўпроқ

халқимизнинг магик қарашларини узида ифода этувчи ашё тарзида тақилган. Соч тақинчо қл ари. Ўзбек аёллари қадимда ялангбош юрмаганлар. Улар рўмол ўрашган ва сочлари кийгичлар остида йи ғ илиб, ихчам бўлиб туриши учун турли хил кўринишдаги сочга тақиладиган тақинчоқлар тақишган. Турмушга чиққан қизлар ипак ва пахтали иплардан қў лда тўқилиб, учлари турли хил темир найчалар, феруза тошлар билан безатилган қора рангли соч пўпакни безак сифатида ва ёмон кишилар назаридан сақланиш мақсадида сочларига тақишган. Соч попук хар бир соч ўрими учига соч билан бирга урилиб узун ҳолатда юрганда сочпопукнинг найчалари бир-бирига урилиб, ўзига хос қўнғироқдек овоз чиқарган. Сочпопукнинг «зар кокил», «туф» деб аталган махсус найчаларидан соч ўтказилиб, соч ўримларига тақилган. Ясалиши жиҳатидан анча мураккаб бўлган соч попуги кумуш, мис, тангалар билан безатилган. Воҳада ўрта ёш аёллар «садаф», «ситора» деб аталган соч безаклари тақишган. «Садаф»-матога оқ тугмачалар қадаб, пастида қора ипакдан тикиб чиқилган қатор-қатор осилчоқлар туширилган. Ситорада тугмалар ўрнида тангалар ва металлардан турли хил шаклдаги тўғноғичлар матога қистириб чиқилган ва соч ўримлари устидан елка бўйлаб боғлаб қўйилган. Воҳада кенг тарқалган соч тақинчоқларидан «жамалак», «жумалак», «кокул» соч ўрамларининг ҳар бирига тақиладиган ипакли, пахтали иплардан тўқиган қора чилвир иплар шаклида бўлиб, учларига майда-майда мунчоқлар, пўпакчалар тақилган. Ярим кучманчи ҳаёт кечирган қўнғирот, юз аёлларида ушбу соч тақинчоғи «чолбанд» номи билан кенг тарқалган. Ушбу атамада халқимизнинг чолу кампир бир- бирига доимо яқин, ҳамдард бўлиб юрсин деган қарашлари асосида икки ўрим сочга тақилган тақинчоқ учлари бир-бирига боғлаб қўйилган. Бўйин ва кўкрак тақинчоқлари. Бўйинга тақиладиган тақинчоқлар воҳада «мунчоқ,» номи билан аталсада, лекин уларнинг кўплаб маҳаллий турлари мавжуд бўлган. Жумладан, булардан энг кўп

тарқалгани маржондир. Маржон бир неча шодаларнинг алоҳида тўқимасидан тузилган бўйин тақинчоғи бўлиб, улар ҳам ўз навбатида «калампир маржон», «чўлпи маржон», «мургак маржон» каби номлар билан аталган. Мурғак маржон-Самарқандда қуш тасвири туширилган мунчоқ, ёки металл шаклларидан иборат бўлган. Аёлларнинг анъанавий бўйин тақинчоқларидан воҳада кенг тарқалганларидан яна бири танга мунчоқдир. Мазкур мунчоқ, турли хил тангалар орасига хилма-хил тошлар, рангли мунчоқлар қўйиб тайёрланган. Хафабанд, гулбанд ҳар хил рангдаги майда мунчоқларнинг бир текис нақш бериб тизиб чиқилиши асосида ясалган ва қўчқор шохи, ромб шаклидаги нақшлар билан безатилган. Ушбу тақинчоқларнинг келиб чикиши ва оммалашишига аёлларимизнинг магик қарашлари, яъни кайгуни, гамғуссани боғлаб, фақат кувонч ва шодлик келтиради деган қарашлари асос бўлган. Воҳа қўнғиротларида бу тақинчоқ, аҳоли орасида «хапамат» номи билан аталган. «Гулбанд» номли бўйин тақинчоғини асосан воҳанинг тогли аҳолиси аёллари таққанлар. Чунки чорвачилик билан шуғулланиб, тоғларда яшаган халқ орасида қизамиқ касаллиги, яъни баданга қизил тошмалар тошиши хасталиги тез- тез учраб тўрган, уни халқ, «гул касали» деб атаган ва шу сабабли аёллар бўйнига тақиладиган «гулбанд » шу гул касалини даф қилиш, мақсадида хафабандга нисбатан ингичкароқ кўринишда бўлган майда мунчоқлар шодасини томоқ остидан бўйинга сиқиб тақишган. Халқимизда кўкракка тақиладиган тақинчоқларнинг кўплаб турлари маълум бўлган. «Ўрта Осиёда жумладан, Ўзбекистонда кенг тарқалган «зебигардон», «нозигардон», «тавқ», «жевак» қабилар шулар жумласидандир. Бутун Ўзбекистонда аёлларнинг анъанавий кўкрак тақинчоғи сифатида кенг тарқалган «зебигардон» ўртасида айлана безаклари бўлган қават-қават узун занжирсимон кўринишдаги учбурчак туртбурчак ромбсимон шаклларда мавжуд бўлган. «Зебигардон»ни

воҳанинг шаҳарлик аёллари, айниқса, турмушга чиққан қизлар туйдан кейин келинликнинг кўрки сифатида тақиб юришган. Зебигардон қўнғирот, юз аёлларида «ҳакал», тожик чигатойларда «зебисина» деб номланган. Зебигардон тузилиши анча мураккаб, кўринишидан безакка бой ва рангбаранг, ўртасида уч япроқли ёки ғунча шакли билан безатилган йирик бодом нусха турунж (медальон) жойлашган. Унинг ҳар икки том онида учта, тўрттадан ром б шаклидаги пластинкалар қадалиб, пластинкалар бир неча занжир қаторлари билан турунжга маҳкамланган. Катта турунжнинг юқорисида яна бир турунж жойлаштирилиб, ҳар икки томонидан занжирлар ёрдамида пластинкаларга бирлаштирилган. Турунж ва ром бсим он пластинкаларнинг гирди турли хил шишалар, феруза, ёқут кузлар билан безатилган. Марказий турунж (медальон) аҳоли орасида «тавқ» ёки «қуш» деб юритилган. Кўкрак тақинчоқларидан яна бири «нозигардон » дир. Бу тақинчоқ тузилишидан зебигардонга ўхшаш бўлган. Ушбу тақинчоқ, воҳага савдогарлар томонидан Тошкент, Самарқанд, Фарғона шадарларидан келтирилган. Кўкракка тақиладиган «тавқ», «жевак» номлари билан аталувчи тақинчоқлар Бухоро заргарлари томонидан ясалган ва ўзига тўқ бой бадавлат аёллар тақишган. Воҳада аёлларнинг кенг тарқалган кўкрак тақинчоқларидан яна бири танга ва тугмалардан ясалган «тупбоғи» ёки «тупбови» бўлиб, у турли хил нақшли ипларни бир-бирига туташтириб, унга турли хил мунчоқ, маржон ва тангаларни тизиб чиқиб ясалган. Майда мунчоқлардан ипга тизиб тайёрланган тақинчоқларни кўпроқ қизлар тақишган. Агар қизларга қизамиқ тошмаган бўлса, улар майда мунчоқлар тизиб тайёрланган бўйин тақинчоғи тақишмаган. Бу билан аҳоли орасида «гул» номи билан аталувчи қизамиқ касалик қизларнинг баданига тошмасдан шу тошмалар ички аъзоларга тошиб уларни касалманд қилиб қўяди деб ўйлашган. Кенг тарқалган кўкрак безакларидан «гарди хазина» оқ- қора ёки хилма-хил рангли мунчоқдардан нақш бериб ипга тизиб тайёрланган. Воҳада худди шу кўринишдаги бўйин тақинчоғи «шавғин»

номи билан ҳам аталган. Бир неча хил рангли мунчоқларнинг орасига ип боғлаб чиқилиши натижасида мунчоқ шодаси ўзига хос тўлқинсимон кўриниш олган. Аёллар чин маржондан ёки табиий ўсимликдан, яъни қалампирмунчоқдан бир неча қаторини ипга тизиб тақиб юришган. Воҳада аёлларнинг «тангамунчоқ,» деб номланган бўйин-кўкрак тақинчоғи ҳам кенг тарқалган. Бухоро ўйма тангалари воҳада «ҳамал танга» деб юритилган. XX асрнинг бошларига келиб бутун Ўзбекистонда бўлгани каби аёлларнинг бўйин-кўкрак тақинчоқларида рус тангалари ҳам ишлатила бошланди. Тангалар бир-бирига занжирлар ёрдамида, баъзан ип воситасида биркитилиб, кўп ҳолларда тангалар бир бўлак матога тизиб тикиб чиқилган. Воҳада «пошшойи танга» деб аталган мис, кумуш тангалар бир-бирига илмакчалар билан илдирилган ҳолда ўзига хос нақш бериб ясалиб, аёлларнинг анъанавий кўкрак тақинчоқлари сифатида кенг тарқалган. Аёлларнинг бўйин-кўкрак ва култигига тақадиган тақинчоқлари дан пардоз ва безак вазифасини бажарувчи «пешовуз», «пешхалта» ва турли хил хажмдаги учбурчак тўртбурчак шаклдаги металл туморлар бир томондан безак кўрк вазифасини бажарса, иккинчи томондан аёлларимизнинг магик қарашлари асосида турли хил инсу-жинслардан химоя вазифасини ҳам ўтаган. Тўғноғичлар - турмушга чиққан аёлларнинг ўйма узун тик ёқасига тақилган. Улар воҳанинг юз, қўнғирот уруғига мансуб аёлларида «тўй ноч», тожик-чиғатой аёлларида «қулфи гирибон» - ёқа кулфи маъносида ёки «садаф» номлари билан аталган. Уни тақиш учун кўйлак ёқасига қистирилган. Тўғноғичлар ялтироқ тугма шаклида айлана, ромб, япроқ кўринишида бўлган. Тўғноғични асосан турмушга чиққан аёллар тақишган, уни қизлар тақишмаган. Белга боғланадиган боғлов тақинчоқлари ҳам хилма-хил кўринишда бўлган. Эркаклар тўй, тантана, куча кийимларида камар тақишган.

Камарлар жимжимадор, қуббасимон нақшли, ўтказгичлари металлдан ясалиб, яримой, қуёш, барг шаклида бўлган. Тақинчоқлар миллий-бадиий маданият тарихининг ажралмас қисми бўлиб, улар халқнинг олис ўтмишдаги олий мақсадларини ўрганишда ёрдам беради. Неча минг йиллар давомида халқимиз тақинчоқларида зийнат, наффосат, безак вазифаларидан ташқари иримлар билан боғлиқ, хусусиятлар ҳам мужассамлашган. Тақинчоқларнинг асосий вазифаси ва уларни ясашдан мақсад бир томондан кишиларга завку-шавқ багишлаш, уларга зеболик бахш этишдан иборат бўлса, иккинчи томондан тақинчоқлар хар хил бало-қазо инсу-жинслардан асровчи яхшиликка элтувчи, савоб келтирувчи бахт-иқбол эшигини очувчи кароматларга эга доб ҳисоблашган. Қадимий урф-одатлар, анъаналар ўзига хос шаклда, мукаммал сақлангаи худудлардан Бойсун туманининг ўзбеклар ва тожиклар яшайдиган қишлоқларида аёллар бўйин, кўкракка тақиладиган тақинчоқларга алоҳида эътибор билан қарашган. Бўйинга ёпишган ҳолда тақиладиган «гулбанд», «хапамат» тақинчоқлари безак бўлишдан ташқари, асровчи ва аҳоли орасида «гул» номи билан кенг тарқалган юқумли «қизамиқ» касалидан асраш ва аёлларга хушнидлик, хурсандчилик берувчи безак сифатида ҳам тақилган. Бойсунда тумор вазифасини утайдиган буюмлар ёмон куздан, бало- қазодан ҳимоя сифатида тақилган. Турли хил ўсимлик гиёҳлар хайвонлар тиши, тирноғи аёллар ёқасига ёки елкасига тақиб қуйилган. Ҳайвонлардан бўрининг тиши, айиқ, бургут тирноғи, илон ва балиқ суяги ҳам химоя вазифасини бажарган ва шу хайвонларнинг қуввати, хислатлари кишига ўтади деган қараш асосида тақинчоқ тумор сифатида тақилган. Аёллар, «ош-халоллик» рамзи сифатида қўлга кумуш, жез узук тақиб юришган, агар қўлга бирорта узук тақилмаса, ана шу қўл билан пиширилган таомлар, бажариладиган юмуш нохалол, нотоза ҳисобланган. Келин туширишда келинга аталган саруполар ичида тақинчоқлар, куёв тўйидан олдин совға сифатида ёки никох рамзи сифатида келинга

шунингдек, узук совға қилинган. Аҳоли орасида тақинчоқлардаги хар бир қисм, белгига алоҳида рамзий қарашлар бўлиб табиат кучларига сигиниш асосида «ой балдоқ», сирга, кўкракка тақиладиган «ситора» (юлдуз) тақинчоклари ҳам халқимизнинг қадимий ислимий қарашларни билан боғлиқ. Бойсунда алоҳида рамзий белгиларни ифодаловчи «ойнали сирға» кенг тарқалган. Никоҳ либосларида ҳам зебу - зийнат буюмларини кўрамиз. Тақинчоқлар аёлларнинг бошлари узра ташланган, пешона, бўйин, кўксини қоплаган шу йўл билан келиши мумкин бўлган дарду- балоларнинг олдини олганлар. Воҳада эркакларнинг қишки мавсумий кийимлари пўстин, кебэнаклар устидан боғлаб қўйиш учун хайвон терисидан қамиш ва тол пўстидан тўқима рўмоллар тайёрланган. Эркакларнинг камар боғлашида магик қарашлар, яъни бой бадавлатлик касб-кор, маълум бир хизматда машғуллик маросим ва удумларнинг рамзий белгисини ўзида ифода этган. Хонлар, амирлар камарининг қимматбаҳо тошлар билан безатилиши уларнинг иқтисодий қудратини англатса, дарвешлар камаридаги махсус тош ва нақшлар уларни атрофдаги бошқа кишилардан ажратиб турган. Эркаклар камарларига ҳамён, пичоқ ва носдон осиб юришган. Boҳa аёлларининг кийимларида боғловлар безак сифатида ишлатилмаган. Аёллар хўжалик ишларини бажаришда, гилам тўқишда ва бошқа юмушларни қилишда чаққон, тетик бўлиш учун белларига рўмол боғлашган. Қўлга тақиладиган тақинчоқлар - «билакузук», «дастбона», «дастмона», «дастахон» номлари билан юритилгаи бўлсада, бу тақинчоқ воҳада кўпинча «билакзук» номи билан машхур бўлган. Кумуш ва мисдан ясалган билагузуклар асосан жуфт ҳолда ясалиб, икки қўлга тақилган. Билакузуклар сирғалар каби хилма-хил бўлиб, ўзининг шакли ва безаклари билан бир-биридан фарқланган. Билакузуклар икки хил кўринишда, яъни айлана халқаси бир-бирига туташган ва халқа қисми бир-

бирига туташмаган билакузукларга бўлинган. Билакузукларда ўсимлик ҳайвонот дунёси асосий безак услуби сифатида олиниб, бурама илон шакли ва хайвонларнинг ўткир тишлари ва жимжимадор ўйма нақшлар безак учун асос қилиб олинган. Билакузукни бир-бирига туташтириш учун узун найчадан темир ўтказилиб, бу билан гўёки билакузуклар қулфланган. Қулф вазифасини ўтаган темирдан занжир осилтириб қўйилган. Воҳада қизлар турмушга чиққанларидан сўнг қў лларига билакузук тақишган. Хўжаларга мансуб ўрта ёш аёллар ҳар доим бир қўлларига билакузук тақишган. Уларнинг тассавурича, билакни очиқ, қўйиш гуноҳ ҳисобланган. Турли хил мунчоқлар-маржон, кузмунчоқ, тизиб тайёрланган «понча», «панжа» «дастак каби билак тақинчоқлари қизларга ёшлигидаёқ тақилиб, турли хил кўз, суқ тегишидан, ёмон кишилар назаридан сақловчи ўзига хос ҳимоя вазифасини ўтаган. Қўлга тақиладиган тақинчоқлардан яна бири узук бўлиб, у аёллар ва эркакларнинг оммавий безак буюми сифатида воҳада ҳам кенг тарқалган. Кекса кишиларнинг таъкидлашларича, аёллар доимо қўлларига узук тақиши лозим бўлган. Чунки халқона тасаввурга кўра, қўлга узук тақмаган аёлнинг рўзғор ишларини бажариши «ҳаром», макруҳ ҳисобланган. Аёллар узуги Республикамизнинг турли худудларида турлича номланган. Халқимизда аёллар ижтимоий- иқтисодий шароитидан келиб чиққан ҳолда бир неча узукни кўрсаткич, номсиз, чимчилоқ бармоқларига тақишган. Эркаклар учун узук нафақат тақинчоқ, безак вазифасини, балки муҳр ичида дуолар ёзилган тумор вазифасини ҳам бажарган. Воҳада узукларни амалдорлар, қози, бой, кушбеги, шайх ва бошқалар тақишган. Эркаклар узуги кишининг жамиятдаги иқтисодий ўрнини, қайси табақага мансублигини ҳам билдирган. Мархумларни ювувчи «мурдашуй»лар паст табакага мансуб кишилар сифатида ўрта қўлларига кумуш узуклар тақиши шарт бўлган. Узуклар тумор вазифасини ҳам ўтаган. Шунингдек, кекса ёшдаги кишилар кумушдан ясалган, тош қуйилмаган «ражаби» деб аталган узук тақишган. Узук тақиш қадимда бойлиқ ризқ, насиба,

подшолар учун адолат рамзи ҳисобланган. Дунёнинг кўплаб халқларида тўй куни келин-куёв никоҳ рамзи сифатида қўлларига узук тақишган. Жумладан, воҳада ҳам никоҳ узуги - «шохнак» неча минг йиллардан буён никоҳ, оила, садоқат, севги рамзи сифатида қадрланиб, тақилиб келинмоқда. Умуман олганда ўрганилаётган даврда тақинчоқларнинг хилма-хил турлари маълум бўлиб, улар кўрк, безак, магик химоя, халоскорлик сифатларини ўзида мужассамлаштирган эди. Тақинчоқлардаги шакллар, нақш безаклари, рамзий белгилар кишиларнинг эътиқоди, атроф-муҳит олам ҳақидаги қарашлари, табиат ва моддий олам билан узвий боғлиқликни ўзида мужассамлаштирган. XIX аср охири - XX аср бошларида Сурхон воҳасида кенг тарқалган тақинчоқлар халқимизнинг турмуш тарзи, хўжалик машғулотлари, иқтисодий ва ижтимоий ҳаёти, диний қарашлари билан боғлиқ ҳолда ўзида маҳаллий - ҳудудий белгиларни ҳам тўла сақлаб қолган.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб . 2. Каримов И.А. Қа ш қа дарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб . 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX - начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с. 4. Абдуллаев У. Фар ғ она водийсида этнослараро жараёнлар. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 215 б. 5. Абду-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть). - Самарқанд: Б.И., 1913. - 56 с.

O'xshashlar

Тақинчоқларнинг яратилиши ва турлари

Сурхон воҳаси эркакларининг мавсумий кийимлари ва уларнинг ўзига хос кўринишлари

Санъатнинг турлари

Композиция турлари

Ўзбек анъанавий кийимларини ўрганилиш тарихи