Саҳнавий муносабатларни баҳолаш - San'at - Referatlar

Саҳнавий муносабатларни баҳолаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

Саҳнавий муносабатларни баҳолаш Режа: 1. Партнерлар «Ота - ўғил» муносабатида. 2. Фактларни баҳолаш. 3. Саҳнавий муносабатларни ўрганиш ва фактларни тўғри баҳолашга каратилган машқлар.

Актёр сахнада ўзи кўриб ва эшитиб турган ҳар бир объектни, ҳар бир нарсани ўз тасаввури орқали сахнавий ҳаёти учун зарур нарсаларга айлантириб, уларга шунга яраша муносабатда бўлади. Масалан, актёрнинг кўз ўнгида денгиз расми солинган мато бўлаги турибди, дейлик. Актёр бу матони ҳақиқий денгизни қабул қилгандек қабул қилади. Яна бир мисол қўлидаги реквизит цехидан олинган бир бўлак қоғоз. Лекин актёр унга жуда мухим хабар ёзилган хатдек муносабатда бўлади. Шунингдек, у нафақат ўз ролини, балки партнёрининг репликаларини ҳам ёддан билган ҳолда, ҳар сафар сўзларни шу тобда туғилгандек, хабарларни биринчи бор, ҳозир эшитиб тургандек қабул қилади. Демак, саҳнада ҳар бир объектга нисбатан тўғри муносабатда бўлиш ва шароитдан келиб чиқиб, уни ўзгартира олиш қобилияти актёр учун зарур бўлган фазилатлардан биридир. Бунда актёрнинг ишонувчанлиги, «содда»лиги,яъни, ўз касбига лаёқати намоён бўлади. Актёр табиатида шу хислат бўмаса, унда яхши ижодкор сифатида бу қобилиятни ўзида тарбиялаш мумкинлигини кўриб чиқамиз. Биринчидан, актёр диққат марказида бўлган ҳар бир объектни (юқорида айтиб ўтилгандек), аслида қандай бўлса шундай қабул қилиши ва унга қандай зарур бўлса шундай муносабатда бўлиши лозим. Атрофдаги воқеа, ҳодиса ва предметларга бундай ижодий ёндашиш актёрнинг ишончи туфайли амалга ошади. Ишонч ўз навбатида тасаввур ёрдамида, оқлаш орқали юзага келади. Демак, партнёрни «ота»га айлантириши учун шундай эканлигига ишониш керак. партнёрга отага бўлгандек жиддий муносабатда бўлиши, ўз тасаввури ёрдамида (партнёр билан бирга) «ота-ўғил» муносабатларини оқловчи далиллар топиши лозим. Шундай қилиб, саҳнавий оқлаш ёрдамида мужассам топган диққат ва ишонч, актёр руҳиятида объектга нисбатан зарурият ҳисси уйғотади, уни (актёр) бадиий тўқиманинг реаллигига ишонтиради. Объектга ижодий ёндошиш жараёнининг 2 та муҳим қисми бор: - биринчиси, янги бадиий реаллик (ҳақиқат)ни яратиш;

- иккинчиси, персонажнинг шу реаллик (ҳақиқат)га нисбатан субъектив муносабатини (юзага келтириш) аниқлаш. Шу муносабатларни аниқлаш ва юзага келтириш орқали актёр ўзи яратаётган образ қиёфалар кириб боради. Чунки ҳар қандай инсоннинг ҳам, саҳнавий образнинг ҳам ҳарактери ўзини қуршаб турган нарсаларга, одамларга, воқеаларга нисбатан бўлган муносабати орқали ифодасини топади. Шу боис роль устида ишлаш муонсабатларни қидириш демакдир. Инсон муносабатидан унинг хатти-ҳаракати келиб чиқади. Муносабатларни аниқламай туриб, ҳаракат қилиб бўлмайди. Ўз навбатида хатти-ҳаракат театрнинг ифода воситаси ва актёрлик маҳоратининг асосий материалидир. Хатти-ҳаракатнинг манбаи саҳнавий муносабат экан, демак саҳнавий муносабатлар актёрлик санъатининг асоси дейишимиз мумкин. Саҳна санъати муносабатда туғилади ва хатти-ҳаракатда ўз ифодасини топади. Фактларни баҳолаш. Саҳнавий муносабат икки хил бўлади: 1. Қаҳрамоннинг пьесадаги воқеалар бошланмасдан олдинги ҳаёти жараёнидаги муносабатлари. 2. Қаҳрамоннинг саҳнадаги ҳаёти жараёнидан келиб чиққан муносабатлар (фактларни баҳолаш) Биринчи гурухҳ муносабатларини тўғри аниқлаб олиш натижасидаги хатти-ҳаракатлар жараёнида иккинчи гуруҳ муносабатлари (ўз-ўзидан) туғилади. Демак, 1-гуруҳ муносабатларини олдиндан ўйлаб-тайёрлаб чиқиш иккинчи гуруҳ муносабатларини жонли, ҳаҳқоний ва табиий бўлишининг зарурий шартидир. 2-гуруҳ муносабатлари фактларни баҳолаш деб аталади. Саҳнада содир бўладиган ҳар бир янги ҳодиса актёрдан уни маълум даражада баҳоланишини талаб қилади. Баъзан бу баҳо онгли-рационал бўлиб, баъзан эса импульсив-тасодифий бўлиши ҳам мумкин. Актёр тасодифларни қабул қила олиши керак. Зеро, саҳнадаги ҳар бир ҳодиса-воқеа маълум даражада персонаж-актёр учун тасодиф бўлиб ҳисобланади. Олдиндан маълум нарсани тасодифдек қабул қилиб олиш актёрлик санъатининг энг қийин томони

бўлиб, артист иқтидори, қобилияти аввало шунда намоён бўлади. Маълумки, иқтидорни ўргатиб бўлмайди, лекин саҳнада ҳар бир воқеани жонли, табиий ва ҳаққоний баҳолай олиш учун максимал шарт-шароит ярата олишни ўргатиш мумкин ва зарур. Ушбу шарт-шароитлардан бири персонажнинг бутун умри давомида тўплаган муносабатларини аввалдан аниқлаб, ўзида мустаҳкамлаб олишидир. Бундай тайёргарликларсиз актёрда саҳнавий тасодифларни бахолаш учун зарур бўлган кучли ишонч ҳиссиётларини пайдо бўлиши қийин. Демак, диққат ва ишонч актёрда муносабатни яратади, бу муносабатлар ўз навбатида ҳаққоний ҳатти-ҳаракатларнинг туғилишига замин бўлиб хизмат қилади. Саҳнавий муносабатларни ўрганиш ва фактларни тўғри баҳолашга ҳаратилган машқлар. Бу кўникмаларни юзага келтириш учун «муносабат ва фактларни бахрлаш учун этюдлар» деб номланган машқлардан фойдаланилади. Бу этюдлар талабаларнинг диққати учун мўлжалланган машқлар бўлиб, у аста-секин мураккаблаштириб борилади. Натижада машқ бажараётган жараёнга тасаввурни ҳам қўшса, унинг объектга нисбатан қизиқишини оширади, диққат- эътибори бир жойга тўпланади. Талабадаги қизикиш эса ижодий жараёнга айланиб, диққат янада чуқурлашади ва жадаллашади. Олайлик, талабанинг кўлида телпак. Уни яхшилаб кузатиш топширилади. Бу «диққат» учун бажариладиган оддий машқ. Ижрочининг диққати маълум бир маромга ётганидан сўнг, ўқитувчи «бу телпак эмас, мушукча» деб машқни мураккаблаштиради. Агар ўқувчи дарров мушукчани «ўйнай» бошласа, у нотўғри йўлдан кетаётган бўлади. Диққат учун бажарилаётган машқ, сунъий сакрашларсиз, батамом табиий ҳолда, аста-секин муносабат машқи сари ўсиб бориши лозим. Талабанинг ташқи ҳолатида ҳеч нарса ўзгармаслиги мумкин, лекин «мушукча» сўзини эшитганидан кейин унинг руҳиятида, ички тасаввурида фаоллик ортади. Аввало, талаба ўз диққатини берилган объектга тўплаган ҳолда, хаёлан унга аслида йўқ сифатларни, яъни

мушукчанинг сифатларини татбиқ эта бошлайди. Бу вазифани «телпакни мушукча сифатида оқлаш» деб аташ мумкин. Мушук билан телпакнинг умумий (жунлилик) сифатларига таянган ҳолда талаба уни жисман кўз олдига келтиради. Мушукчанинг боши, қулоғи, оёғи, думи қаердалигини аниқлайди. Телпак қимирламайди, жуда яхши. Демак, мушук ухлаяпти. Оёғи-боши кўринмаяпти, демак, у кулча бўлиб олган. Агар уни уйғотсак, мана бу ердан боши, бу томондан думи пайдо бўлади. Мушукни жисман аниқлаб олгач, уни оқлашга ўтилади: кимнинг мушуги, қаердан келган, насли қандай, феъли қанақа, қачондан бери ухлаяпти экан ва хҳк. Тасаввурининг бундай ишлаши натижасида пайдо бўлган ишончдан муносабат юзага келади ва талаба ўз муносабатини хатти-ҳаракат орқали ифода эта бошлайди. Бироз олдинга эгилиб мушукни оҳиста силайди. Шунда талаба юзида эркалаш ифодаси пайдо бўлиши мумкин. Бу ҳаракатлар арзимаган бўлиб кўринсада, баъзан шунчалик ҳаққоний акс этадики, хонада ўтирганларга мушукнинг хуриллаши эшитилаётгандек бўлиб туюлади. Шу онда машқни тўхтатиш мақсадга мувофиқдир. Ҳудди шундай усулда яна бир қатор машқлар ўйлаб топиш мумкин. Масалан, арқон эмас-илон, гугурт қутиси эмас бомба, стул эмас - пулемёт ва ҳ.к. Уйлаб топилган буюм билан берилган объект ўртасида бироз ўхшашлик бўлгани яхши. Муносабат учун берилган машқларнинг 2-тури асосида воқеа ўрнига бўлган муносабат ётади. Масалан, сахнадаги талаба ўзини врач қабулхонасида, вагонда, параходда, музейда - деб хис қилиши керак. Машқлардаги изчиллик ва иш услуби илгаридек бўлади. Ҳатти-ҳаракат қилишдан олдин талаба воқеа ўрнини «оқлаши» ва тасаввури ёрдамида қатор саволларга жавоб топиши керак: бу ерга қачон келди?, нима учун келди, қандай қилиб келди? Олдин қаерда эди? Бу ерда канча вақт бўлади? қачон кетади? ва ҳ.к. Ўқитувчи талабанинг хатти-ҳаракатида бирон-бир ёлғонни, ясамаликни сезиши билан машқни тўхтатиши лозим. 3- турдаги машқлар, воқеа ўрнига нисбатан шарт-шароитнинг, муносабатнинг ўзгариши асосига қурилади. Масалан, совуқ ёки иссиқ об-

ҳавода боғда, қорин оч ҳолда магазин пештахтаси ёнида, яқин кишиси оғир касал бўлиб ётган хонада, бомбардимондан сўнг вайрон бўлган уйи олдида ва ҳ.к. Бу машқларда ички жараёнлар изчиллигининг тўғрилигига алоҳида эътибор берилиши шарт, чунки бу жараёнлар жонли хаттиҳаракатнинг туғилишига олиб келади. Дастлаб талаба мушаклардаги ортиқча зўриқишдан халос бўлиши, сўнгра диққатини берилган объектга тўплаши лозим. Шундан сўнг ҳаракат жойини тўлиқ оқлаши, ана ундан кейингина берилган шарт- шароитни баҳолашга ва оқлашга ўтиши мумкин. Муносабат учун машқларнинг 4-турида саҳнадаги партнёрга бўлган муносабат хусусидадир. Машқлар сўзсиз ва деярли ҳаракатсиз амалга оширилади. Саҳнага 2 та қатнашувчи таклиф этилади. Хатти-ҳаракат учун воқеа ўрни белгилаб олинади: хона, автобус, метро ва ҳ.к. улар ёнма-ён ўтиришадилар. Уларнинг бир-бирига бўлган муносабати аниқланади. Масалан, эр-хотин, дўст, ака-сингил, севишганлар, нотаниш кишилар ва ҳар бир қатнашчи партнёрини машҳур киши киноактёр, ёзувчи, спортсмен деб қабул қилади. улар бир-бирлари билан таниш, лекин қачон, қаерда учрашганларини эслолмайдилар. Улар бир-бирлари билан танишишни истайдилар, лекин биринчи бўлиб гапиришга журъат қилолмайдилар. Ишлаш усули ва изчиллиги аввалгидек - мускуллар бўшлиги - диққат- оқлашмуносабатлар ўртасидаги муносабатларни бехато топсалар, қатнашувчилар бир-бирларига тўғри муносабатда бўладилар. Машқларда ўқувчилар ифода воситаларидан меъёрида фойдаланишларига эътибор бериш лозим. Оз фурсатда саҳнавий кўникмаларни уларнинг онгига сингдириш учун муносабатнинг ўзгариши асосига қурилган машқлар жуда қўл келади. Фактларни баҳолаш учун бажариладиган машқлардан кутиладиган асосий мақсад олдиндан маълум нарсани, саҳнада тасодифдек қабул қилишга ўргатишдир. Масалан, бир талабани саҳнага таклиф қилиб, китоб ўқиш топширилади: китоб қизиқ, зерикарли, драматик, юмористик ва хҳк. бўлиши мумкин. Бу машқни бажариш учун, биринчидан ўқувчи китобда

ёзилганларни ростмана ўқиши керак, иккинчидан, ўқиганларини берилган вазифа уйғотадиган таъсуротга айлантирмоғи лозим. Бу нарса талабадан бой тасаввурни, соддаликни, бир зумда қарор қабул қилишни талаб қилади. Шудан сўнг тааъсурот асосида юзага келган сюжетга мос асосида бирор тасодифни ўз ичига олган этюдларга ўтиш мумкин. Масалан: киши уйга қайтиб, стол устида яхши ёки ёмон хабар ёзилган телеграммани кўриб қолди; қўшни хонада ўзи ҳақида гапирилаётган суҳбатни тасодифан эшитиб қолди; харид қилмоқчи бўлиб, сумкасидан пул йўқолганлигини билиб қолди; чизаётган чизмаси устига тасодифан бўёқли идишни ағдариб юборди ва ҳ.к. Этюднинг асосий ва ҳал қилувчи нуқтаси, албатта, тасодифни қабул қилиш лаҳзаси. У, ҳаққоний, жонли ва ишонарли бўлиши лозим. Бунга эришишнинг 2 та қоидаси бор: 1. Сахнага чиқишдан аввал ҳамма оқлашларни шундай ҳал қилиши керакки, булар актёрнинг этюдда берилган шарт-шароитни юқори эмоционал баҳолай олишига ёрдам берсин. Масалан, бўёқ тўкилган чизмани ижрочи учун жуда зарур ва қимматли деб белгилаш керак. Агар актёр шу шартга тўла ишона олса, тасодифни баҳолашда ҳақиқий кўз ёшгача етиб келиши мумкин. 2. Саҳнага чиққан пайтда содир бўладиган «тасодиф»ни батамом унута олиш, унга аввалдан тайёрланмаслик лозим. Бунинг учун актёр диққатини бошқа объектлар билан банд қилиши зарур. Масалан, ижрочи бор эътиборини бўёқли идишга эмас, чизаётган чизмасига қаратиши мумкин. Ҳар бир ролнинг энг масъулиятли, энг қийин, шу билан бирга, энг қизиқ онлари бу саҳнавий тасодифнинг рўй бериш дақиқаларидир. Шу тасодифни қанчалик ҳаққоний баҳолай олишига қарабгина томошабин актёрнинг қобилияти ҳақида сўз юритади.

Адабиётлар: 1. И.А.Каримов. «Ўзбекистон XXI - аср бўсағасида» Тошкент 1997 й. Ўзбекистон нашриёти. 2. И.А.Каримов. «Истиқлол ва миллий театр» Тошкент. 2002 й. Янги аср авлоди нашриёти. 3. И.А.Каримов. «Ўзбекистон театрларини ривожлантириш ҳақида»ги 1998 йил 26-март фармони. 4. М.Рахмонов «Хамза» номидаги театр. Тошкент 2001 йил. 5. Г.Кристи. «Воспитание актёра школьх Станиславского». Изд. 2-е. М.Искусство 1978.

O'xshashlar

Қарама – қаршилик саҳнавий хатти-ҳаракат асосидир. Драматик асарнинг асосий мавзулари

Режиссёрлик қобилиятини тарбиялаш

Талабада ички шайлик

Мушаклар эркинлиги

Режиссуранинг асосий элементлари