Ўзбек анъанавий кийимларини ўрганилиш тарихи

Ўзбек анъанавий кийимларини ўрганилиш тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбек анъанавий кийимларини ўрганилиш тарихи Кийимлар тарихига багишланган махсус илмий ишларни таҳлил этишдан олдин шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, бир неча минг йиллик тарих билан юзлашган ўзбек миллий кииимлари тўғрисида қадимий ёзма меросимиз дурдоналарида ҳам эътиборга сазовор мулоҳазалар билдирилган. Жумладан, ўзбек халқининг энг қадимий ёзма мероси «Авесто» китобида, шунингдек ўрта асрларда яшаб ижод қилган машхур туркий тилшунос Махмуд Қошғарий, энциклопедист олим Абу Райхон Беруний ва буюк давлат арбоби Захириддин Мухаммад Бобур асарларида халқимизнинг қадимий кийимлари хақида қимматли маълумотлар берилган. Европалик муаллифлар томонидан Марказий Осиё халқлари кийим- кечакларига оид дастлабки материаллар ўрта асрлардан, яъни: мазкур минтақага европаликлар томонидан илк экспедициялар уюштирилган даврдан бошлаб йигила бошланған. Хусусан, XIII асрда Мугулистонга сафар қилиш асноси-да мазкур минтақада бўлган Марко Поло, шунингдек, Плано Карпини ҳам Марказий Осиё халқларининг ўша даврлардаги кийим- кечаклари тўғрисида қимматли маълумотларни ёзиб қолдирган. XV аср бошида Амир Темур саройига элчи бўлиб келган ис-паниялик Руи Де Гонзалес Клавихо Самарқандда икки йил яшаган ва маҳаллий аҳолининг уша даврдаги кииимлари билан яқин-дан танишиш имконига эга бўлган. Бироқ, у ўз эсдаликларида кўпроқ уша даврнинг аслзода аёллари, яъни Темурий маликаларнинг турли элчилар ва чет эллик мехмонларни қабул қилиш маросимларида кийган кийимлари тўғрисидагина маълумотлар бериб ўтган, холос. XVI асрда Марказий Осиёга ташриф буюрган инглиз савдогари А. Женкинсон эса ушбу минтақада ипшаб чиқарилган махаллий матолар тўғрисида қизиқарли маълумотлар бериб ўтган, лекин афсуски, муаллиф

махаллий аҳолининг кийим-кечаклари борасвда маълумотлар бермаган 1 ". Колаверса, махаллий усулда ишлаб чиқарилган матолар, аншдюги, Бухорода тайерланган матолар тўғрисида можор олими Ҳ. Вамбери ҳам батафсил маълумотлар бериб ўтган. Х1Х асрнинг биринчи ярмига келиб Марказий Осиёга ташриф буюрган кўплаб сайёҳлар, элчилар, харбийларнинг йўлномалари ҳамда турли мақсадларда уюштирилган экспедиция иштирокчиларининг сафарномаларида минтақа тўғрисидаги дастлабки этнографик маълумотларни учратиш мумкин. Бироқ, улар махаллий аҳолининг антропологик тавсифига, кўпроқ қиёфасига тухталиб ўтганлар ва айрим ўринлардагина кийим-бошлари тўғрисида маълумотлар беради. Жумладан, Е. Мейендорф бухоролик аёллар ўзларининг таналарини буткул бер-китиб турувчи кенг кийим кийганликларини қайд этса, инглиз сайёхи А. Борис ўзбек миллий кийимлари мажмуига кирувчи узун пошнали этиклар ва аёлларнинг катта оқ саллалари маҳаллий аёлларнинг фаҳоли кийим-бошлари деб ёзган. Шунингдек бу даврда Туркистонда бўлган П. Небольсин ҳам бухороликлар, хиваликлар ва қўқонликларнинг миллий кийимлари ҳамда махаллий матолар тўғрисида жуда қисқа, лекин ўта қимматли маълумотларни келтириб ўтади. Россия империяси Ўрта Осиёни босиб олгандан сўнг уни уз мақсадлари йўлида қрганишга киришиб, улка буйлаб қатор ил-мий экспедициялар уюштирди. Натижада уша пайтда фаолият юргизган бир қатор илмий жамиятлар томонидан Туркистон та-рихи ҳамда махдллий ахдгаининг моддий ва маънавий мадания-тига багишланган қатор илмий асарлар чоп эттирилди. Умуман олганда, юқорида номлари кдйд этилган муаллиф-ларнинг асарларида Марказий Осиё халқларининг ўрта асрлар ва Россия мустамлакаси арафасидаги кийимлари, кийиниш маданияти ҳамда моддий маданиятининг либос билан боғлиқ, жихатлари хахида умумий этнографик 1

маълумотлар берилганлиги боис ўзбек халқининг анъанавий кийимлари тарихини ўрганишда маълум маънода асос бўлиб хизмат қилади деб айтиш мумкин. Крлаверса, мазкур даврда ўзбек халқининг анъанавий кийим- кечаклари борасида дастлабки илмий материаллар йигила бошлаган бўлсада, лекин ушбу қайдномалар кўпинча мутахассис тадқиқотчилар томонидан Йиғилмаганлиги боис анъанавий кийимларнинг ўзига хос хусусиятлари ва тарихи борасида батафсил маълумот бера олмайдиган тавсифий характердаги ёки узук-юлук маълумотлар мажмуидангина иборат бўлиб қолган. XX афнинг 20-40 йилларида В.Г. Григорьев, О. А. Сухарева каби этнограф ва шарқшунос олимлар томонидан илмий маълумотлар ва дала тадқиқотлари асосида ўзбекларнинг анъанавий кийимларига оид қатор янги асарлар ва маколалар эълон қилинди. Айниқса, бу борада ўзбек этнограф олимаси М.Бикжонова Тошкент шаҳри ўзбекларининг анъанавий кийимларини ўрганшига доир қатор илмий изланишлари алоҳида эътиборга моликдир. XX асрнинг 50-60-йилларига келиб ўзбек халқининг анъана-вий кийимларини ўрганиш борасида янги давр бошланди. Бу даврда турли тарихий-этнографик минтақаларда яшовчи ўзбекларнинг анъанавий кийимларини ўрганиш борасида янги-янги тадқиқодлар юзага келди. Бу борада машхур элшунос олима О.А.Сурхарева дала тадқиқотлари ва турли тарихий материаллар асосида ўзбекларнинг анъанавий кийимларига оид қатор фундаментал асарлар яратди. Олиманинг Марказий Осиё халқлари кийимларини ўрганиш муаммоларига оид илмий ишларида минтақада яшовчи халқлар кийимларининг ўрганилиш тарихи ва келгусида мавзу доирасида тадқиқ қилиниши лозим бўлган муаммолар борасида қатор эътиборга молик фикр-мулохазалар баён қилинган. Айниқса, бу даврда Марказий Осиё халқларининг анъанавий кийимларига бағишлаб эълон қилинган ишлар ичида Миклухо-Маклай номли Этнография институти томонидан нашр қилишган «Ўрта Осиё халқлари кийимлари» номли фундаментал асар алоҳида ўрин тутади. Мазкур

асар Марказий Осиё халқлари кийимлари шарқшунос ва этнограф мутахассислар томонидан археологии, деворий расмлар, ёзма манбалар ва дала этнографик материаллари асосида жиддий тадқиқ қилинган асарлардан бири ҳисобланади. Замонавий кийимларига бағишланган рисоласида анъанавий ўзбек кийимлари, уларни тайёрлашда ишлатиладиган мато турлари, тайёрлаш усуллари ва тарқалиши, бичими, тақинчоқлари, кийим-кечак безакларининг турлари тўғрисида батафсил маълумотлар берган. Бундан ташқари, таниқли этнограф олим, академик Қ.Шониёзов билан Ҳ.Исмоиловнинг ҳам муаллифликда ёзган «Ўзбеклар моддий маданиятидан этнографик лавҳалар» номли асарида ҳам анъанавий ўзбек кийимлари тахлилига алоҳида боб бағишанган бўлиб, эркак ва аёллар кийимлари, уларнинг ўзаро фархугари, тайёрланиши ва кийилиши хусусида қизиқарли хажвший мулоҳазалар баён қилинган. Бош кийимлари ҳам анъанавий кийимларнинг асосий қисмларидан бирини ташкил қилади. Қадимги даврлардаёқ бош кийимига караб ўзбекларнинг этник ва локал гурухларини фарқлаш мумкин бўлган. Зеро, ўзбек аёлларининг анъанавий бош кийимлари санъатшунос ва этнограф олимлар томонидан жиддий тадкиқ этилган. Умуман олганда, кўплаб муаллифлар аёллар юзиш ёпинчиқ тарзида тўсиб турувчи махсус либосларнинг келиб чиқиши исломдан аввалги анъаналар билан боғлиқ, деган хулосага келган. Таниқли музейшунос мутахассислар Т. Абдуллаев ва С.А. Хдсановаларнинг «Ўзбеклар кийими» номли асарида Ўзбекистан тарихи музейида сақланаётган кийим-кечакларнинг хоёб нусхалари асосида XIX аср охири -XX аср бошларидаги Бухоро, Самарқанд, Фарғона, Тошкент ва Хоразм минтақаларига хос эркаклар, аёллар, бо-лалар ҳамда турли табака вакиллари кийимлари тахлил қилинган. Бу асар юқорида айтиб ўтилганидек музей материалларини ўрганиш асосида юзага келган дастлабки тадқиқод ҳисобланса-да, лекин ушбу китоб бир қатор камчиликлардан ҳам холи эмас. Жумладан, китобда кийимларнинг махаллий хусусиятларига доир

жиҳатлари акс эттирилмаган. Шу боис, Ўзбекистоннинг барча минтақаларига хос бўлган хилма-хиллиқ анъанавий бичиш усуллари батафсил ёри-тилмаган. Лекин шунга қарамай, бу асар ўзбек кийимлари мавзуида кенг куламли тадқиқотлар олиб бориш ҳамда кийиниш маданияти- нинг ўрганилмаган халфаларини чуқур ёритишга ёрдам беради. Ўзбек кийимларининг этнографик тахлили тарихига назар тапшаганда, 90- йилларга келиб Москвадаги Этнография институти илмий жамоаси томонидан нашр этилган «Ўрта Осиё ва Козогистон халқларининг анъанавий кийимлари» номли асарни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз-дир. Марказий Осиё ва Қозоғистон халқларининг анъанавий кийимларига оид сўнгги тадқиқотлар натижасини ўзида мужассамлаштирган бу асарда Хоразм аёллари ва Фарғона-Тошкент эркакларининг анъанавий кийимлари қиёсий-тарихий жиҳатдан таҳлил қилинганлиғи муҳим илмий аҳамият касб этади. Собиқ иттифоқ даврида Марказий Осиё халқларининг уй шароитида ип-г азлама, ипакли ва ярим ипакли (нимшойи) ҳамда жун ва теридан мато тайёрлаш жараёни ҳам айрим тадқиқотчилар томонидан ўрганилган бўлиб, матоларни тўқиб, турли-туман рангларга бўяш усуллари ва ушбу жараёнларда иштирок этувчи ҳунармандларнинг вазифалари тавсифланган. Лекин, афсуски, бу ўзига хос ва қизиқарли мавзу Республикамизнинг миллий анъаналари ҳамда ўзига хос локал хусусиятлари билан ажралиб турувчи тарихий-этнографик минтақалардан бири Қашқадарё воҳааси мисолида хозиргача ўрганилмаган. Анъанавий кийимларга хос тақинчоқ ва безаклар яқин давр-ларгача одат бўлиб келган. Кийим-кечаклардаги янгиланиш ва унинг трансформациям тақинчоқларнинг айрим хиллари истеъ-молдан чикиб кетишига сабаб бўлган. Бу даврда анъанавий кийимларнинг ажралмас қисми бўлган тақинчоқларнинг турлари, тарихи ва улар билан боғлиқ тасаввурлар ҳам маълум даражада ўрганилган.

Умуман олганда, мазкур тадқиқотлар маълум илмий концепция асосида ёзилган бўлсада, лекин аксарият илмий ишларда Ўзбекистоннинг барча минтақаларида яшовчи ўзбеклар кийимлари қамраб олинмаган. Шу боис, бажарилган ишларда кийим-ларнинг турли минтақаларга хос махдллий турлари тула акс этмаган, айрим ҳолларда эса фақатгина музей материаллари билан чегараланиб колинганини кузатиш мумкин. Мустақиллик йилларида ҳам бир қатор тадкдаотларда мил-лий қадриятларимиз, анъанавий моддий ва маънавий маданият, халқона урф- одатлар муаммоси хдкконий илмий муаммо тарзда ўрганила бошланди, деб айтиш мумкин, Жумладан, анъанавий кийимларимиз таркибига кирувчи ўзбек миллий дўппиларига бағишланган тадкикртларда юртимиз аҳолисининг анъанавий бош кийимлари, уларнинг турли минтақаларга хос кўринишлари ва тарихий асослари борасида янги маълумотлар тахлил этилгани билан ҳам аҳамиятлидир. ЎзРФА Тарих институти «Этнология» булимида ўзбек халқи этнографиясининг долзарб мавзуларининг янгича талкинига бағишланган қатор тадқиқотлар яратилди деб айтиш мумкин. Жум-ладан, этнограф Г. Юлдашева Нурота воҳаси аёлларининг анъ-анавий кийимлари мавзусида ёкдаган номзодлик диссертация-сида воҳа аёлларининг кундалиқ байрам кийимлари ҳамда қиз-лар ва келинларнинг либослари ҳақида бой этнографик маълу-мотлар келтирган. Тадқиқотчи Г. Зуннунова Тошкент шахри ўзбек аёллари кийимларининг ривожланиш боскдчлари ва трансформациясини ўрганган бўлса, Қ.Жумаев Бухоро кийимларининг ўзига хос то-монларини этнографик материаллар асосида тахдил қилган 30 . Бундан ташқари, У. Абдуллаев, И.Аэуэоров, М. Ҳамидова, Т. Ботиркулов каби еш санъатшунос, файласуф, этнограф олим- ларнинг ўзбек миллий кийимлари тахдилига багишланган қатор иишари эълон қилинган. Ёш истеъдодли этнолог олим А.А.Аширов томонидан ўзбек халқи оилавий маросимларида кийим- кечакларнинг рамзий тутган ўрни янгича нуқтаи назардан тадқиқ қилинган

бўлиб, туғилиш, никоҳ ва мотам маросимларида кийиладиган кийимларидаги умумийликлар борасида қатор эътиборга сазовор мулоҳазалар билдирилган. Сўнгги йилларда ўзбек миллий кийимларини илмий асосли тарзда ўрганишда санъатшунос олима Н.Содиқованинг хизматларини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз. Ушбу муаллиф XIX - XX асрлардаги ўзбек миллий кийимларини Республикамиз ва хорижий мамлакатлардаги йирик музейларнинг фондларида сақланаётган материаллар асосида турли ҳудудлар, жумладан, Тошкент, Фарғона, Хоразм, Бухоро, Самарқанд вилоятлари бўйича илмий тадқиқ қилганлигини айтиб ўтиш ўринли. Хуллас, мавжуд адабиётлар таҳлилидан кўриниб турибдики, анъанавий миллий кийимларнинг трансформацияси Қашқадарё воҳаси материаллари асосида XIX аср охири XX аср тарихий давр доирасида махсус ўрганиб чиқилмаган. Мазкур монографиянинг манбавий асосини дала этнографик экспедициялари жараёнида йиғилган маълумотлар; мавзунинг у ёки бу жиҳатларига алокадор адабиётлар ҳамда тадқиқ қилинаётган муаммонинг айрим томонларини узида акс эттирған, лекин хали чоп эттирилмаган тадқиқотлар ва илмий ҳисоботлар; музей фондларида сақланаётган ва кўргазмаларда намойиш қилинган кийим-кечаклар; архив материаллари ташкил қилади. Қашқадарё воҳаси ўзбекларининг XIX асрнинг охири - XX асрдаги анъанавий кийимлари трансформациясини илмий тадқиқ қилишда муаллиф томонидан 2000 - 2006 йиллар мобайнида воҳанинг Шахрисабз, Китоб, Яккабоғ, Қамаши, Гузор, Қарши, Косон, Касби, Муборак, Миришкор туманларидан йиғилган материаллар асосий манба бўлиб хизмат қилди. Монография учун йиғилган дала материаллари маҳаллий аҳоли билан суҳбат, шахсий кузатувлар ва анкета сўровномалари асосида тўпланди. Ха лқимизнинг анъанавий кийимларини яхши биладиган, хаёти давомида ушбу кийимларни кийган, бичиб-тикиб тайёрлаган 65-90 ёшдаги 100 дан ортиқ ахборотчилардан ёзиб олинган этнографик маълумотлар

монографиянинг фактик асосини ташкил этди. Шунингдек китобни етарлича ёритиш учун аҳолининг шахсий фото альбомларидаги кийим тасвирлари ҳамда кексалар қўлида сақланаётган кийим намуналарига таянган ҳолда ва кийиниш маданиятининг ривожланиш жараёни ўрганилди.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб . 2. Каримов И.А. Қа ш қа дарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб . 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX - начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с. 4. Абдуллаев У. Фар ғ она водийсида этнослараро жараёнлар. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 215 б. 5. Абду-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть). - Самарқанд: Б.И., 1913. - 56 с.

O'xshashlar

Ўзбек халқи анъанавий кийимларининг шаклланиш тарихидан

Ўзбек бастакорлари уюшмасининг иш фаолияти тарихи

Ўзбек халқининг достончилик санъати

Ўзбек хонандалик санъати намояндалари

Ўрта асрларда яшаган аждодларимиз кийим – бошлари