Rejissorlik qobiliyatini tarbiyalash - San'at - Referatlar

Rejissorlik qobiliyatini tarbiyalash

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185 KB

Ko'chirib olish

Rejissorlik qobiliyatini tarbiyalash Reja: 1. Badiiy ijodning umumiy shartlari 2. Kuzatuvchanlik, tasavvur, fantaziyaning kasbiy axamiyati 3. Kuzatuv mashqlari 4. Rejissorda tasavvur va fantaziyani o‘stirish mashqlari 5. Janr bilan bog‘liq mashqlar 6. So‘zsiz xatti-harakat uchun mashqlar 7. Sahnaviy diqqat uchun mashqlar 8. Sahnaviy erkinlikni tarbiyalash mashqlar 9. Sahnaviy ishonchni tarbiyalash mashqlari 10. Munosabatlar va ro‘y bergan voqiylikni baholash

Badiiy ijodning umumiy shartlari Rejissorlik kasbi ko‘p tarmoqli ijodiy faoliyat va tasavvur qilaolish salolhiyatiga ega, chuqur bilim hamda aktyorlik mahorati sirlarini mukammal egallashlikni talab qiladi. Rejissorlik kasbi kabi bir qancha soha mutaxassisligi, qo‘p qirrali iqtidor, mahoratni talab qiladigan soha kam uchraydi. Shuning uchun rejissorlik kasbini egalllashga bel bog‘lagan talaba. ko‘plab ijodiy soha bilimlariga ega bo‘lishidan tashqari, tabiatan shu sohaga layoqatli bo‘lishi zarur. Rejissorlik sohasiga layoqati bo‘lmagan talabani, turli uzluksiz mashqlar yordamida ma’lum ko‘nikmalarga o‘rgatish sohaga zarur bilimlar bilan qurollantirish mumkin. Biroq talabaning o‘zida tug‘ma professional layoqat bo‘lmasa, hech qanday mashg‘ulot va bilim unga yordam beraolmaydi. Professional layoqat deganimizda nimalarni nazarda tutamiz? Professional layoqatni shartli tarzda uch guruhga ajratish mumkin. 1.Bu guruhga san’atning har bir sohasiga ta’luqli bo‘lgan (musiqa, tasviriy san’at, teatr, adabiyot) ijodkorlik salohiyatini kiritish mumkin. 2. Bu guruhga san’atning barcha sohalariga xos bo‘lgan salohiyat bilan birgalikda, rejissorlikka xos bo‘lgan tashkilotchilik qobiliyati bo‘lmog‘i lozim. 3.Bu guruhga rejissorlikka xos bo‘lgan salohiyat bilan birga aktyorlik mahorati, aktyorlikka xos eng asosiy qobiliyat mavjud bo‘lishligi zarar. Badiiy ijod uchun zaruriy bo‘lgan qobilityaning nechog‘lik rivojlanganligini ko‘rib chiqaylik. Bunday qobiliyatning birinchi sharti, ijodkorni o‘z ichki his –xayajoni badiiy ta’surotini izhor etish, ko‘rsatish, aytib berishga bo‘lgan kuchli ihtiyojdir. Manga shu ixtiyojdan kelib chiqqan holda, o‘z bilimi, tafakkurini, xayotiy kuzatuvlarini tinimsiz boyitib borishga bo‘lgan izlanishlaridan iboratdir. Agar ko‘rgan va bilgan narsalarini ihzor etish uchun qalbining ich-ichidan tinimsiz tashqariga chiqishga, odamlarga aytishga, odamlar bilan baham ko‘rishga o‘zida kuchli ixtiyoj bo‘lmasa, bu sohadagai barcha say’i harakatlari zoye ketadi.

Lev Tolstoy, -agar yoza olmasang, yaxshisi yozmaganing ma’qul” degan so‘zini rejissura sohasiga to‘g‘rilasak.” Agar sahnalashtira olmasang, yaxshisi sahnalashtirmaganing ma’qul” deyish mumukin. Rejissor o‘zi o‘qigan peyesadan olgan ta’surotlarini, xayotiy voqealar silsilasidan olgan ta’surotlari ostida o‘zining aytmoqchi bo‘lgan fikrlarini sahnadan turib baralla xayqirishga o‘zida kuchli e’tiyoj sezmuguncha asar ustidagi ishni amalga oshirishga kirishmasligi zarur. Aytmoqchi bo‘lgan fikrning samiymiyligi, mazmundorlik, san’atkor layoqati bir-birini to‘ldirib, boyitishi natijasi o‘laroq.yaxshi asar dunyoga kelishi mumkin.Bulardan tashqari har bir zabardast ijodkorda bo‘lganidek,badiiyg‘oyaviy dunyoqarashning keng shakllanganligi, ijtimoiy, falsafiy mushohadaning teranligi,xayotning pasti-balandini yaxshi tushinishi asar muvaffaqiyatida hal qiluvchi o‘rin egallaydi. Rejissorning ilmiy salohiyatini o‘stirishda san’atshunoslik ilmini yaxshi tushinishi, tahlil qilaolish ko‘lamining ko‘pqiraligi muhim omil hisoblanadi. San’atshunoslik fanlari bo‘yicha rejissor zamonaviy bilimlardan xabardor bo‘lishi zarur. San’atning barcha turlarini yaxshi bilishi, ularni tahlil qilaolishilikni o‘rganmog‘i lozim bo‘ladi. Bulardan tashqari rejissorda estetik didining mukammal shakllanganligi yolog‘onni -rostdan, soxtalikni –xaqiyqiydan ajrataolishida yordam beradi. Ma’lumki, rejissorning asosiy quroli-aktyordir. Buning uchun esa,aktyor psixologiyasini yaxshi bilgan bo‘lishi,aktyor yaratmoqchi bo‘lgan timsol-obraz psixiologiyasi unga yaqin bo‘lmog‘i zarur. Kuzatuvchanlik, tasavvur, fantaziyaning kasbiy axamiyati San’atning qaysi sohasida bo‘lmasin ijodkorning sinchkovligi katta ahamiyatga ega. Sinchkov bo‘lmay turib xayotni chuqur bilish mumkin emas. Xayotni chuqur bilmay turib yaratuvchanlik bilan shug‘ullanish, san’at bilan shug‘ullanish mumkin emas.

“Shunday inesonlar borkim,-deb yozgan edi K.S.Stanislavskiy-bundaylar tabiatdan o‘ta sezgir va sinchikov bo‘ladilar.Ular beixtiyor tarzda kuzatuvchan bo‘lib,atrofida ro‘y berayotgan xodisa va voqelarani sezadilar ko‘radilar xotiralarida umrbod saqlayoladilar .Ustiga-ustak ko‘rgan va sezgan.kuzatganlari orasidan qiziqroq, muhimroq, go‘zal va tipik xususiyatga ega bo‘lganlarini saralab oladilar.Bunday insonlar bilan suhbatlashganingda, ko‘pchilik odamlarning e’tiboridan chetda qolgan voqea va xodisalarni,sezmasdan ko‘rmasdan o‘tqazib yuborganliklarini guvohi bo‘lamiz.” Sezgirlik va kuzatuvchanlikning bir necha qirrasi bor. U yoki bu san’at turi to‘g‘risida fikr yuritsak, kuzatuvchanlikning o‘sha sohaga ta’luqli qirrasini ko‘ramiz. Faqat ayrim murakkab san’at turlarigina kuzatuvchanlik va sezgirlikning barcha qirralari ishtirokini talab qilar ekan. Shunga qaramay baribir kuzatuvchanlik va sezgirlikning alohida bir qirrasi ustivor bo‘lishligini talab qilar ekan. Misol uchun tasviriy san’atda rassomdan ranglar, chiziqlar, xoshiyalar, nur va soyalarni sezishlikni talab qilsa, xaykaltaroshdan buyumlarning tashqi plastik shaklini, maydon makon va zamondagi holatini. hajmi balandpastligini sezishlikni talab qilar ekan. Musiqachi esa. ko‘rish va sezishdan tashqari atrofdagi ohang, tovushlarni eshitaolishlik qobiliyatini talab qiladi. Yozuvchidan esa bundanda murakkabrok, sezgirlik kuzatuvchanlik talab qilinadi. Yozuvchi tomonidan yaratilgan timsollar, voqea va xodisalarni o‘quvchi ko‘z oldiga keltiribgina qolmay, tasvirlangan manzaralarni sezishi, go‘zallikni, his etishi nafis hidlar dimog‘iga urilishi, tamini tatib ko‘rgandek bo‘lishi kerak. Aktyorlik san’atidagi kuzatuvchanlik va sezgirlik o‘zgacharoq sifatga ega bo‘lishi kerak. Sababi aktyor sahnadan turib insonning xulqi odobi, yurish turishi, xatti-haraakatini aks etdirishi lozim bo‘lgani sababidan, aktyor insonning tabiatiga xos bo‘lgan xususiyatlarning turli ko‘rinishlarini o‘rganishi kuzatishi kerak bo‘ladi. Aktyor inson tabiatini o‘rganar ekan, boshqa san’at turlari mutaxissislari kabi beshta sezgisni ishga soladi. (albatta bunda ko‘proq ko‘rish va eshitish kabi faoliyatga ko‘proq o‘rin beriladi) Lekin boshqa san’at mutaxassislaridan farqli o‘laroq aktyor yana bir sezgisini ham ishlataolishi talab qilinadi. Xuddi mana shu

sezgi aktyorlik san’atida muhim ahamiyatga ega. Bu sezgini qabul qilishning mushaklar yoki motor sezgi ham deyish mumkin. Inson hatti-harakatini kuzatyotgan aktyor, hayolan o‘sha harakatlarni takrorlashga “o‘ynashga” intiladi. Garchand aktyor o‘z obyektini kuzatar ekan, tashqaridan qaraganda u, harakatsiz turgan bo‘lsada, uning ichki mushaklari kuzatilayotgan obyektning harakatlarini keltirib chiqaruvchi boshlang‘ich turtkilarini takrorlashga intiladi. Xuddi mana shu boshlang‘ich turtkilar orqali kuzatilayotgan ob’ktning xatti-harakatlari aktyorning muskullari xotirasida saqlanib qoladi. Aktyor mazkur shaxsga o‘xshagan obrazlarni sahnada aks etdirishiga to‘g‘ri kelgan vaqtda mushaklar xotirasida saqlanib qolgan boshlang‘ich harakatlar ishga tushadi va timsolning qiyofasi to‘laligicha namoyon bo‘ladi. Demak aktyor obyektni faqat ko‘z va qo‘loqlar orqaligina o‘rganib qolmay, mushaklari orqali ham kuzatar ekan. Agar insonda tabiatan shunday mushaklar kuzatishi bo‘lmasa bunday odamdan aktyor chiqishi amri mahol. Mushaklar orqali kuzatish faqat atkyorlargagina xos bo‘lib qolmay, san’at va ijodning boshqa soxa mutaxassilarining asarlarida inson faoliyatining vaqt va zamon birligida kechadigan jarayonini aks etdirsa mushaklar orqali kuzatish jarayoni ishtirok etadi.Yozuvchi qahramonning harakatini so‘zlar yordamida aks etdiradi.Tasviriy va xaykaltaroshlik san’atida insonlar hissiyotiga ta’sir o‘tkazish orqali,tasvirlangan shahs yoki buyumni go‘yo ayni harakatlanib turgan vaqtida xayot bag‘ridan yulib olinib rasmda aks etdirilgandek tuyuladi.Demak ular tomosha qiluvchining hayolida harakatlana boshlaydi.Harakat jarayoni rassomning tasavvurida paydo bo‘ladi,so‘ngra uni ko‘rayotgan tomoshabin tasavvuriga ko‘chadi. Xaqiqiy san’atning qudrati ham shundaki, u tomoshabin tasavvurini uyg‘otadi, harakatsiz manzara, tasavvur qudrati orqali harakatlanuvchi manzaraga aylanadi. Teatr san’atida ham shunday manzarani kuzatish mumkin. Sahnadagi aktyor ham vaqt va zamon birligida harakat qiladi. Spektaklning garmonik hamoxangligini ta’minlash uchun aktyorlarning vaqt va makondagi harakatlari ma’lum tartib va bir-biri bilan mutanosiblikda kechishi

zarur bo‘ladi. Rejissorning asosiy vazifasi mana shu uyg‘unlashgan hamohanglikni ta’minlashdan iboratdir. YA’ni aktyorlarning sahnadagi vaqt va makonda kechadigan xatti-harakati orqali ma’lum badiiy g‘oyavilikni ta’minlash maqsadida ular faoliyatnini ijodiy tashkil etaolishlik talab qilinadi. Mana shu o‘z aro mutanosiblik spektakl deb ataladi. Rejissor ham aktyor kabi inson faoliyatini uning xarakatlarini kuzatuv orqali o‘rganishi, ko‘rganlarini xotirasida saqlay bilishi zarur. Aktyor kabi rejissorni ham inson tabiatining turli tomonlari qiziqtirishi kerak. YA’ni ularning yurishi, qadam tashlashi, o‘tirishiturishi, ovqatlanishi, baxslashishi, sevgi izhor etishi, ovutishi, buyurishi, do‘q – po‘pisa qilishi, rad etish, ishontirish, hiyla ishlatishi, laganbardorlik qilishi, aldashi, mo‘g‘ombirlik qilishi, va x.k.z.lar. Shuningdek jismoniy, ruhiy, hissiy, sodda va murakkab harakatlarni har biri o‘z insoniylik xususiyatidan kelib chiqib turli usul va shaklda bajarishi mumkin. Shunga qaramay aktyor bilan rejissorlik kuzatuvlari o‘rtasida sezilarli farq ham bor. Agar aktyor o‘z diqqatini alohida bir shaxs,inson faoliyatini kuzatishga qaratsa,rejissor esa o‘z diqqatini xatti-harakatlarni keltirib chiqaruvchi vaziyatlar,to‘qnashuv shakllarini,makon va zamon birligidagi meyyor va suratini ham kuzatuv orqali xotirasida saqlab qola bilishi talab qilinadi.Insonlar o‘rtasidagi munosabatlar,kurashlar,to‘qnashuvlar hamisha rejissor kuzatuvining diqqat markazida bo‘lishi kerak ekan.Masalan bittasi so‘rasa-ikkinchisi bermaydi,biri zorlansa- ikkinchisi uni ovutadi,biri ta’na qilsa, boshqasi o‘z aybini rad etadi, biri do‘q qilsa,ikkinchisi undan baland kelishga harakat qiladi,biri isbot qilishga harakat qiladi-uchinchisi qarshilik qiladi,biri uyaltirmoqchi bo‘lsa,boshqasi uni mashara qiladi,v.x.k.z.Bunday vaziyat ikki kishi o‘rtasida bo‘lishi mumkin.Ular uchto‘rtta,o‘n -o‘nbeshta bo‘lishi mumkin.Ularning har biri o‘zicha harakat qiladi.Ana shu harakatlarni yagona maqsadga bo‘ysindirish,ular hamohangligini ta’minlash –rejissorning zimmasidagi vazifadir.Ana shu yagona maqsad yo‘lidagi harakatlar oqimini ma’lum yo‘nalishlar bo‘yicha intilishini ta’minlash orqali yaxlit spektakl shaklini yaratish rejissorning ishi. Aktyor yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, inson faoliyatini o‘rganish jarayonida asosan mushaklar orqali kuzatuvini amalga

oshiradi.Bu jarayonda uning ko‘rish va eshitish a’zolari kuzatuv mushaklariga yordam beradi. Rejissorning kuzatuvi anchayin murakkab jarayonda kechadi. Ko‘rish orqali kuzatish xuddi tasvirchining kuzatuvi kabi kechishi kerak. Chunki u sahnada manzaralarning jonli oqimi jonli aks etdirishi zarur bo‘ladi. Uning ustiga jonli harakat oqimining barcha manzara va ko‘rinishlari bir-birini to‘ldirishi, bir- biriga mos kelishi zarur. Agar rejissor ko‘rish orqali kuzatmagan bo‘lsa, bunday xayotiylikni sahnada qanday aks etdirishi mumkin? Shuningdek rejissor uchun eshitish orqali kuzatish ham kerak bo‘ladi. Agar dramaturg uchun odamlarning gapini eshitish,nimalar to‘g‘risida bahslashayotganiga diqqatini qaratish lozim bo‘lsa,rejissor bularga qo‘shimcha ravishda ularni qanday gapirishi,ohangi,talaffuziga ham diqqatini qaratishi zarur.Bularga qo‘shimcha rejissor turli ovoz va talaffuzlarda gapirayotgan ijrochilar tovushidan orkestr ham tashkil etaolishi kerak.Musiqiy qobiliyati-(slux) bo‘lmagan odam ham rejissor bo‘laolmaydi. Va nihoyat xaykaltarosh kabi rejissorda ham nafis, ifodaviylik hissiyotlari rivojlangan bo‘lishi lozim. ”Mizansahnalar ustalik bilan qurilgan spektakl ekan”degan ibora behuda bo‘lmasa kerak. K.S.Stanislavskiy, YE.B.Vaxtangov, V.E.Meyyerxold, M Uyg‘ur, Y.Bobojonov, T.X.Xo‘jayev kabi ustozlar asar qahramonlarining ta’sirchan va ifodali-plastik ramziy xususiyat va holatlarini sahnada mahorat bilan aks etdira bilganlar. Yuqorida aytib o‘tganlarimizdan xulosa qiladigan bo‘lsak rejissorning beshta sezgi a’zolari hamisha faol ishlashi borliqni faol kuzatish va o‘rganishdan to‘xtamasligi kerak ekan. Bulardan tashqari rejissor sahnadagi aktyorning ijodiy faoliyatini boshqarishni ham bilishi kerak bo‘ladi. U hayotni ham aktyordek kuzatishni o‘rganishi, xotirada saqlay olishi zarurdir. Demak rejissorning kuzatuvchanlik qobiliyati serqirra va o‘ta murakkab ekan. Shuning uchun rejissorning ijodi bir tomondan qiziqarli bo‘lishi bilan birga ko‘p qirrali qobiliyatni talab qilar ekan. Aytib o‘tilganlarga qo‘shimcha ravishda rejissorda yana ikkita muhim hislat mavjud bo‘lishi zarurdir. Bular: -Tasavvur -Fantaziya.

Bu atama bir-biri bilan yonma-yon ishlatilishi tufayli ular bir ma’noni anglatadi degan tushuncha ham mavjud. Har bir ijodkorda shu ikki narsa bo‘lishi zarur. Xatto boshqa ilm sohasida faoliyat olib boruvchilar uchun ham bu narsa kerak. Xo‘sh fantaziyaning o‘zi nima ekan? Ijodiy fantaziya -ortirilgan tajribalarni umumlashtirgan holda ma’lum maqsad yo‘dida foydalanishdir. Fantaziyadan bunday usulda foydalanish san’atdan tashqari boshqa sohalarda ham ilmiy izlanishlar olib borish jarayonida foydalaniladi. YA’ni fantaziya ortirilgan tajribalarni umumlashtirib turli shakllarda foydalanilar ekan. Misol uchun sharq ertaklari qahramonlari timsolini olib ko‘rish mumkin. Ular fantastik qahramonlar bo‘lib xaqiqiy xayotda uchramaydilar. Ko‘p ertaklarda baxaybat dev timsoli bor. Xaqiqiy hayotda dev bo‘lmaydi.Lekin devning o‘zi kim? Uning tashqi ko‘rinishi baxaybat, a’zoyi badanini qalin jun qoplagan, Peshonasida bitta ko‘zi bor. Oyoqlari tuyoqdan iborat. Xayotimizda ko‘z bor, tuyoq bor. Ammo ularning odamda bo‘lishi ehtimoldan uzoq. Lekin uning ichki dunyosi bizga yaxshi tanish. O‘ta rahimdil. Egasiga sidqidildan beminnat xizmat qiladi. Bunday shahslar ham xayotimizda mavjud. Demak uning tashqi va ichki fazilat va nuqsonlari kundalik xayotda ko‘rgan bilgan tajribalardan kelib chiqib fantaziya yordamida bir shaxsda mujassamlashtirilgan. Endi tasavvur fantaziya yordamida yaratilgan obyektning harakatini, xistuyg‘usi, sezgilarini ya’ni ichki kechinmalarini yaratadi. Fantaziya ijodkorning aqliy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lsa, tasavvur uning ichki kechinmalari bilan bog‘liq ekan. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin ekan. Rejissorda ham san’atning boshqa soxa mutaxassilarida bo‘lganidek inson sezgilarining beshtasi ishtirok etgan holda qo‘shimcha tarzda uning fantaziya va tasavvuri ham ishlar ekan. Tasavvur va fantaziya yordamida rejissorning timsoliy tafakkuri ishga tushadi. Ishga tushishining o‘zi kamlik qiladi.Rejissor timsoliy tafakkur yordamida yaratgan vaziyatda, xayolan voqea ishtirkchilariga aylanib tasavvuriy harakat ham qilaboshlaydi .Rejissor tasavvurida yaratilgan timsollar ko‘radi,eshitadi,sezadi,xid,ta’m biladi,his etadi. Rejissor uchun buning o‘zi kamlik qiladi. U o‘z tasavvurida yaratgan timsol qiyofasiga kirib, mushaklar sezgisi

yordamida hayolan harakatga ham keltiradi. Ana shu mushaklar sezgisi orqali boshlang‘ich turtki bo‘lgan hissiyotlarni rejissor aktyorga o‘tqazishga harakat qiladi. Shuningdek rejissorlik faoliyatida vaqt va makon,zamonni doimo his etishlik,ularning uzluksiz harakat dinamikasini sezib turishlik muhim ahamiyatga ega.Rejissor shu ichki (intuitiv)sezgisi orqali spektakl meyyor va maromini hamisha nazorat qilib turadi.Har bir odam yoki odamlar jamoasi ma’lum marom bilan harakat qiladi.Uning surati turlicha tezlikda bo‘lishi mumkin.Shuningdek mushaklar ham ichki asab xujayralarining harorati turlicha bo‘lishi tabiiy bo‘lib vaziyat taqozasidan kelib chiqib hamisha o‘zgarib turadi.Marom inson faoliyatining tashqi ko‘rinishi bo‘libgina qolmay u ichki xissiyotlarini ham tartibga solib turadi.Shu bilan birga har bir odamning o‘zigagina xos bo‘lgan marom va surat bordir.Turli vaziyatda turli odam turlicha xis etadi,munosabat bildiradi. Bir so‘z bilan aytganda, tashki va ichki harakat meyyori har bir insonda o‘zgacha bo‘lganidek, har bir millatda, halqda, o‘lka va shaharda, mintaqada, joy va sharoitda (to‘yda, azada, oshxona, restoran, bekat, aeroport, hiyobonda) turlicha bo‘ladi. Shuning uchun sahnada kechadigan har bir xodisa, voqeaning marom va surati ham turlicha bo‘lishi kerak. Spektaklning ana shu meyyor va suratini topmasdan turib asarni sahnalashtirish mumkin emas. Bo‘lajak rejissorlarda professional salohiyatni tarbiyalash, o‘stirish uchun ma’lum sharoit va mashqlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Mashqlar bilan jiddiy shug‘ullanishdan ko‘zlangan maqsad, bo‘lajak rejissorlarda, xayotni sahnada xaqqoniy aks etdira olish bilan birga tomoshabinni chuqur fikrlashga undaydigan, sahnada bo‘lib o‘tadigan voqealarga rejissorning munosabatini ta’sirchan vositalar orqali aks etdira olishi salohiyatiga ega bo‘lishdan iboratdir Dastlabki mashqlarda rejissorlarda kuzatuvchanlik salohiyatini o‘stirish va tarbiyalashga qaratilgandir. Amaliy mashg‘ulotlarga o‘tishdan oldin o‘qituvchilar uchun ayrim eslatmalar tavsiya qilinadi.

Rejissura fanidan o‘tiladigan darsning dastlabki soatida rejissorlarda sahnaga nisbatan hurmat hissini uyg‘otish, keyingi darslar uchun dastlabki bosqich bo‘lishi zarur. Deylik, darsga kirgan o‘tqituvchi sahnada(darsxonadagi sahna uchun ajratilgan bo‘lak) ikki-uch talabani bemalol gaplashib,qo‘lni cho‘ntakka solib turgani yoki ikki talaba bir-biri bilan o‘ynashayotganini ko‘rgan o‘qituvchi,ularni urishmasdan,talabalarni joy-joyiga o‘tqazishi va dastlabki suhbatni sahnaga bo‘lgan hurmat,boshqa halqlarda sahnaga bildiradigan ehtirom,uni muqaddas ekanligi,bunday sahnalarda buyuk aktyorlar ijod qilganligi va nihoyat rejissor o‘z san’atini iqtidorini,salohiyatini shu sahnadan turib namoyish etaolishi mumkinligini uqdirmog‘i lozim. Ikkinchidan: Teatrda rejissor yurish-turishda, kiyinishda, muomila madaniyati va hulqi-odobi bilan teatr jamoasi o‘rtasida o‘rnak ko‘rsatishi lozim. Demak bo‘lajak rejissorlarning estetik va etik tarbiyasiga talabalikning ilk soatlaridanoq e’tibor qaratmoq zarur. Rejissorlik kursining talabalari o‘quv yurtidagi boshqa talabalarga sharmu-hayosi, hulqi-odobi, ko‘pchilik orasida o‘zini tutishi bilan muntazam o‘rnak ko‘rsatmog‘i muhimdir. Bunda suhbat va tarbiyaviy soatlar o‘qituvchi tomonidan, vaqti-vaqti bilan olib borilmog‘i shart. Kuzatuv mashqlari 1.Kuzatish daftari. Hayotda to‘qnash keladigan voqea va hodisalarni kundalik daftarda muntazam ravishda qayd qilib borishga odatlanish, keyingi ijodiy faoliyat davomida juda qo‘l keladi. Daftarga nimalarni yozib borish lozim? -Inson zotiga xos bo‘lgan barcha fazilat va nuqsonlar (gaplashish ohangi, qo‘l harakatlari, chehrasidagi o‘zgarishlar) ularning tashqi ko‘rinishi, ustboshi, odati, shevasi, kutilmagan voqea-xodisaga ro‘para bo‘lganida o‘zini tutishi holatlari, turli voqealar kechgan joylar, tabiat xodisalari v.x.k.z. lar.

Qayd etiladigan yozuvlar qisqa, lo‘nda, sermazmun, o‘qigan odamga ta’sir o‘tkazadigan bo‘lishi muhimdir. Yozuvda, kishining idrok va hissiyotiga ta’sir ko‘rsatadigan iboralar, vaziyatlar, sezgi a’zolarini qo‘zg‘atadigan unsurlar qayd etishili lozim, tokim bu yozuvlarni ko‘zdan kechirish chog‘ida kishining fantaziya va tasavvurni qo‘zg‘atishga turtki bersin. Kundalik tutishga o‘zida ko‘nikma hosil qilish uchun talaba o‘zi uchun ma’lum tartib o‘rnatib, unga itoat etishga odatlansa, bunday yozuvlarni yozib borish kundalik zaruriyatga aylanib qoladi. Misol uchun: Bir kuni odamlarning yurish-turishini kuzatsa, ertasiga ularni qanday ovqatlanishi, yeb-ichishini kuzatadi, uchinchi kuni kitob yoki gazeta o‘qiyotgandagi ko‘rinishini daftarga qayd etishi mumkin. Agar rejissorlik kursi talabasi o‘z oldiga shunday maqsad qo‘ysa, zarur bo‘lgan joylarda ham kundalik ishini bajarish barobarinda, ijodiy kuzatuvni ham olib borishi mumkin. (magazin, sartaroshxona, mahkama-idora, oshxona) O‘zi bo‘lgan joylarida insonlarning bir-biriga bo‘lgan munosabatini, muomilasini, yurish- turishini, xordiq chiqarishini, yakka o‘zi qolgandagi xayotini bemalol kuzatish imkoniga ega bo‘ladi. Ayni shunday joylarda insonlarning o‘zi uchun muhim bo‘lgan tipik holatlarini ilg‘ab oladi. Ko‘rgan eshitganlarini aynan qanday bo‘lsa shundayligicha yozmay, o‘zi uchun zarur bo‘lgan qisqa, lo‘nda iboralarda qiyosiy misollar bilan timsoliy ko‘rinishda aks etdirishi lozim. Talabada rasm chizish qobiliyati bo‘lsa nur ustiga a’lo nur bo‘ladi. Ayrim vaziyat holatlarni aksini tushirib qo‘yadi. Agar talaba sur’atga olishni bilsa, bunday kuzatuvlarini rasmga tushirib qo‘yshi kerak. 2.Rejissor hikoyasi. Rejissor qiziqarli tarzda hikoya qilib berishni o‘rgansa, daftardagi yozuvlarining qiymati yana ham ortadi. Talaba ko‘rgan eshitganlarini daftarda qayd etganidan so‘ng, ularni o‘rtoqlari, tanish bilishlari, yaqinlariga gapirib bersa xotirasida mustahkam o‘rnashib qoladi. Na faqat tanish-bilishlarga gapirib berish, balkim birinchi kurs talabalari mashg‘ulot jarayonida “kim qiziqarliroq gapirib berishi mumkin” degan musobaqa tarzda o‘tqazilsa yana ham foydaliroq bo‘lishi aniq. Bunday gapirib berish chog‘ida xikoyaning jonli,

qiziqarli, muqoyasa, o‘xshatma va ramziy ma’nolariga e’tibor qaratish lozim. Chunki, keyinchalik rejissor aktyor bilan ishlash jarayonida albatta aktyorni qiziqtira olishi, o‘z ortidan ergashtira bilishi zarur bo‘ladi. Kundalikdagi yozuvlar ham, hikoya qilib berishlar ham talabaning beshta sezgi a’zolari ishtirokidagi faoliyati mahsuli hisoblanadi. Ammo rejissor aktyor kabi oltinchi- mushaklar turtkisi orqali ham kuzatish, qabul qilish salohiyatiga ega bo‘lishi zarur. 3.Rejissorning ko‘rsatib berishi. Talaba o‘zi ko‘rganlarini hayolan o‘zi bajarib ko‘rishga harakat qilishi kerak bo‘ladi. Avvaliga ichki mushaklar harakati orqali, boshlang‘ich turtkilarni his etishi, so‘ngra tashqi jismoniy xatti-harakatlar orqali o‘zi ko‘rgan xodisa, voqealarni ijro etishga odatlanishi lozim. YA’ni o‘zini o‘zi ko‘rgan odam o‘rniga qo‘yib, o‘sha harakatlarni, o‘sha xarakterda ijro etishga urinib ko‘rish kerak. Bunda o‘sha odamning o‘ziga ta’sir qilgan harakati, imo- ishorasi, qo‘l va ko‘z qarashi,ovqat yeyishi,ketmon,tesha ushlashini esda qolgan xususiyatlarini,faqat tashqi jihatlarini emas,ayni o‘sha yerda o‘zi turganday va bu harakatlarni o‘zi tomonidan o‘sha sharoitda qanday bajarishi mumkinligini takrorlashi kerak. Bunda o‘zining ichki va tashqi holati, xatti-harakatini ishga solishi zarur. Har safar ma’lum xatti-harakatni bajarishda uning ichki va tashqi psixofizik holatini, ayni shunday shaklda harakat qilishga turtki bo‘lgan omillarni ichki kuchni, turtkini topishga intilishi lozim. Nima uchun shunday vaziyatda, ayni shunday harakat qilishga majbur bo‘ldi? Nima uchun oyoqlarini shunday tashladi, bir gap eshitganda yuzini burishi, qoshini chimirishiga nima sabab bo‘ldi, degan savollarni o‘ziga berib, ularga o‘zi javob topishi kerak. “Shunday” xodisa ro‘y berganda, insonda qanday hissiyotlar paydo bo‘ladi? degan savollarga, tafakkur orqali og‘zaki javob topish o‘rniga, o‘sha xissiyotni o‘zida uyg‘otishga, aks etdirishga harakat qilish kerak. Agar bo‘lg‘uvsi rejissor avvaliga hikoya qilib, asta-sekin, ko‘rsatishga o‘tsa mashqning foydasi ko‘proq bo‘ladi. Bunday mashqlarni soni qanchalik ko‘paysa shunchalik yaxshi bo‘ladi. Biroq, rejissor talabalar aktyorlik mahoratining boshlang‘ich unsurlarini yaxshi o‘zlashtirib olgan bo‘lishlari shart. Aks holda

bunday mashqlar “taqlidchilik” dan boshqa narsa bo‘lmay qoladi. Shuning uchun bunday mashqlarni odatda birinchi o‘quv yilining ikkinchi yarmi, ikkinchi kurslardan bajarilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchi bunday mashg‘ulotlarni quyidagicha tashqil qilishi mumkin. YA’ni talabalar bir hafta davomida insonlarga xos bo‘lgan yurishni kuzatib, so‘ngra kuzatganlarini ko‘rsatib beradilar. Boshqa safar, qanday ovqatlanishni, telefonda gaplashishni, sport musobaqalari vaqtida, televizor ro‘parasida o‘zlarini qanday tutishlarini ko‘rsatib beradilar. (Har bir talaba o‘zi ko‘rgan o‘rgangan darajasida ko‘rsatadi.) Keyinchlik talalabalar o‘zlari tanlagan, o‘zlariga yoqqan voqea, xodisalarni ko‘rsatishlari mumkin bo‘ladi. Bunday mashg‘ulotlarni ko‘payib ketishidan sira qo‘rqmaslik kerak.Talabalar qanchalik ko‘p mashq-etyud ko‘rsatsalar shunchalik foydasi ko‘proq bo‘ladi. Rejissorlik kuzatuvining so‘nggi bosqichi bu murakkabroq ko‘rsatuvlardan iborat bo‘lishi kerak. YA’ni insonlarning ayrim vaziyatlardagi qisqa holatlarini ko‘rsatishdan sekin-asta tugallangan voqealar bilan bog‘liq vaziyatlardagi harakatini ko‘rsatishga o‘tishlikdir. (ya’ni etyud shaklida) Etyud inson faoliyatining ijtimoiy, ma’naviy, mafkuraviy sifatlarini ko‘rsatib berishlikni o‘z ichiga olishi kerak bo‘ladi. Inson qanday fikrlaydi, extirosli vaziyatlarda o‘zini qanday tutadi? Avvaliga gapirib berishdan boshlab, keyinchalik shunday holatlarni ko‘rsatib berishga o‘tish kerak. O‘qituvchi, voqealar tanlashni talabalar ixtiyoriga topshiradi. Manbani, voqelarni talabalarning o‘zi tanlab, ko‘rib o‘zi kuzatadi. So‘ngra o‘zi ko‘rsatadi. Misol uchun biri sartarosh, ikkinchisi do‘xtir, uchinchisi etikdo‘z, to‘rtinchisi boks maydonidagi sudya. Bunday mashq va etyudlarning son- sanog‘i yo‘q. Isonlarga xos bo‘lgan xususiyatlarni, eng qiziq, ta’sirli daqiqalarini bir ko‘rishda yodda saqlab qolish. uni gapirib berish, so‘ngra ko‘rsatib berish biz o‘ylaganday oson ish emas. Buning uchun ko‘nikma, tajriba kerak. Bu narsalar esa uzluksiz mashqlar natijasida vaqt o‘tishi bilan egallanadigan qasbdir. Buning

uchun esa o‘qishdan mashq qilishdan charchamaslik zarur. K.S.Stanislavskiy shunday deb yozgan edi: “Atrofingizda bo‘layotgan voqea va xodisalarni kuzatib ularda o‘zingiz uchun zaruriy ijodiy manba sifatida foydalanashni o‘zlashtirganingizdan so‘ng,o‘zingizga kerak bo‘lgan manbalarni qidirib topish va ularni o‘rganishni o‘zlashtirishingiz kerak.Sizning kasbingiz va san’atingiz shunday faoliyatga asoslangan.Men, odam bir-biri bilan to‘qnashganda o‘ziga yuqtiradigan hissiyotlar,sezgilar,odatlar to‘g‘risida gapiryapman.Bunday manbalar va bilimlarni qidirib topish oson ish emas.Chunki bunday hissiyotlar insonlarning ichida,ruhiyati, qayfiyatida, inson ko‘zidan yashiringan bo‘ladi. Insonlar kamdan-kam vaziyatlarda o‘z yuraklarini boshqalarga ochishi mumkin. Shuning uchun ularning tashqi boshqa-yu, ichi boshqa bo‘ladi. Ko‘pincha insonlar o‘z iztirob,g‘am tashvishlarini insonlar ko‘zidan yashirish uchun,xotirjam ko‘rinishga harakat qiladilar. Bunday vaziyatlarda isnonning ichidagini bilish juda ham qiyin. Siz kuzatayotgan shahsining ichki holati, kayfiyati, uning muomilasi, xatti-harakati, munosabatida seziladi. Ana shunday daqiqalarda obektni diqqat bilan kuzating. ”Nima uchun mavjud vaziyatda u bunday ohangda gaplashdi,bunday qo‘lini siltadi.bunday qadam tashladi.bunday qaradi”deya o‘z o‘zingizga savol berib uni shunday qilishga majbur qilgan ichki turtki, ichki omil,sababini topishga harakat qiling. Shu yo‘l bilan o‘zingiz kuzatayotgan obyektning ko‘nglida nima borligini aniqlashga harakat qilib ko‘ring. Agar obyektning o‘y-fikrini, ko‘nglida nima borligi topishga muvaffaq bo‘lsangiz bu siz uchun bebaho hazina hisoblanadi.” Biz tavsiya etayotgan mashqlardan ko‘zlagan maqsadimiz ham ayni shudir. ko‘zlagandir. 4.Kuzatuvlar bilan almashinish. Ma’lumki rejissor o‘z ko‘rgan -kuzatganlarini sahnada bevosita tomoshabin bilan baham ko‘rmaydi (agar rejissor bir vaqtning o‘zida aktyor bo‘lmasa). Rejissorning vazifasi o‘zi ko‘rgan kuzatganlarini aktyorga o‘tqazishi, uni ijodiy qurollantirish hamda tasavvurini boyitishdan iborat. Bunday vaziyatda aktyor

tayyor ma’lumotlarni bevosita hayotning o‘zidan emas rejissordan oladi.Bu ko‘rsatuvlar,aktyorning shahsiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi, izzat-nafsiga tegmasligi, ijodiy tomondan unimli bo‘lishi uchun, rejissor o‘z ko‘rgan, kuzatganlarini qiziqarli tarzda tushintirishi,ko‘rsatib berishi, shu yo‘l bilan aktyorni o‘z ortidan ergashtira bilishi zarur. Aktyorni qiziqtiribgina qolmay, uning yuragini qizitishi, ta’sirlantira olishi, ilhomlantirishi kerak. Lekin ko‘rganlarini mexanik tarzda, shunchaki ko‘rsatib berishning foydadan ko‘ra zarari ko‘proq bo‘ladi. Bunday ko‘rsatib berish samaradorligi oshirish maqsadida quyidagi mashqlarni tavsiya etamiz: O‘qituvchi talabalar orasidan o‘z kuzatuvlarini yaxshi ko‘rsatib bergan talabaga shu ko‘zatganlarini aktyor hamroxiga o‘rgatishlikni topshiradi. Aktyor esa o‘z kursdoshi bo‘lishi ham mumkin. Bunda rejissor o‘z kuzatuvlaridan olgan ta’surotini avvaliga ko‘rsatib berish orqali, tushintirish orqali, o‘rgatishi kerak bo‘ladi. Bu mashq bir necha marta hatto bir necha kun davom etishi mumkin. Asosiy maqsad rejissor o‘zi ko‘rib tasavvuriyada yaratgan voqelikni ishonarli tarzda aktyor tomonidan ijro etib berishidir(maylin bu mashq davomida aktyor sezgilarni xaqqoniy chiqaraolmasin,ammo tashqi xattiharakatlar aynan o‘sha kuzatganiday bo‘lishi kerak). So‘ngra ko‘rsatib bergan bilan ijrochi o‘rin almashinadilar. Mazkur mashqlardan ko‘zlangan maqsad, talabaning kundaligini tekshirish, kuzatganlarini gapirib berishi, ko‘rsatib berishi orqali uchta narsaga e’tibor qilish kerak bo‘ladi. 1.Xaqqoniy va yorqin ta’sirchanligi (ko‘rsatib berganida o‘ziga xos orginalligi) 2.Ko‘rsatib berilayotganga nisbatan talabaning o‘z munosabati (fikri, munosabati va hissiyoti) 3.Badiiyligi. O‘qituvchi bularni birdaniga talab qilmay, birin- ketin bu talablarni qo‘yishi kerak bo‘ladi.

Rejissorda tasavvur va fantaziyani o‘stirish mashqlari. “Bu qanday ro‘y berdi” (Adabiy asar asosidagi kinolentani tasavvurda yaratish) Voqealar batafsil yozilgan bironta adabiy asardan parcha o‘qib chiqiladi. (Misol uchun Oybekning “Navoiy” romanidan yosh Alisherni cho‘lda bir o‘zi o‘xlab qolib ketishi) Endi kitobni yopib bir chekkaga qo‘yingda, qadam ba qadam voqelar tafsilotini bu xodisani qanday tarzda ro‘y berganini tasavvuringizda namoyon qilishga urinib ko‘ring. Bunda xodisa tafsilotini ipidan- ignasigacha ko‘z oldingizga keltirishga, cho‘lda eshitilishi mumkin bo‘lgan ovozlarni eshitishga, atrofda nimalar borligini ko‘rishga harakat qilib ko‘ring. Mazkur vazifani bajarish jarayonida qator to‘siqlarga duch kelishingiz tabiiydir. Ot ustida uxlab qolgan Alisherni qandayligini ko‘z oldingizga keltirishga urinishingiz bilan bu qiyin muammo ekanligiga amin bo‘lasiz. Alisher yoshligida qanday ko‘rinishga ega bo‘lgan? Tabiiy yana romanni varaqlashga tushasiz. Lekin romanda bu xaqda yetarli ma’lumot topaolmaysiz. Buning uchun dastaval uning ustida qanday, qaysi rangdagi chopon borligini, boshidagi kiyimi qanday shaklda, qaysi rangda ekanligini, oyog‘ida qanday poyafzal borligini va nihoyat Alisher mingan ot qanday, qaysi rangda, ko‘rinishi qanday ekanligini aniqlash kerak bo‘ladi. Lekin qanday qilib? Faqat o‘z tasavvur va fantaziyamizni ishga solish orqali buni ko‘z o‘ngiga keltirish mumkin. YA’ni kitobdan o‘qiganlarimiz, boshqa manba’lardan olingan ma’lumotlar, rasmlarda ko‘rgan eshitganlarimizni hayolan bir yerga to‘plab ularni bir-biriga solishtirish orqali yaxlit manzarani tasavvurda gavdalantirish mumkin bo‘ladi. Alisher uyqudan uyg‘onib atrofida bepoyon sahroni qanday ko‘radi? degan savol qo‘ysak, yana qator savollar paydo bo‘ladi. Avvalo Alisherning turgan joyi qanday ko‘rinishga ega? Undan so‘ng Alisher qayerda ekanligini bilishi kerak. Uning ko‘zi dastlab nimani ko‘rdi? Shu atrofda oti o‘tlab yuripti deyilgan. O‘sha otning kattaligi-rangi ustidagi yopinchiqlari,uzangisi,yugani, egari qanday? Yana tasavvurni ishga solamiz. Agar tasavvurimiz bizga kerakli ma’lumotni to‘g‘ri yetkazib bersa, ish yurishadi. Bordi-yu tasavvurimiz oqsayotgan bo‘lsachi?

So‘ngra, Alisher otni tutishga harakat qiladi. Otning qaysi tomonidan yaqinlashadi.Otning munosabati qanday bo‘ldi? Alisher otga minmoqchi bo‘ldi, Nega mina olmadi? Shunga o‘xshash savollar birin-ketin rejissorning fikrida tug‘ilishi kerak. Yuqorida keltirgan misollarimizdan ko‘rinib turiptiki. romanni dastlab o‘qiganimizda ishga tushgan tasavvurimiz juda ham nochor ishlar ekan. Sababi bu sohadagi bilimlarning o‘zi nochor ekan. Shuning uchun dastavval, tasavvurda voqea xodisaning umumiy ko‘rinishiga aloqador vaziyatlar namoyon bo‘laboshlaydi. Savollar chuqurlashtirilgan sari aniqliklar bilan bo‘sh joylar to‘ldiriladi. Badiiy asar voqealari xaqida mana shunday kinolentani tasavvurimizda yarata olsakkina uni boshqalarga gapirib, ko‘rsatib berishimiz mumkin bo‘ladi. Demak rejissorlik kursining birinchi o‘quv yilida mashg‘ulotlar talabaning tasavvurini, fantaziyasini o‘stirishga qaratilgan bo‘lishi kerak ekan. O‘qituvchi har bir talabaga ma’lum bir adabiyotni o‘qib chiqishi undan parcha tanlashi va o‘sha parchani ma’lum muddat ichida kinolenta shaklida gapirib, tushintirib berishi kerakligini topshiradi. Talabaning hikoya qilib berishi jarayonida o‘qituvchi unga turli (ust-boshi qanaqaligi, ob-havo qanaqaligi, qaysi fasl ekanligi va shunga o‘xshash) savollar berib, gapirib beruvchining tasavvurini qitiqlab uyg‘otib, faollashtirib borsa foydadan holi bo‘lmaydi. Yuqorida tavsiya etilgan mashqni bajarish jarayonida hikoya qilib beruvchining tasavvurini to‘g‘ri yo‘naltirish, maqsad sari yetaklash uchun talaba hikoyaning mavzusidan chetlashib ketishiga, qahramon shaklu-shamoyiliga, ruhiyatiga teskari bo‘lmagan sifatlarni berishiga,xayotiy xaqiqatdan uzoqlashib ketmaslikka, badiiy asar janri va ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaslikka harakat qilishi kerak. Shu bilan birga hikoya qilib beruvchi hikoya jarayonida voqea-xodisalarga o‘z munosabatini ham bildirib, sezdirib ketishi zarur bo‘ladi.

Keyingi mashg‘ulot tasvirlanayotgan manzara ro‘y berguncha va ro‘y bergandan so‘ng voqea qanday davom etishi kerak, degan kinolenta. YA’ni biron-bir taniqli rassom tomonidan tasvirlangan manzarani diqqat bilan ko‘zdan kechiriladi. So‘ngra rasmda tasvirlangan manzaraga qadar qanday xodisa bo‘lib o‘tgan edi, degan savolga tasavvur va fantaziya yordamida ko‘z o‘ngida gavdalantirish. Qanday xodisa natijasida rasmda aks etdirilgan holat paydo bo‘lishi mumkinligini tasavvur oynasida yaratishga urinib ko‘ring. YA’ni voqealar o‘zluksiz zanjirini tasavvur orqali yaratish natijasida rasmda tasvirlangan mizansahna paydo bo‘lishi mumkin ekan? Mizansahna deganimizda qahramonlarning berilgan maydon va makonda birbiriga nisbatan hamda mavjud buyumlarga nisbatan joylashuvi hamda shakliy holati (rakurs) nazarda tutiladi. Bu tushunchani yanada kengaytiradigan bo‘lsak, qahramonning shakliy turishi-holati (rakurs) ham nazarda tutilishi kerak. Shunday yo‘l bilan mizansahnalarning oldinma-ketin o‘zgarib turishi orqali, manzaraning plastik ta’sirli-nafis ifodaviy shakli vujudga keladi. Mana shunday uzluksiz harakatlar u yoki bu tasviriy asar-rasmni o‘rganib tasavvur va fantaziya qilish orqali paydo bo‘lishi lozim. Bunday natijaga qanday yo‘l bilan erishish mumkin? Avvalo, mazkur mizansahnani uning mazmun - mohiyati hamda shaklini sinchikovlik bilan o‘rganib tahlil qilish talab qilinadi. YA’ni mazkur manzarada aks etdirilgan qahramonlar, ayni damda kimlar xaqida o‘ylashmoqda, nimalarni ko‘nglidan o‘tkazmoqda? O‘rtada turgan odam kim? U qayerdan keldi? Qamoqdanmi? Urushdanmi? Daladanmi? Tog‘dan tushdimi? Uni bu xonadonga qanday aloqasi bor? Rassom shu asrari bilan nima demoqchi? Yuqoridagi savollarga javob topish uchun rassomning o‘z asari xaqidagi fikrlari bilan tanishib chiqish kerak. Undan tashqari mazkur tasvir xaqida kimlar nimalar degan?

Tokim qo‘yilgan savollarga to‘liq javob topilmaguncha. fantaziya mudrab yotaveradi. Fantaziya bilan tasavvur ham uyquda bo‘ladi. Qachonki rasmda tasvirlangan qahramonning ichki dunyosi, har bir holatning keltirib chiqargan sabab, qahramonning yuzi, ko‘z qarashini chuqur o‘rganish orqali u shu xonaga kirib kelgunga qadar bo‘lib o‘tgan hodisalarni ko‘z o‘ngimizga keltirishimiz mumkin ekan. Biz voqealarni rasmda tasvirlangan daqiqalarini hayolan orqaga qaytarish orqali, manzarada aks etdirilgan xodisa boshlangunga qadar bo‘lib o‘tgan voqealarni bilishimiz mumkin. Mazkur vazifani ko‘ngildagiday bajarib bo‘lganimizdan keyin uni shunday tasvirlab berish kerak bo‘ladikim, tokim uni eshituvchi ham ko‘z oldiga keltiraolsin. Tasavvurida o‘sha manzarani aniq-tiniq ko‘raolsin. Shundan so‘ng mashg‘ulotlar natijasi o‘laroq shu mavzuda kichik bir novella shaklida hikoya ham yozib qo‘yish kerak bo‘ladi. Keyingi bosqichadagi mashqlar ishtirokchilarsiz amalga oshiriladi. Mazkur joyda hozir nima voqea bo‘ldi yoki qanday voqea ro‘y beradi. Bu mashq, faqat buyum va narsalar yordamida bajariladi. Talaba ixtiyorida ma’lum buyum va narsalar (ular soni 10 dan oshmasligi kerak) bo‘lib shu buyumlar yordamida shunday bir sahna yaratilishi kerakki, uni ko‘rgan odam, bu qaysi joy? hozir bu yerda qanday xodisa bo‘ldi? Yoki qanday hodisa bo‘lishi kerak? degan savollarga javob topishi lozim. YA’ni bu mashqda odamlar o‘rnida buyumlar tilga kirishi kerak. Dastlab bu vazifani talaba o‘z tasvvurida yaratib ko‘rishi kerak bo‘ladi. Misol uchun: “TUG‘ILGAN KUN” Stol ustiga yozilgan oq dasturxonning bir chekkasiga qizil vino to‘kilgan. Bokal dasturxon ustida yonboshlab yotipti.Tort ustida o‘chirilgan shag‘amlar tutab turipti.Uchiga tort sanchilgan bir sanchiq yerda.Sovg‘a o‘ralgan qog‘oz parchasi va qizil lenta kursi ustida va yerda.Kattakon guldasta ham sochilib yotipti. Eshikka yaqin joyda ayolning bir poy tuflisi. Stol ustida ikkiga bo‘lingan piyola sinig‘i.

Shu tarzda rejissor tomonidan aks etdirilgan manzarada chil-parchin bo‘lgan muhabbat, sevgi dramasining asoratini ko‘rib turibmiz. Agar rejissor o‘zi yaratgan manzarani o‘rinli yoritishga harakat qilsa manzara yana ham ta’sirli bo‘lishi mumkin. YA’ni stoldagi shag‘am lipillab o‘chay-o‘chay deb turipti. Oppoq dasturxon ustiga qizil chiroq yo‘naltirilgan. Shunga o‘xshash etyud manzaralarni boshqa mavzularda ham aks etdirish mumkin. Masalan: “To‘yning ertasi” ”Bayram oldidan” “ Iyd xayit arafasi”,”Hamma ishga ketgan”,”Chegarada” va.x.k.z. Bo‘lg‘uvsi rejissor shunga o‘xshash etyudlarni qanchalik ko‘p o‘ylab topsa. uni amalga oshirsa, yorqinroq ta’sirliroq, mazmunliroq bo‘lishiga erishadi. Bu esa o‘z navbatida rejissor uchun spektaklning tashqi bezagini yaratishda yordam beradi. (Keyingi yilgi (2 kursada) jarayonida tanlangan mavzu bo‘yicha o‘z tasavvuridagi manzarani o‘quv ustaxonasida aks etdirishga harakat qilish boshlanadi.) Talaba tomonidan bajarilgan mashq- manzara tipik holatga mansubmi yo‘qmi, mavzu yuzasidan ta’sirli va yorqin manzara yaratildimi, muhit to‘g‘ri yaratildimi yo‘qmi, o‘qituvchi tomonidan hisobga olib borilishi kerak bo‘ladi. Keyingi mashg‘ulotlar vaqtida talaba tomonidan ishlatiladigan aksessuarlar-buyumlar sonini kamaytirishga ya’ni ular sonini qisqartirishga harakat qilish kerak. YA’ni oz miqdordagi buyumlar bilan ko‘p ma’no beradigan manzara yaratishlik. Dinamik lahza (dinamicheskoye mgnoveniye) berilgan mavzu yuzasidan jonli sahna yaratish bo‘yicha navbatdagi mashg‘ulot. Tasviriy san’atda ma’lum voqelikning eng qizigan nuqtasida, bir lahzalik hayot oqimi, rasmda muhrlanib qoladi. Ana shunday voqelik dinamik rivojlanish deyiladi. Qo‘liga mo‘yqalam olmagan odam ham tasavvurida, ma’lum fikrni anglatishga hizmat qiladigan “Muhrlanib qolgan” voqelikni o‘z tasavvurida yaratishi, ko‘z oldiga keltrishi mumkin. Ko‘pchilik bo‘lib hordiq chikarmoqchi bo‘lgan kishilar,” Toqqa chiqmoqchi”,” Cho‘milishgan bormoqchi”, “Choyxonada o‘tirmoqchi” bo‘lganlar hali uydan qo‘zg‘almay turib oldindan bo‘lajak “dam olishni” ko‘z

oldilariga keltiradilar. Garchand bunday odamlar teatr to‘g‘risidagi tushunchadan uzoq bo‘lsalar-da, bajarishi lozim bo‘lgan ishni har kimning layoqatiga qarab avvaldan bo‘lashib oladilar. Xuddi shunday bo‘lg‘uvsi rejissorlar ma’lum mavzularda “qotib qolgan “manzarani-tasvirni” bo‘lg‘uvsi aktyorlar-rejissorlar bilan bajarishlari mumukin. Masalar: ”Xarbiy xizmatdan qaytib kelgan zobit.”, Muvaffaqiyatsiz jarroxlik”,”O‘g‘il tug‘ildi”,”Chaqirilmagan mehmon”, ”Institutga kiraolmadi” v.x.k.z.Mana shu mavzularda kutilmagan ijrochilar,sahna rekvizitlari yordamida mizansahnalar yaratish ustida mashg‘ulot o‘tqazish,talabalarda shakl,ritm,muhit,janr,maqsad,g‘oya tushunchalarini chuqurroq o‘zlashtirishlariga katta yordam beradi.Ayni shunga o‘xshasha mavzularda mizansahnalar yaratishlikni takomillashtira borib umumiy tushunchalarga ega falsafiy fikr va g‘oyalarni ilgari suruvchi mavzularda ham etyud-mizansahnalarga o‘tish kerak bo‘ladi. Masalan:” Nomus”,” Sevgi”,” Hiyonat”,” Rashk”,” Burch”,” Baxt”,” Onalik baxti”,” Go‘zallik”,” Ijodiy lahzalar”,” Jinoyat”, va.x.k.z. Mazkur mashg‘ulotlardan ko‘zlangan maqsad, berilgan mavzuning mohiyat- maqsadi g‘oyasi. aytilmoqchi bo‘lgan fikrni qanday vositalar yordamida timsoliy yoritib bermoqchi ekanligini amalda ko‘rsatishga harakat qiladi. Shu usul bilan jonli rasmlar yordamida rejissorning dunyoqarashini shakllantirishga o‘rgatadi.Masalan “Baxt”deganda rejissor nimani tushunadi?uni qanday tasavvur qiladi?To‘g‘ri birov “Baxt”deganda lotoreyaga yutuq chiqishini tushunar,boshqasi yangi mashina sotib olishni tushunar.Bunday tushunchalar maishiy ahamiyatga ega bo‘lib,unda rejissorning tor doiradagi tushunchaga ega ekanligi ayon bo‘ladi.Aslida”Baxt”tushunchasi falsafiy fikr bilan uyg‘unlashgan bo‘lishi bilan birga umum insoniy muammolar,qadriyatlar,siyosiy tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. “Dinamik rivojlanish” turkumidagi “jonli rasm” mashqlarda masallar, matallar, maqollardan ham foydalanish mumkin. Bunda albatta qissadan xissa bo‘lishi, ya’ni

shu asar orqali muallif nima demoqchi bo‘lganligi ochiq oydin aks etdirilishi va aytilmoqchi bo‘lgan g‘oya aniq-to‘liq ifodalanishi zarur. “Keskin harakat” mavzusidagi mashqlarni tahlil qilishda albatta tanqidiy yondoshuv kerak bo‘ladi. Birinchidan uning mavzusi va to‘qimasi, g‘oyasi tanqidiy ruhda muhokama qilinishi lozim. Ikkinchidan unda aks etdirilgan voqea yorqin, ta’sirchan, tushunishga oson bo‘lmog‘i kerak. Ana shunday tanqidiy muhokamadan so‘ng o‘qituvchi albatta talabalaga yutuq va kamchiliklarini birma-bir tushintirishi lozim bo‘ladi. Tushintirish jarayonida ko‘zlangan maqsadga qanchalik erishilgan erishilmagani, nima uchun erishilmagani kamchiliklar nimalardan iborat, qaysi ifoda vositalari to‘g‘ri tanlangan, qaysilari noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatib o‘tishi shart. Mashg‘ulotlarning xuddi mana shu bosqichida bo‘lg‘uvsi rejissorlar “ta’sirli mizansahna” bilan “ifodali-plastik mizansahna” hamda” faqat tashqi ko‘rinishga ega namoyishkorona” mizansahnalar o‘rtasidagi farq nimada ekanligini tushinib yetishi kerak. Agar rejissor tomonidan yaratilgan jonli rasm hech bir izohsiz tushinarli bo‘lsa maqsadga erishilgan deya hisoblash mumkin. Buyumlardan foydalanish. Sahnaga shunday bir buyum qo‘yilishi kerakkim tokim u aktyora ruhiy yoki jismoniy aloqaga kirishsin degan teatr qonuniyati bor. Rejissor sahnada ana shunday munosabatlarni yarataolishi kerak. Shuning uchun o‘zi foydalanmoqchi bo‘lgan har bir buyumni yaxshi o‘rgangan bo‘lishi lozim. Deylik, bir rejissor sahnaga sanoqli buyumlarnigina chiqaradi va undan har tomonlama unumli foydalanadi. Ikkinchi bir rejissor esa sahnani buyumlar bilan to‘ldirib tashlaydi, ammo ulardan unumli foydalanishni bilmaydi. YA’ni buyumlar ishtirokchi aktyor bilan ruhiy-jismoniy munosabatga kirishadi. Boshqacha qilib tushintiradigan bo‘lsak, sahnada “jonli va jonsiz” buyumlar paydo bo‘ladi. Misol uchun, hammamiz yaxshi biladigan va kundalik turmushimizda foydalanadigan oddiy kursi-stulni olib ko‘raylik.Bir qarashda kursi faqat unda o‘tirish uchun mo‘ljallangandek ko‘rinadi.Aslida ham shunday kundalik turmushda undan asosan o‘tirish uchun foydalaniladi.Lekin unda o‘tirgan odam hech bir harakatsiz o‘tirmaydiku.Xatto unda harakatsiz o‘tirgan odam ham dam

olishi,orzu-hayolga berilishi,yoki biron muammo ustida bosh qotirishi,biron narsani eslashga urinishi,yoki biron ishga tayyorgarlik ko‘rishi mumkin bo‘lgan ichki harakatni amalga oshiradi.Mazkur harakatlarga monand ichki va tashqi holatlar (kayfiyat) ko‘zga tashlanishi muqarrar.Bu kayfiyat yoki holat uning tashqi ko‘rinishida,gavdasini tutishda o‘z aksini topadi.Ichki ruhiy holatdan kelib chiqib odam kursida har turli shaklda o‘tirishi mumkin. Masalan: -stulning bir chekkasida oyoqlarini jipslashtirib, tizzasiga qo‘lini qo‘yib, g‘oz o‘tirishi mumkin. -kursi suyanchig‘iga butunlay yastanib qo‘llarini ikki tomonga yoyib, oyoqlarni uzatib o‘tirishi -yuzini kaftlari orasiga olgan holda tizzasiga tirsagini tirab ikki bukilgan holda o‘tirish miriqib suhbatlashish uchun tufli poshnasini o‘tirgichning chetiga qo‘ygan holda ikkala qo‘li bilan tizzasini quchoqlab olgan holda o‘tirish. -oyoqlarini uzatib bir-birining ustiga qo‘yib qo‘llarni yozib o‘tirish -bir oyog‘ini kursi ostiga bukib nimanidir o‘ylash. -ikkala oyog‘ini kursi tagida bir biriga chalishtirib, qo‘llarini ko‘kragida chalishtirib o‘zini kursi suyanchig‘iga tashlab suxbatdoshi gaplariga istehzo bilan quloq solish. -kursiga teskari o‘tirgan holda qo‘llarni uning suyanchig‘iga qo‘ygan kuyi suhbatdoshiga kuyinib nimadir tushintish. -o‘rindan turib bir qo‘li bilan kursi suyanchig‘ini ushlab nimadir uqdirish. - kursiga bir oyog‘ini qo‘ygan holda o‘zi tik turib biron narsani isbotlashga harakat qilish. Bu harakatlar insonning birgina kursi yordamida o‘zining ichki xis hayajoni iztirobi va xursandchiligini izxor qilishi mumkinligini isbotlab turipti. Xuddi shu misoldan kelib chiqib o‘qituvchi talablarga quyidagicha mashg‘ulotni taklif qilishi mumkin.: -Birgina kursi-stul yordamida turli etyud-mashqlar bajarish.

Bunda kursidan o‘z vazifasi atrofida foydalanish kerak bo‘ladi.Kursidan boshqa buyum sifatida foydalanish mumkin emasligini o‘qituvchi talabalarga avvaldan tushintirishi kerak.Garchand kursi yordamida odamni o‘ldirish,deraza pardasidan kafanlik o‘rnida foydalanish,yastiqni ichiga qimmatbaho buyum yashirish kabi etyudlarni ham bajarish mumukin.Ammo birinchi kurs talablari uchun bunday talab qo‘yish uchun hali vaqt ertalik qiladi.Bunday etyudlarni ikkinchi kursda bajarishlik tavsiya etiladi.Chunki bu vaziyat va shartsharoitlar talabalar tabiatidan ancha yiroq .Ularni ishonish va ishontirish bir oz murakkabroq. Birinchi kursda asosiy diqqat e’tibor turli-tuman, ifodali harakat va mizansahnalar yaratish bo‘lib, bu harakatlar oldinma-ketin mantiqiy tarzda paydo bo‘lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tavsiya etilgan mashqlarni bajarishlikdan ko‘zlangan maqsad, talaba oz miqdordagi buyumlardan ko‘p sonlit harakatlar shaklini mizansahnalarni yarataolishlik salohiyatini tarbilashdan iboratdir. Xuddi kursi kabi talaba shkafdan, oynadan, derazadan ham turli kayfiyat va ichki holatlarni aks etdirishlikdan foydalanishi mumkin. Shuningdek.bosh kiyim, xassa, choynak-piyola, qoshiq, ketmon, o‘roq, tesha, bolta, arra kabi buyumlardan ham foydalanish tavsiya etiladi. Sahnaga chiqariladigan bunday buyumlar-rekvizit deyiladi. Bir timsol uchun zarur bo‘lgan xassa, ko‘z oynak, tasbeh, qamchin, guvohnoma kabi buyumlar shahsiy rekvizit deb ataladi va unday rekvizitlar aktyorning kostyumi bilan birga aktyor kiyimhonasida bo‘ladi. Umumiy foydalanish uchun mo‘ljallangan rekvizitlar sahnaga chiqarib qo‘yiladi. bunday rekvizitlarni sahna aksessuari ham deyiladi. Sahna aksessuarlaridan ham sahnada o‘rnida unumli foydalanilsa ta’sirchan vosita hisoblanadi. Ular yordamida tomoshabinga ko‘p narsalarni so‘zsiz gapirib berish mumkin. Misol uchun: so‘zlashib turib biron-bir buyum, qurol yordamida ma’lum jismoniy harakat qilayotgan aktyor, qo‘lidagi buyum, qurol yordamida ajoyib harakatlar, ta’sir vositalari topishi mumkin.

Misol uchun uy supirayotgan qiz,onasining o‘zi sevmagan yigitga turmushga bermoqchi bo‘lganiga shu supirgi yordamida o‘z noroziligini tushintirishga,onasining taklifini qabul qilaolmasligi,mutlaqo qarshiligini bildirishi mumkin.Bunda shu oddiy supurgi unga hamfikr sifatida ta’sirli ifoda vositasi bo‘lib hizmat qiladi.Yoki boshqa bir misol.”Boy ila xizmatchi” asaridagi Solih boy bilan G‘ofir o‘rtasidagi munozarada oddiy cho‘t qanday o‘rin egallashini sinab ko‘rish mumkin.Bunday misollarni teatr san’ati tarixidan juda ko‘plab keltirish mumkin. Vs. Meyyerxold A.Ostrovskiyning “O‘rmon” spektaklini sahnalashtirish jarayonida Aksyushaning xarakterini uning qat’iyligi, mardligi, irodasi mustahkamligi, jasurligini yorqinroq namoyon etish uchun Bulanov bilan gaplashish sahnasida unga kirlarni dorga yoyib turib gaplashish vazifasini yuklaydi. Natijada Aksyusha kir yoyar ekan Bulanovga nisbatan munosabatini uni mensimasligini, qo‘rqmasligini ho‘l kirlarni silkitib, jahl bilan qoqib, beparvo dorga ilgan holda aks etdiradi. Shu spektaklning boshqa bir sahnasida Aksyusha Gurmijskaya bilan kirlarni yog‘och to‘qmoqda tekislash bilan birgalikda gaplashadi. Natijada yog‘och to‘qmoqni gursillashi, uni jahl bilan ishqalash orqali Aksyushaning mehnatsevarligi, bu xonadonda hechkimga boqimanda emasligini aks etdiradi. Bunday usulni Meyyerxold “buyumlar bilan o‘ynash” deb ataydi. Bunday usuldan K.S.Stanislavskiy, YE.B. Vaxtangovlar, M.Uyg‘ur, Y.Bobojonov, T.Xo‘jayevlar ham unumli foydalanganlar. Sahnadagi buyumlar bilan muomila qilish mahoratini oshirish uchun quyidagi mashqlarni tavsiya etamiz. Aksessuarlar bilan muomila qilish. O‘qituvchi talabaning qo‘liga bironta buyumni berib, undan qanday o‘rinlarda foydalanish mumkinligini yaxshilab o‘rganib chiqishlikni, so‘ngra shu buyum bilan bog‘langan biron-bir etyud tayyorlab namoyish etishlikni tavsiya etadi. Misol uchun oddiygina ayollar o‘raydigan ro‘molni olib ko‘raylik. Ikki sevishgan, ilk uchrashuvga chiqqan oydin kechada, shu ro‘mol orqali qanchadan qancha dil izhori, iztiroblarni, sharm-hayo, uyat va andishani, nafrat va muhabbatni aks etdirish mumkin.

Qiz yuzini ro‘mol bilan nim to‘sish orqali sharm-hayosini ko‘rsatadi... ro‘molining uchini o‘ynab boshini eggan holda yer chizishi ikkilanayotganligini bildiradi. ro‘molini varrak qilib uchirmoqchi bo‘lib boshi uzra hilpiratishi baxtiyorligini bildiradi. Ro‘molini jahl bilan boshiga o‘rab peshonasidan yoki tomog‘idan tez bog‘lashi achchiqlanganligini bildiradi va x.k.z.l. O‘qituvchi shuningdek talabaga gugurt, sigareta, pol latta, qoshiq, choynak piyola kabi aksessuarlarni ham berib ular bilan munosabatga kirishishlikni vazifa qilib yuklashi ham mumkin. Bunday mashqlarni darsxonada shuningdek uyda mustaqil ravishda muntazam ravishda bajarib borish kerak. Darsxonada o‘tqaziladigan mashqlarni, bir necha ishtirokchi bilan kichik voqeaga bog‘langan holda diqqat markazida sahna aksessuri ishtirokida etyud o‘ylab topish orqali bajarish mumkin. Lekin buyum bilan o‘ynash faqat buyumni o‘ynatish mahoratini namoyish etishga o‘tib ketmasligini alohida ta’kidlab o‘tmoqchimiz. Sahnadagi aksessuar aktyorning ichki xis-tuyg‘usini, kechinmalarini quvonch-iztirobini yorqinroq, ta’sirliroq aks etdirishga ko‘maklashishi asosiy maqsad bo‘lishi shart. Janr bilan bog‘liq mashqlar O‘qituvchi talabalga ikki-to‘rt jumladan iborat so‘z tavsiya etadi. Bu jumlalardan ikki kishi foydalangan holda kichik etyud o‘ylab topishi kerak bo‘ladi. Etyudda taklif etilgan jumlalardan turli janrlarda, turlicha foydalanish kerak bo‘ladi. YA’ni: 1.maishiy drama 2.komediya janri 3.vodevil-musiqiy komediya 4.tragediya-fojea janri. Talabaga shunday jumlalar taklif etiladi: Yigit-Men sizni sevaman Qiz- Yolg‘on, siz meni sevmaysiz...

Talaba o‘zi tanlagan qiz bilan shunday bir etyudni o‘ylab topishi kerakki mazkur shart-sharoitda, janrdan kelib chiqib berilgan jumlalarni gapirsin. Janrdan kelib chiqib sharoit o‘zgarmasligi ham mumkin. SHekspirning “Romeo va Djulyetta” asarida ikki sevishganlarning qovushishlariga to‘sqinlik qilgan narsa ikki oila o‘rtasidagi o‘z aro dushmalikdir. SHekspir o‘z fojeaviy asarini shu asosga quradi. Ayni xuddi shunday vaziyat komediya uchun ham asos bo‘lishi mumkin. Bu yerda masala sharoitdan ham ko‘ra teatr va rejissor aktyorlarning berilgan mavzuga qanday munosabatda bo‘lishiga bog‘liq. Agar p’saning janriga nisbatan unda aks etdirilgan hayotga teatrning munosabati o‘zgacha bo‘lsa spektakl bilan pyesa o‘rtasida janr o‘zgarishi ro‘y berishi mumkin. O‘zbek miliiy teatri tarixida bunday holatlar kam uchrasa-da, lekin rus teatri tarixida bunday holatlar tez-tez uchrab turadi. Misol uchun taniqli rejissor N.P.Akimov ijodining dastlabki yillarida Yevg.B.Vaxtangov teatrida SHekspirning “Gamlet” fojeasini komediya janrida talqin etgan edi. Gap bu yerda pyesaning to‘qimasi, shart-sharoitida emas ekan. Eng muhimi pyesada aks etdirilayotgan voqea va xodisalarga teatr va ijodiy jamoaning yondoshuvi munosabatidir. Misol tariqasida Xamzaning “Maysaraning ishi” komediyasini dramatik janrda talqin qilish yoki Sh.Boshbekovning “Temir xotin” komediyasini drama janrida talqin etish mumkin. Odatda “aktyor” deganimizda ko‘pchilik rol ijro etuvchi deya tushunadi. Aslida bu juda ham to‘g‘ri emas. Aktyor sahnada ikki ko‘rinishda harakat qiladi. YA’ni: Aktyor-yaratuvchi Aktyor-timsol (obraz) Aktyor –yaratuvchi, o‘z yurtining fuqarosi sifatida, ijodkor shaxs sifatida, fikrlovchi inson sifatida xayotda ro‘y berayotgan voqealarni kuzatar ekan unga munosabat bildiradi, hamdard bo‘ladi.

Aktyor-timsol sifatida obraz qiyofasida qahramonning munosabatlari bilan yashaydi uning fikri va maqsadi bilan harakat qiladi. Masalan K.Yashinning “Nurxon” spektaklida Nurxonning otasi rolini ijro etgan Anvar Yusupov, Xojining xatti-xarakatlaridan g‘azablanaman Nurxonning onasiga rahmim keladi “degan edilar. Aktyor-yaratuvchi sifatida rahm shafqatli bo‘lishi,oddiy insonlarga xos hamdardlik munosabatida bo‘lishi,beozor kulgi yoki zaxarxanda kulgi bilan qarashi,g‘azabnak bo‘lishi,yoki butunlay undan hazar qilishi,fahrlanishi yoki nafratlanishi,qaxri kelishi yoki mazah qilishi, qo‘yingchi, bu yerda turli-tuman munosabatlar bildirishi mumkin.Ammo ikkala munosabat ham ijodkor aktyor va yaratuvchi aktyor bir-biridan ajralmagan holda yonma-yon harakatda bo‘ladi.Ikkala munosabat bir-birini to‘ldirgan holda bir-biriga ta’sir o‘tkazish orqali bir butun yaxlit, janrga munosabatni hamda ijro usulini vujudga keltiradi. Albatta komediya bilan fojea janrini bir hil shaklda ijro etib bo‘lmaydi. Har bir janr uchun aktyorning alohida ijrochilik usuli, ichki va tashqi a’zolari shu janrga mos ravishda sozlangan bo‘lishi zarur. Hammaga ma’lumki berilgan shart-sharoit va rolga sahnadagidek emas hayotda qanday to‘qnash kelsa xuddi shunday munosabat bildirmog‘i lozim. Xuddi mana shu jarayonda aktyorning “agarda”(K.S.Stanislavskiy) degan vaziyatni tasavvur qilaolishi ya’ni to‘qib chiqarilgan shart-sharoitga qanchalik ishonish va ishonmasligi namoyon bo‘ladi.Aktyorning xaqiqiy ijodkor ekanligi, layoqati qobiliyati va mahorati ayon bo‘ladi.Biroq aktyorning bu layoqati,qobiliyati turli janrlarda turlicha bo‘yoqlarda aks etadi.Komediya janridagi jiddiylik,tragediya janridagi jiddiylikdan farq qiladi.Yaratuvchi aktyorning ham sahnada ro‘y berayotgan voqealarga,shuningdek o‘zi yaratayotgan obrazga munosabati o‘zini sahnada qanday tutishi berilgan spektaklning janridan kelib chiqib turlicha bo‘yoqlarda aks etishi mumkin. Har bir janrning o‘zga xos ichki hissiyoti bo‘ladi. Ana shu ichki hissiyotsiz komediyani ham fojeani ham o‘ynash mumkin emas. To‘g‘ri komediya janriga aktyor o‘ta jiddiy yondoshmog‘i zarur ammo shu ijro etilayotgan rolga aktyorning shaxs sifatida o‘z munosabati, ichki kulgisi ham

bo‘lishi kerak.Buni baland dor ustidagi dorbozning o‘yiniga muqoyasa qilish mumkin.U.baland dor ustidan turib pastdagi tomoshabinlarni har turli o‘yinlar bilan hayajonga solishi, vahima qo‘zg‘atishi,o‘zini go‘yo hozir qulab tushadiganday qilib ko‘rsatishi,shu bilan birga bir vaqtning o‘zida tomoshabinlarni kuzatishi har bir bosayotgan qadamini o‘ylashi,harakatlarini hisobga olib dor ustidagi muvozanatini ushlab turishi kerak bo‘ladi. Shuningdek drama va tragediya-fojeaviy spektaklda o‘ynayotgan aktyor o‘zini mutlaqo boshqacha his etishi lozim.O‘zi aks etdirayotgan qahramonning ichki iztiroblari,his-xayajoniga hamdard bo‘lishi, rahmi kelishi mumkin.U sahnada ko‘z yoshi to‘kar ekan,qahramonning ko‘z yoshi bilan ijrochi aktyorning ko‘z yoshini bir-biridan ajratish mumkin emas.Ijrochining ham yaratuvchining ham hisxayajoni,armon va quvonchlari bir-biri bilan qorishib, bir butun yaxlit qahramon qiyofasida namoyon bo‘ladi,ko‘z o‘ngimizda gavdalanadi.Tajribali aktyorlar har bir spektaklda sahnaga chiqishdan oldin o‘zlarini shu rolga tayyorlaydilar. Masalan,mashhur tragik aktyor Abror Hidoyatov “Otello” spektakli o‘ynaladigan kun teatrga,garchand spektakl kech soat sakkizda boshlanishiga qaramay,soat uch-to‘rtdanoq teatrga kelar va o‘z roli to‘g‘risida o‘ylar shu bilan birga asar qahramoni qiyofasiga kirish, rolning ruhiy kayfiyatini his etish uchun harakat qilar edi.Teatr hodimlari, asar ishtirokchilari bilan spektakl boshlanishidan oldin Otello qiyofasida suhbatlashar,hazil-mutoyiba qilar edi.Xuddi shunday Shukur Burhonov ham har spektaklga asar boshlanishidan kamida uch soat oldin kelar va tayorgarlik ko‘rar teatr xodimlari bilan bugun o‘zi ijro etishi kerak bo‘lgan qahramon qiyofasiga kirib suhbatlashar edi. Aktyorni har janrning o‘zidan kelib chiqib ruhiy va hissiy tayorgarlik ko‘rishda rejissordan ko‘ra boshqa hechkim to‘g‘ri va samarali yordam beraolmaydi. Shu maqsadda aktyorga kerakli bo‘yoqlarni topishda. his-tuyg‘ularni janrga mos tarzda qo‘zg‘atishda, aktyor qahramonning dunyosiga kirib borishiga, berilgan shart-sharoitda qanday hatti- harakatlardan foydalanish, janr qonunlari asosida maqsad sari intilishda rejissordan ko‘ra boshqa odam aktyorni to‘g‘ri yo‘l sari yetaklab boraolmaydi.

Aktyorni rolga tayyorlashda rejissor ikki tomonlama harakat qiladi. Ichki va tashqi ta’sir vositalarini topishda aktyorga yordam berishi mumkin. Mazkur janrga tegishli ranglar va bo‘yoqlarni aktyorga uqdirish orqali uning his-tuyg‘usiga ta’sir o‘tqazadi. O‘z navbatida his-tuyg‘usiga ta’sir o‘tqazish orqali, aktyorning sahnaviy hatti-xarakati uchun turli moslamalarni topishiga ko‘maklashadi. Tavsiya etilgan mashqlar o‘quvchilarni turli janrlarning o‘ziga hos qonunlari va ijrochilik yo‘llarini amalda sinab ko‘rish, har bir o‘quvchida janrni his etish tuyg‘ularini tarbiyalash, har bir janrda ijro etiladigan rol uchun aktyorga to‘g‘ri xissiyotlarni topishlikda ko‘maklashish, mazkur janrga xos bo‘lgan xususiyat va sifatlarni o‘z vaqtida aktyorga aytib turish, janrga mos sifat va xususiyatlarni tanlash, tanlangan janr badiiyligini oshirish, yanada ta’sirli bo‘lishiga yordamlashishdan iboratdir. So‘zsiz xatti-harakat uchun mashqlar Kundalik turmushimizda goho ko‘rib qotib qoldi, eshitib qotib qoldi degan so‘zlarni eshitib qolamiz. YA’ni biron xodisa yoki so‘z ta’sirida hayajonning eng yuqori holati nazarda tutiladi. Bunda miyya qobig‘ida qabul qilish ro‘y beradi, mushohada yuritib biron qaror qabul qilish uchun bir muddat to‘xtab qoladi. Mazkur mashg‘ulotdan ko‘zlangan maqsad,bo‘lg‘uvsi rejissorlarda ba’zi spektakllarning ayrim ko‘rinishlarida ro‘y berdigan xodisalarga nisbatan qahramonlarning munosabatini anglatuvchi mizansahlar yaratishlik salohiyatini o‘stirishdan iboratdir.Rejissor har bir pyesani tahlil etish jarayonida katta -kichik voqea, voqeachalar mavjudligini ko‘radi.Odatda katta voqealar pyesadagi uzluksiz harakatning burilish nuqtasi hisoblanadi.Shunday katta voqelar asar ishtiroqichisi uchun kutilmagan xodisa bo‘lsa, qahramonning hissiyotiga so‘zsiz kuchli ta’sir o‘tkazadi.Goho bunday xodisalar qotib qolishga yoki asablar taranglashuviga sababchi bo‘ladi.Bunday xodisalarni qabul qilgandan so‘ng to qahramon o‘ziga kelguncha ma’lum muddat o‘tishi tabiiydir.So‘zsiz sahna (pauza)yoki harakat, shu

sifatda to‘xtab qoladi. Lol qolib, qo‘l oyoq bo‘shashishi jonsiz bo‘lib qolishi shundandir. Xodisa qanchalik kuchli ta’sir etishiga qarab qotib qolish yoki harakatdan to‘xtab qolish shunchalik cho‘zilishi mumkin. Misol tariqasida N.V.Gogolning “Revizor” pyesasidagi so‘zsiz sahna (nemaya ssena) muallif tomonidan mahorat bilan ishlab chiqilganligining yorqin isbotidir. Deyarlik har bir pyesada ana shunday so‘zsiz to‘xtam joylarini istalgancha topish mumkin. Bunday vaziyatlarda rejissor, kerakli to‘xtamlarni topib ular ustida ishlashni bir necha bosqichda olib borishi kerak. Sahnada ana shunday qotib, angrayib, tashqi harakatdan to‘xtab qolish kabi mizansahnalarni yarataolishlik rejissor salohiyati va iqtidorining bir belgisi ekangligini e’tirof etgan holda, mashg‘ulotlarni etyud shaklida o‘tkazishlik maqsadga muvofiqdir. A). Kutilmagan xodisa ro‘y berishi mumkin bo‘lgan mizansahnani oldindan tayyorlash; B). Ishtirokchilarni ana shunday kutilmagan xodisalarga ruhiy jismoniy, ovozli munosabatini topish va tashkillashtirish (harakat, baqiriq, qichqirish, xayqirish, qotib qolish, ko‘p nuqtali pauza) V). Bo‘lib o‘tgan hodisani qabul qilib, tafakkurdan o‘tqazib, munosabat bildirish uchun qotib, qimir etmay turib qolishning muddati (pauzato‘xtam) G). Qotib to‘xtab qolishdan keyingi, xatti-harakat qanday davom etdirilishi (keyingi harkatga o‘tishni topish). Mashg‘ulotdan ko‘zlangan maqsad, talaba pyesa tanlab undan ishtirokchilarning hayotida muhim o‘rin egallaydigan axborot yoki xodisani qanday qabul qilishi va unga munosabat bildirishi kerak bo‘lgan ko‘rinish- voqeacha aniqladi. Rejissor-talaba keskin vaziyat ga etyud topganidan so‘ngr kursdoshlari orasidan ijrochilar tanlanaydi. O‘zi tasavvur qilgan ko‘rinishni ijrochilar bilan amalga oshirishga harakat qilish zarur.

Mazkur mashq-etyudni bajarish jarayonida rejissor-talaba har bir ishtirokchi bilan talqin etmoqchi bo‘lgan timsol taqdirida mazkur xodisa- axborot qanday o‘rin egallashi va uning ta’sir kuchi alohida-alohida holda ishlanadi.Shundan keyin barcha ijrochilar birgalikda so‘zsiz sahnani aks etdirishlari lozim bo‘ladi.Bu yerda eng muhim masala, so‘zsiz sahnani shunchalik mexanik tarzda aks etdiribgina qolmay,tabiiy tarzda qaxramonning ichki dunyosiga qanchalik ta’sir o‘tkazganlini namoyish etaolishlikdan iborat bo‘lmog‘i lozim.Rejissor-talabalar oldiga qo‘yilgan vazifa ayni shu maqsadni ko‘zlaydi. Talabalar yuqorida keltirilgan mashqlarni qanchalik ko‘p ishlasalar, undan to‘g‘ri xulosa chiqarishga odatlansalar shunchalik tajribalari ortadi, bu esa keyingi ijodiy hayotlarida o‘z samarasini ko‘rsatadi. Quyidagi mashqlar rejissorlarda “aktyorlik mahorati” ni o‘stirish uchun taqdim etilmoqda. Sahnaviy diqqat uchun mashqlar “Aktyorlik mahorati” o‘qituvchisining asosiy vazifalaridan biri har bir talaba o‘z diqqatini sahnada izchil to‘plashlikni, bora-bora bu izchillik kundalik tabiiy extiyojiga aylanib qolishini o‘z o‘quvchilariga singdira bilishdan iboratdir. Talaba sahnaga chiqib o‘z diqqatini to‘plashga harakat qilar ekan, vazifasi diqqatni jamlash ekanligini har lahza yodda tutib turmog‘i, o‘qituvchi tomonidan berilgan vazifani uddalashga intilmog‘i zarur. Qachonki talabada sahnaviy diqqat,kundalik beixtiyoriy zaruriyatga aylanmas ekan,bu boradagi ish davom etishi kerak.Sahnaga chiqib kelgan aktyor diqqat manbasini tanlab, fikrni o‘sha manba’da to‘plashga tayyor bo‘lishi shart.Aktyor sahnaga chiqib kelishidanoq diqqat manbai bo‘ladigan obyektni ko‘z ostiga ola bilishi va shu manba bilan o‘zini qiziqtira olishi lozim.Agar talaba sahnada turib o‘ziga berilgan manbani darhol ilg‘ab, o‘zini o‘sha maneba bilan qiziqtiraolsa maqsadga erishilgan deyish mumkin.Yana ham aniqroq qilib tushintiradigan bo‘lsak,talaba diqqat manbasiz sahnada turishga xaqqi bo‘lmasligi kerak.

Biroq teatr maktabida diqqat uchun ajaratilgan qisqa vaqt ichida talaba barcha mashqlarni to‘la to‘qis o‘zlashtirib olishi kerak deb o‘ylash mutlaqo noto‘g‘ridir.Odatda bunday mashqlar bilan o‘quv jaryonining birinchi yilida bir oyga yaqin vaqt ajartilgan bo‘ladi.Tabiiyki bu qadar qisqa vaqt ichida talabalar “diqqat” uchun qo‘yiladigan barcha talablarni o‘zlashtrib olishlari mumkin emas Qachonki aktyorlik san’atining ichki texnikasi to‘g‘risidagi mashg‘ulotlar to‘laligicha o‘zlashtirilmaguncha bunday talablarni o‘zlashtirib bo‘lmaydi.O‘quv yilining birinchi yilida talabalar oldiga qo‘yiladigan talablar “sahnaviy diqqat”ning dastlabki bosqichi bo‘lib,bu diqqat tushunchasining asosi hisoblanadi. Shuning uchun o‘qituvchining bu bosqichdagi asosiy vazifasi sahnaga chiqqan talaba oldindan belgilangan manbaga xaqiqiy diqqatini to‘plashni o‘zlashtirishi lozim. Hali oldinda sahnaga chiqqan qahramon berilgan shart-sharoitda timsol maqsadidan kelib chiqqan holda unga zarur bo‘lgan manbani qanday qidirib topishi kerakligi to‘g‘risidagi tushunchalar bor. (chunki timsol to‘g‘risidagi mashg‘ulotlar hali oldinda. Lekin diqqat to‘g‘risidagi dastlabki tushunchalar va ularni o‘zlashtirishning ahamiyati juda kattadir. Bu tushunchalar teatr san’atining asosiy tag- zaminini tashkil etadi. Bu mashqlarni qanchalik o‘zlashtirilganiga qarab keyingi mashg‘ulotlar natijali bo‘lishi mumkin. Talabalar berilgan mashg‘ulotlarning maqsad va mohiyatini o‘quv jarayonining dastlabki kunlaridanoq yaxshi tushinib olishlari uchun kichik bir tajriba o‘tqazib ko‘rish foydadan holi bo‘lmaydi. Buning uchun o‘qituvchi guruh talabalarini navbati bilan sahnaga taklif etadi. Talabani ikki-uch daqiqa kursdoshlari ko‘z o‘ngida o‘z ixtiyoriga tashlab qo‘yish kerak bo‘ladi. YA’ni ko‘ngli nimani xohlasa shuni qilsin. Hech bir mubolag‘asiz aytish mumkinki, talaba sahnaga chiqishi bilan o‘zini yo‘qotib, nima qilishini bilmay qoladi. Birlari qo‘lini qayerga qo‘yishni bilmay, u yoqdan, bu yoqqa yuraboshlaydi, boshqalari esa go‘yo o‘zini erkin his etayotgan qilib ko‘rsatish maqsadida turli qiliqlar qila boshlashadi. Har ikki guruhdagi talabalar ham sahnadan tushish vaqtida terlab-pishib, bu azobdan qutilganlaridan yengil nafas olganday bo‘lishadi.

Bu sinovdan barcha talabalar o‘tib bo‘lishganidan so‘ng ular orasidan o‘zini sahnada eng erkin tutmoqchi bo‘lgan talabani yana sahnaga taklif etish kerak bo‘ladi.Sahnaga chiqqan talaba yana bir necha daqiqa davomida juda oddiy bo‘lgan vazifani bajarishi kerak bo‘ladi.Misol uchun o‘zining kaftidagi chiziqlarni sanab chiqsin,yoki sahnaga to‘shalgan taxtalar soni nechta ekanligini hisoblab chiqsin.O‘qituvchi talaba tokim o‘z diqqatini bir joyga jamlab o‘ta jiddiy ravishda topshirilgan vazifani bajarishga kirishmaguncha, ko‘plab turlicha vazifalar berib borishi kerak bo‘ladi.Xo‘sh talabani o‘zini bosib olganligini qanday bilish mumkin? O‘zini bosib olgan talabaning nafas olishi ravonlashadi, mushaklar bo‘shashib, qo‘l va oyoqlari, qarashlari tabiiy holga keladi. Hech bir sohtalik va nosamiymiylikka o‘rin qolmasligi kerak. Mazkur mashqni, tokim kursning har bir talabasi sahnaga chiqib o‘zini sinab ko‘rmaguncha davom etdirish kerak. Bu amaliy mashg‘ulot tugaganidan so‘ng, o‘qituvchi aktyor uchun sahnaviy diqqatni bir joyga to‘plash qanchalik ahamiyatga ega ekanligini tushintirib berishi zarur bo‘ladi. Chunki har bir o‘quvchi sahnada turib diqqatni to‘plab, ma’lum bir vazifani, boringki bu vazifa juda oddiy va sodda bo‘lsin, bajarsa o‘ziga nisbatan ishonchi ortadi. Bu haqiqatning isboti o‘laroq sahnada harakat qilayotgan kursdoshining xattiharakatidagi o‘zgarishlarni ko‘zatgan talabalar o‘qituvchining gapi xaq ekaniga yana bir bor iqror bo‘ladilar. Tavsiya etiladigan mashqlarni ikki guruhga ajratish mumkin. A) kundalik hayotda diqqatni bir joyga to‘plash. B) sahnaviy diqqatini bir joyga to‘plash. Mashqlarni shunday ajratishlikdan maqsad, talabada sahnaviy diqqatni bir yerga to‘plashlikka ko‘nikma hosil qilishdan avval, kundalik turmushda diqqatni bir joyga to‘plashni o‘rganishi kerak.

Birinchidan, talaba diqqatini o‘zi tanlagan manbada ushlab turishi, Ikkinchidan, diqqatni uzoq ushlab turgan holda, asta- sekinlik bilan fikr yuritishga o‘tishi va nihoyat uni izchillashtirishi, Uchinchidan, ihtiyoriy faol diqqatni eng yuqori pog‘onasiga ko‘tarish orqali ihtiyoriy diqqatni beixtiyoriy diqqat darajasiga olib chiqish talab qilinadi, To‘rtinchidan, diqqatni osonlik bilan bir manbadan ikkinchi manbaga o‘kazishi, ihtiyoriy diqqatni beihtiyoriy diqqatga aylantira olishi, diqqat doirasini kengaytirish va toraytira olishi zarur. Yuqorida sanab o‘tilgan vazifalar amalda qo‘llanilib, talablar tomonidan qoniqarli darajada o‘zlashtirilganidan so‘ng, sahnada etyud ko‘rinishida amaliyotda qo‘llashga o‘tish tavsiya etiladi. Birinchi bosqichdagi mashqlarni butun guruh birlan birgalikda o‘tqazish ham mumkin. Bu mashqlarni uch guruhgu ajratsa ham bo‘ladi. 1.O‘qituvchi darsxonada mavjud bo‘lgan biron-bir buyumni birgalikda ko‘zdan kechirishlikni taklif etadi: kursi, eshik, stol, shirma va shunga o‘xshash buyumlar. Har bir talaba to “yetar” degan ko‘rsatma berilmaguncha o‘z diqqatini taklif etilgan buyumda ushlab turishi zarur. Oradan bir-ikki daqiqa o‘tib, o‘qituvchi mashqni to‘xtatib. talabalarning har biri topshiriqni qanchalik bajarolganligini sinab ko‘rishi kerak. Odatda talabalar taklif etilgan manba ko‘p ham qiziq emasligini, shuning uchun diqqatni uzoq ushlab turish mumkin bo‘lmay, o‘z-o‘zidan diqqat boshqa tomonga ketib qolayotganligi to‘g‘risida shikoyat ham qilishlari mumkin. Bunday javobga nisbatan o‘qituvchi o‘quvchilardan birini taklif etilgan manba xaqida ko‘rganlarini batafsil gapirib berishlikni taklif etadi. Natija darhol o‘zini ko‘rsatadi. Taklif etilgan manbadagi juda ko‘p jixat va sifatlar talabaning diqqatidan chetda qolganligi ma’lum bo‘ladi. 2.So‘ngra o‘qituvchi talabalarga yana o‘sha buyumni kuzatishni, undan ikkinchi, uchinchi manbalarga o‘tishni va kuzatish uchun belgilangan vaqt oralig‘ini oshirib boradi. Mashg‘ulot bir karra qaytarilganidan keyin o‘qituvchi talabalardan nimalarni ko‘rganini so‘raydi. Talabalar kuzatishi lozim bo‘lgan

manbani qanchalik uzoq kuzatsalar. avval ko‘rmagan narsalar soni shunchalik ko‘payishi kerak bo‘ladi. Kuzatganlari aniq va yaqqol ko‘z o‘ngida gavdalanishi kerak bo‘ladi. Demak o‘quvchilar o‘z diqqatlarini taklif etilgan manbada o‘zoq ushlab turishga o‘rganaboshlaydilar. 3.Navbatdagi mashqdan ko‘zlangan maqsadni avval o‘qituvchi talabalarga tushintirib beradi.YA’ni diqqat bilan kuzatuv jarayonini fikrlash bilan yonma-yon olib borish kerak bo‘ladi.Misol uchun diqqat bilan kuzatish uchun tanlangan manbni kuzatish jarayonida,shu buyumning tashqi ko‘rinishi qanday,u qaysi xomashyodan tayyorlangan,undan qanday maqsadlarda foydalanish mumkin,uning rangi qanday rangda,uni tayyorlash jarayoni qanday kechgan,u nechta bo‘lakdan iborat,shu buyumni tayorlashda yana qanday xomashyolardan foydalanilgan,mazkur buyumning foydali va zararli tomonlarni nimalarda aks etgan? Diqqat bilan kuzatish uchun belgilangan vaqt tugashi bilan o‘qituvchi yuqoridagi savollarga har bir o‘quvchidan javob talab qiladi. 4.Navbatdagi mashq uchun o‘quvchilar manbani ixtiyoriy tanlab o‘zlari reja tuzadilar.Shu tariqa talabalarning bir manbada ushlab turishlari kerak bo‘lgan diqqatlari mashqdan -mashqqa o‘tgan sari mustahkamlanib borishi hamda ko‘zlangan maqsad aniq va samarali bajarilishiga erishildi.O‘quvchi o‘zi o‘rganishi kerak bo‘lgan manbadagi diqqatini o‘z ihtiyori bilan boshqarishga,undan o‘ziga kerakli ma’lumotlarni to‘liq olmaguncha diqqat boshqa manba’ga o‘tib ketmasligi kerak.Bu mashqlar ko‘proq ko‘rish orqali qabul qilinadigan mashqlar sirasiga kiradi. Xuddi shunday mashqlarni boshqa sezgi a’zolar uchun ham ya’ni eshitish, ta’m bilish, hid bilish uchun ham bajarilishi kerak. 5.Eshitish a’zolari uchun bir necha mashqlarni ko‘rib chiqish mumkin.YA’ni o‘quvchilar e’tiborini mashg‘ulot o‘tqazilayotgan sinfdan tashqarida bo‘lgan tovushlarni,yo‘lakda, hovlida yuqori qavatda,pastki qavatda,qo‘shni sinfdan eshitilayotgan tovushlarga diqqat qilish orqali ularni tavsiflab berish.Mazkur mashqni bajarish jarayonida talabalar ko‘plab tovushlar orasidan aynan o‘ziga kerakli tovushni ajratib olabilishi,uni boshqalardan farq qiluvchi jihatlarini

aniqlashi lozim bo‘ladi.Bu mashq ham xuddi ko‘rish orqali bajarilishi lozim bo‘lgan mashqqa o‘xshash bo‘lib, avvaliga faqat eshitish a’zolari ishga tushadi so‘ngra asta -sekin eshitilgan tovush xaqida fikr yuritilib,tovushni tavsiflab berish talab etiladi. Mashq bajarishning dastlabki bosqichida tashqaridan eshitilayotgan barcha tovushlar aniqlanadi, so‘ngra ularning har biri alohida –alohida ajratilib tinglanadi. Bu tashqi qabul bo‘lib, keyinchalik ichki qabul ya’ni tovushni ichki eshitish a’zolar orqali qabul qilinib, shu tovush to‘g‘risida fikr yuritilib tavsiflanadi. YA’ni bu jarayonda tashqi eshitish va tasavvur orqali fikr yuritiladi. Yuqorida keltirib o‘tilgan barcha mashqlarda diqqat qaratilishi, ko‘rilishi va eshitilishi lozim bo‘lgan manba’ bizdan tashqarida edi. Uni tashqaridan kuzatilib ichki fikrlash orqali unga tavsif berilgan. Demak bu jarayonda ham tashqi, ham ichki diqqat ishtiroq etgan. Navbatdagi bosqich mashqlarini faqat ichki diqqatni ishga solish orqali bajariladi. 6.O‘qituvchi ayni chog‘da sinfda mavjud bo‘lmagan narsaning nomini aytadi. Misol uchun “ majnun tol”,” qizil marmar tosh”,” paxsa devor”. O‘quvchilar hayolan o‘z diqqatlarini nomlari keltirilgan buyum va o‘simliklarga jamlashi kerak bo‘ladi. Mashq bajarishning dastlabki bosqichida o‘quvchilar nomlari zikr etilgan buyumlarda o‘z diqqatlarini uzoq ushlab turaolmasliklari mumkin. Bir narsa to‘g‘risida o‘ylab turib hayol boshqa tomonga ketib qolganini kishi goho sezmay qoladi.YA’ni majnun tol to‘g‘risida o‘ylar ekansan,beixtiyor ariq yoki anhor hayolga keladi.So‘ngra unda shildirab oqayotgan suv to‘g‘risida undan anhorga quyiladigan jilg‘alar,jilg‘alar hosil bo‘ladigan tog‘dagi qorlar birin-ketin hayolni olib qochib,oxir-oqibat boshlab nima to‘g‘risida o‘ylayotganimiz ham esdan chiqib ketishi mumkin.Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchilar bilan zikr etilgan mashq ustida ishlar ekan, eng avvalo o‘quvchilardan ichki diqqatni butunlay bir joyga to‘plashlikni talab qilishi va shunga erishishi kerak. Buning uchun mashqlarning dastlabki bosqichida o‘quvchilarning erkin fikrlashiga yo‘l qo‘yib berish lozim.Shu tariqa astasekin o‘quvchilar o‘z diqqatlarini ma’lum bir

tartibga solabilishni o‘rganishlari va uni nazorat qilishga o‘tishlari lozim bo‘ladi.Demak o‘quvchi nomi zikr etilgan narsani ichki diqqat bilan nazorat qilib turar ekan, o‘zini faqat o‘sha narsa to‘g‘risida o‘ylashga o‘rgatishi,garchand fikr boshqa tomonga chalg‘ib ketgan taqdirda ham uni yana o‘sha narsaga qaytara bilishlikni o‘zlashtirishi zarur.Bu mashqni uzluksiz takrorlanishi natijasida talaba o‘z fikrini ma’lum bir manba’,narsa,muammo ustida to‘xtamay bosh qotirib o‘ylashga,fikrlashga o‘rganishi kerak.Bora-bora talabada berilgan mavzu,buyum,manbaga qiziqish uyg‘onishi,so‘ngra o‘quvchining o‘zi tanlagan belgilagan manbaga qiziqishini uyg‘otish yo‘li o‘zlashtiriladi. Demak diqqatning darajasi. qiziqish darajasiga bog‘liq bo‘lsa, o‘z navbatida qiziqish darajasi ham diqqat qilish darajasiga bog‘liq bo‘lib qoladi. 7.Navbatdagi mashq izchil qiziqishni susaytirmagan holda bir manbadan ikkinchi manbaga diqqatni yengillik bilan izchil va faol ko‘chirishlik.Ana shu faollik bu yerda asosiy maqsad hisoblanadi.Diqqatning sustligi,fikr tarqoqligi,aktyor uchun eng katta to‘siqlardan biri hisoblanadi.Shuning uchun ham aktyorning asosiy qurollaridan biri, diqqatning hamisha faolligini oshirishdan iborat bo‘lishi lozim.YA’ni aktyor tomonidan ixtiyoriy tanlangan manbada bo‘lgan diqqatni tezlik bilan boshqa manbaga ixtiyoriy ravishda ko‘chira bilishdan iborat bo‘lishi zarur Agar yuqorida keltirib o‘tgan mashqlarimizda aktyorning diqqatini bir manbada uzoq ushlab turishga harakat qilgan bo‘lsak, endilikda o‘sha manbada mahkam ushlab turilgan diqqatni ajratib boshqa manbaga yengil o‘tqazishga odatlanish kerak bo‘ladi. Aktyor diqqatini o‘zgaruvchanligi, uning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan ikkinchi xususiyati ya’ni harakatchanlik shiddati bilan uzviy bog‘liqdir. 8.Bu mashg‘ulot taxminan quyidagicha bo‘lishi mumkin: O‘qituvchi talabalarga o‘zlaridan uzoqroqda bo‘lgan manbaga,(eshik deraza,devordagi rasm) diqqat qaratishlikni tavsiya etadi.Talabalar mazkur vazifani bajarganlaridan so‘ng, o‘qituvchi boshqa manbani, ya’ni yaqin masofada bo‘lgan qo‘lning kaftlari, egnidagi kiyimning tugmachasi,oyoq kiyimning ipi,qo‘l soatga

diqqatini ko‘chirish kerakligini tavsiya etadi.Bu vazifa bajarilganidan so‘ng oradan ma’lum vaqt o‘tishi bilan, o‘qituvchi o‘quvchilar diqatini yana eshikka,undan tugmachaga,yana eshikka va yana tugmachaga ko‘chirishlikni tavsiya etdi.Bu mashq bajarilishi davomida diqqatni ko‘chirish uchun berilgan vaqt borgan sari qisqarib borishi kerak bo‘ladi.Tokim talabalar,o‘z diqqatini bir manbadan ikkinchisiga yengillik bilan ko‘chirishga odatlansinlar.Na faqat ko‘chirish, shu bilan birga har safar o‘zlari diqqat qaratgan manbalarida, yangi-yangi jihatlarni, unsurlarni topishga o‘rganishlari zarur. Xuddi shunday mashqni eshitish uchun ham bajarish kerak. Bunda o‘qituvchi avval ko‘chadan eshitilayotgan ovozga diqqat qaratishni, so‘ngra diqqatni xona qo‘shni xonadan eshitilayotgan tovushga ko‘chirishi lozim bo‘ladi. So‘ngra o‘qituvchi mashqni takrorlash jarayonida oraliqdagi vaqtni qisqartira borib “Ko‘cha”.” Xona” deya buyruq beraboshlaydi. Ushbu mashqlarni yana ham murakkablashtirish mumkin. Masalan: -ko‘rish uchun: -manba o‘zoqda. (eshik, deraza) -eshitish uchun: - manba yaqinroqda (xona ichi, tugma, tufli) -ko‘rish uchun: - manba (olisda ko‘chada, derazadan tashqarida.) -hid bilish uchun: - manba (yaqinda, kostyum yoki ko‘ynakning hidi.) -eshitish uchun: - manba (ko‘chada...) -ko‘rish uchun: - manba yaqinda (qalam, ruchka...) -hid bilish uchun: - manba (xona ichi...) -ko‘rish uchun: - manba yaqinda (stol usti, kitob...) -sezish uchun: - manba (yerdagi polning taxtalari…) Tabiiy bunday mashqlarni istalganicha bajarish mumkin. Biz yuqorida aktyorning umumiy diqqati to‘g‘risida, uni tarbiyalash uchun mashqlar tavsiya qildik. Endigi bosqichda aktyorning sahnaviy diqqatini tarbiyalash uchun mashqlar tavsiya etiladi.

Bu mashg‘ulot jarayonida yuqorida tavsiya etilgan vazifalar o‘zgarmaydi. Agar oldingi mashqlarni guruh bo‘lib bajarishga harakat qilingan bo‘lsa, endigi mashqlarni har bir talaba yakka tartibda o‘zi bajarishi zarur bo‘ladi. Faqat mashqlar sahnada o‘tqazilishi talab qilinadi. Agar mashqlar auditoriya sharoitida o‘tkazilsa “aktyor” oldinga chiqadi qolganlar esa bir tarafga o‘tib mashq bajaruvchini tomoshabin bo‘lib kuzatadilar. Ko‘pincha talabalar mashqlarni guruh bo‘lib bajarganda o‘zlarini erkin his etadilar. Qachonki yakka tartibda sahnaga chiqsalar-u, boshqalar tomoshabin bo‘lib uni kuzatishga o‘tsalar darhol erkinlik yo‘qolib, diqqatning kuchi susayadi. Endigi vazifa ana shu yo‘qolgan diqqatni qayta tiklashdan iborat bo‘ladi. Buning uchun yuqorida takrorlangan mashqlarni yana boshidan boshlash zarur. Faqat endi ularni yakka tartibda, sahna sharoitida bajarish kerak. Albatta sahna bilan kundalik hayot sharoiti o‘rtasida katta farq bor. Talaba ana shu sahnaviy shartlilik sharoitida ham o‘z diqqatini belgilangan manbada ushlab turaolishi uchun yana bir qator mashqlar bajarishga to‘g‘ri keladi.Buning uchun butun guruh talabalariga soddaroq matematik masala yechishlik tavsiya etiladi.Talabalar orasidan masalani kim birinchi bo‘lib yechsa,darhol bu haqda o‘qituvchini ogohlantirishi kerak bo‘ladi.O‘qituvchi esa masalani yechishga sarflangan vaqtni darhol belgilab qo‘yishi zarur.So‘ngra o‘sha talaba sahnaga taklif etiladi va murakkabligi avvalgisi darajasida bo‘lgan boshqa masalani tavsiya etiladi.Qolgan talabalar sahnadagi talabaning xatti- harakatini diqqat bilan kuzatishlari kerak.Natija quyidagicha bo‘lishi mumkin. Sahnada turgan talaba masala yechishga sarflagan vaqti yoki cho‘zilib ketadi, yoki masala noto‘g‘ri yechiladi. Xuddi shunday tajribani yana boshqacha usulda sinovdan o‘tkazish mumkin. Masalan: Guruxdagi talabalarning har biriga alohida-alohida kitobdan birikki sahifani o‘qish tavsiya etiladi.Kitobdagi sahifani kim birinchi bo‘lib o‘qib chiqsa, sarflagan vaqt belgilab qo‘yiladi, va o‘qiganlarini gapirib berishlik taklif etiladi.So‘ngra o‘sha talabani sahnaga taklif etib yana avvalgi miqdordagi sahifani o‘qib, gapirib berishlikni taklif eting.Talabaga, birinchi safar o‘qigan sahifalarga sarflangan vaqt tugashi bilan uni to‘xtatib o‘qiganlarini gapirib berishlikni taklif

etib ko‘ring.Yana oldingi ko‘rganimizdek, sahifani o‘qishga sarflangan vaqt ko‘payib ketishi yoki o‘qiganlarini to‘liq gapirib beraolmaslik holati takrorlanadi. Bu mashqni sinov mashqi ham deyish mumkin. Chunki mazkur tartibdagi mashq yordamida talaba diqqat to‘plashda qanchalik natijaga erishganligini aniqlash mumkin. Shu tariqa talaba hayotiy mashqlarda diqqat to‘plashni asta-sekinlik bilan o‘zlashtirgan bo‘lsa, sahnaviy diqqatni to‘plashda ham shoshilmasdan “diqqat to‘plash” mashqini o‘zlashtirib olishiga ishonchimiz komil. Qachonki talaba topshirilgan topshiriqni hayotiy sharoitda qay darajadagi tezlikda yechgan bo‘lsa, sahnaviy sharoitda ham o‘sha tezlikda topshiriqni yechishga erishsa, mazkur mashqlardan ko‘zlangan maqsad qo‘lga kiritilgan deb hisoblash mumkin. Shuni ham eslatib o‘tish joizkim,talaba bu mashqarni qanchalik o‘z kursdoshlari orasida bajarsa u shunchalik o‘z auditoriyasiga ko‘nikib o‘z do‘stlarini his etmay qo‘yishi mumkin.O‘z do‘stlari davrasida diqqatni bir yerga to‘plash borgan sari osonlashadi,hayotiy diqqat bilan sahnaviy diqqat orasida tafovut sezilmay qoldadi.Lekin o‘qituvchi talaba, ushbu mashqlarni qanchalik puxta o‘zlashtirganliklarini sinab ko‘rish uchun tajriba o‘tqazib ko‘rishi mumkin.YA’ni mashg‘ulot chog‘ida auditoriyaga boshqa kurs talabalari yoki o‘qituvchilarini taklif etishi va ular ko‘z o‘ngida mazkur mashqlarni takrorlab ko‘rishi mumkin. Yoki boshqacha yo‘l tutish mumkin. Auditoriyaga tashqaridan odam taklif etmay talabaga sahnaga chiqib gazeta o‘qishlikni topshiring. U gazetani o‘qib bo‘lganidan keyin sarflangan vaqt va o‘qiganidan xotirada qolganlarini belgilab turib, shu mashq yana takrorlanadi. Endi auditoriyada o‘tirgan boshqa talabalar sahnadagi gazeta o‘qiyotgan talabaga xalaqit berish uchun, bor ovozlari bilan gapiradilar, o‘z aro baxslashadilar, unga savollar beradilar, bir so‘z bilan aytganda uni chalg‘itishga urinadilar. Natija tekshirib ko‘riladi. Agar talaba sahnada o‘zini yo‘qotmay belgilangan muddatda gazetani o‘qib, xotirada qolganlarini gapirib bersa va mashqni sarflangan vaqt hayotiy vaqt o‘rtasidagi tafovut kamaygan bo‘lsa, natijadan qoniqish mumkin. Aksi bo‘lsa, mashqlarni ko‘proq takrorlashga to‘g‘ri keladi.

Mashqlarning navbatdagi bosqichida sahnaviy diqqatni to‘plash jarayoniga tasavvurni ham qo‘shish kerak bo‘ladi. Shu vaqtga qadar biz talabadan ichki diqqatni ayni damda mavjud bo‘lgan manbada to‘plashlikni talab qilgan edik. Endilikda diqqat to‘planishi kerak bo‘lgan manbaga hayolan boshqa sifatlarni ya’ni xozirda unda bo‘lmagan sifatilarni ham mengazaboshlaymiz. Shu tariqa biz diqqat to‘planishi kerak bo‘lgan manbaga talabaning qiziqishini, uni atroflicha va chuqurroq o‘rganishga urinishini bir necha karra orttirishga harakat qilamiz. Yana eng muhim narsalardan biri, bu talablarni mustaqil ishlashga odatlantirishdan iboratdir. Agar mashg‘ulotlar faqat auditoriyada o‘qituvchi rahbarligida o‘tqazilish bilan chegaralansa, kutilgan natijaga erishish juda mushkul bo‘ladi. Har bir talaba asosiy darslardan tashqari, har kuni kamida 20-30 minut mustaqil ravishda o‘z diqqatini to‘plash ustida ishlashi kerak bo‘ladi.Mustaqil mashg‘ulotning afzallik tomoni shundaki,mashq o‘tqazish jarayonida begona odamlar bo‘lmaydi.Diqqat to‘plash kerak bo‘lgan manbani o‘qituvchi emas talabaning o‘zi tanlaydi.Talaba o‘ziga o‘zi vazifa yuklaydi va o‘zini-o‘zi nazorat qiladi.Bunday mashqlarni o‘tkazish uchun maxsus joy bo‘lishi shart emas.Talaba yo‘lda,avtobus,metroda, yolg‘iz qolganida ham yuqorida keltirilgan mashqlarni takrorlashi mumkin. Tasodifiy uchratib qolgan chiroylik qizning chehrasini eslab qolishlik, notanish ko‘chani qayerda joylashganini, avtobus yoki tramvay nomerini, birovning yomg‘irpo‘shi, rangi boshqasining kostyum rangini, bozorda ko‘rgan mevalar rangi va hidini eslab qolish ham yuqorida tavsiya etilgan mashqlardan hisoblanadi. Talaba shu yo‘l bilan beixtiyoriy diqqatni tarbiyalash bilan bir qatorda, kuzatuvchanlik salohiyatini o‘stirish va tarbiyalash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Talabalar bilan bo‘ladigan har safargi mashg‘ulot chog‘ida, aktyor uzluksiz o‘z mahoratini texnikasini oshiraborishligini uqdirib turish zarur. Agar tinimsiz mashg‘ulot va mashqlar bo‘lmasa. uning ijodi bir joyda to‘xtab qotib qolishi hech gap emas. Sozanda, ashulachi, rassom tinimsiz ravishda mashq qilib turmasa o‘z mahorati va qobiliyatidan ajralib qolishi mumkinligini yaxshi biladi.

Xuddi shunday aktyor ham tinimsiz mashq qilib turishi talab qilinadi. Bu mashg‘ulot va mashqlar orasida diqqat birinchi o‘rinda turadi. Talabada diqqatni tarbiyalashga qaratilgan mashqlar to‘g‘risidagi so‘zimizni muxtasar qilishdan avval, o‘qituvchi etiborini yana bir narsaga qaratmoqchimiz. YA’ni har bir talaba o‘zi bajargan mashqlar to‘g‘risida o‘qituvchining holisona fikrini bilishi kerak bo‘ladi. O‘qituvchining bahosi, talaba diqatini to‘g‘ri to‘playoldimi yo‘qmi, vazifa to‘g‘ri bajarildimi yoki bajarilmadimi? Agar talaba o‘qituvchining bahosidan qoniqmasa, uni sahnaga taklif etib yangi vazifa berish kerak. Vazifa bajarilganidan keyin tomoshabin bo‘lib o‘tirgan talabalarga so‘z berish va bajarilgan vazifa yuzasidan o‘z fikrlarini ochiq-oydin bildirishlikni taklif etish kerak. Саҳнавий эркинликни тарбиялаш машқлар Yuqorida ko‘rib o‘tganlarmizdan ma’lum bo‘ladiki, berilgan manbaga diqqatni to‘plash va uni berilib o‘rganishga kirishish ichki erkinlikni paydo qiladi,ichki erkinlik esa o‘z navbatida tashqi jismoniy erkinlikni tug‘diradi.Lekin aktyorda mushaklar erkinligi bo‘lmay qotib qolsa,hech bir kuch, diqqatni berilgan manbaga to‘plashga yordam beraolmaydi.Shuning uchun ko‘pincha sahnadagi aktyor diqqatini to‘plash o‘rniga,qotib qolgan mushaklarni bo‘shatish bilan ovora bo‘lib qoladi.Ayrim hollarda aktyor ichki erkinlikni paydo qilaolgan bo‘lsa ham mushaklar qotib qolishidan sira xalos bo‘laolmaydi.Agar badan a’zolaridagi taranglikni bir oz bo‘lsa ham bo‘shatishga erishilsa,qolgan a’zolar ham o‘z-o‘zidan bushashadi,ichki erkinlik diqqatni bir joyga jamlashga yordam beraboshlaydi. Lekin ichki ijodiy erkinlikni tarbiyalash ko‘p vaqt talab qiladigan murakkab jarayondir. Buni u yoki bu kursda olib boriladigan mashg‘ulotlarning o‘zi bilangina tarbiyalab bo‘lmaydi. Aktyor amaliy mashg‘ulotlar natijasida ichki va tashqi texnik unsurlarning barchasini mukammal egallab olganidan so‘ngina ichki erkinlikni qo‘lga kiritish mumkin. Biroq talabalarda ortiqcha taranglikdan xolos bo‘lishning

oddiy yo‘llarini ko‘rsatib berish uncha ko‘p bo‘lmagan vaqt talab qiladi. Navbatdagi mashg‘ulotlarimiz aynan shu maqsadni o‘z oldiga qo‘ygan. Mazkur mushaklarni bo‘shatish mashqlarini sahnaviy diqqatni to‘plashda qiyinchilik tug‘diradigan manbalardan boshlashni maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. Odatda ko‘pchilik o‘rtasida o‘zini yo‘qotib qo‘yadigan,diqqatini sira bir joyga to‘playolmaydigan bir necha o‘quvchi bo‘ladi.Bunday talabalarda ijodiy va jismoniy taranglik darajasi shu qadar kuchli bo‘ladiki,diqqatni to‘plash uchun berilgan mashqlar ham ularga foyda bermaydi.Bunday kezlarda o‘qituvchi avvalo ularning mushaklar tarangligidan halos bo‘lishiga yordam berishi kerak.Buning uchun o‘qituvchi o‘sha talaba tanasining qaysi a’zolarida taranglik o‘ta kuchli bo‘lsa, talabaga o‘sha yerni bo‘shatishlikni tavsiya etishi lozim bo‘ladi.Shu yo‘l bilan shoshilmasdan birin-ketin tarang mushaklar bo‘shatilishi zarur. Bu mashqlar davomida ijobiy natija qo‘lga kiritilganidan so‘ng, sahnaviy diqqat mashqlarini berish mumkin. Agar bu safar ham yana mushaklar taranglashadigan bo‘lsa taranglikni bo‘shatish mashqlarini yana boshidan boshlash kerak. Bu mashg‘ulot, talaba berilgan manbaga o‘z diqqatini to‘plashga odatlangunga qadar davom etishi kerak. Agar berilgan mashqlar izchillik bilan olib borilsa albattta ijobiy natijaga erishiladi. Shundan so‘nggina talabalar mushaklarni bo‘shatish mashqlarini bajarishga o‘tishlari mumkin. 1Mashq. Navbat bilan tana a’zolarini: qo‘l, oyoq, bo‘yin, bel umurtqalarini, goh tarang tortib, goh bo‘shatish mashqlarini bajarishga o‘tiladi. Mazkur mashqlar davomida talabalarning taranglashuvi va undan halos bo‘lishi, mumkin qadar to‘kis bo‘lishi zarur. Ushbu mashqlar yordamida talabalar o‘z tana a’zolarining qaysi qismida taranglik borligi va qaysi qismi bo‘shatilganligini nazorat qilishni o‘rganadilar. 2Mashq. O‘qituvchi talablarni kursida qulay o‘tirib olishga taklif etadi. So‘ngra sira shoshilmay yuqoridan pastga yoki pastdan yuqoriga qarab navbatma- navbat tana a’zolarini bo‘tashni buyuradi. YA’ni, oyoq barmoqlaridan boshlab to bosh qismining quloq uchlarigacha navbati bilan bo‘shatib chiqish kerak bo‘ladi.

Tana a’zolari shu darajada bo‘shashligi kerakki, faqat tanani ushlab turadigan umurtqadan boshqa a’zolar bo‘shligidan gavda yiqilib tushish darajasigacha kelishi lozim. Ayniqa yuz mushaklariga alohida e’tibor berish kerak bo‘ladi. Agar talab qilingan darajadagi bo‘shlikka erishilsa, bosh ko‘krakka osilib tushishi, og‘iz ochilib, pastki jag‘ osilib qoladi, peshona mutlaqo bo‘sh bo‘lishi kerak. Qoshlar umuman chimirilmasligi kerak. Mashqni nechog‘lik to‘g‘ri-noto‘g‘ri bajarilayotganligini tekshirib ko‘rish uchun o‘qituvchi talabaning qo‘lini ko‘tarib tashlashi, boshini chayqatib ko‘rishi mumkin. Agar tana a’zolari to‘g‘ri bo‘shatilgan bo‘lsa ko‘tarilgan qo‘l o‘z-o‘zidan avvalgi joyiga tushishi, bosh esa chayqalishi muqarrar. Agar o‘qituvchi talabalni turtib yuborsa u xuddi qum to‘ldirilgan qopdek yengil va erkin ag‘darilib tushadi. Talabalaning shu holatdagi tanasi uxlayotgan yosh bolaning tanasiga o‘xshaydiHechkim uxlayotgan boladek erkin bo‘lmaydi. K.S.Stanislavskiy bola uyqusini quyidagicha ta’riflaydi.” Agar bola qum ustiga yotqizilib uni tinchlantirilsa. yoki uxlatilsa, so‘ngra uyg‘otib yubormasdan asta qumdan ko‘tarsa, qum ustida to‘laligicha bola tanasining izini ko‘rish mumkin. Shu mashqni katta odam bilan bajarib ko‘rilsa qum ustida uch-to‘rt botib qolgan izlarni ko‘rish mumkin. Bu uning yelka va bel suyaklarining izi bo‘ladi. Qo‘m ustida yotgan bolaning qoldirgan iziga o‘xshash iz qoldirish uchun tana a’zolarini butunlay erkinligi va bo‘shligiga erishish zarur. Mana shunday holatda inson besh- o‘n daqiqa uxlasa yoki dam olsa bir kecha-kunduz uxlagandek orom olishi mumkin.” Yuqorida keltirilgan mashqning birinchi bosqichi o‘zlashtirilgandan so‘ng mashqning ikkinchi bosqichini bajarishga kirishiladi. Bunda tana a’zolarini yuqorida keltirilgan tartibda bo‘shatib yana o‘sha tartibda taranglashuviga harakat qilish kerak. Uchinchi bosqichda mushaklar mumkin qadar taranglashadi so‘ngra kundalik hayot talab qiladigan normal darajada bo‘shatiladi. Normal holatda mushaklarning quvvat darajasi inson a’zolarining hayotiy faoliyat ko‘rsatishi uchun yetarli miqdorda ta’minlangan bo‘lishi zarur. Bu a’zolar

zarur bo‘lib qolgan zamonoq, hotirjamlik holatidan izchil ishchanlik holatiga o‘tishga tayyor bo‘ladi. Ishchanlik holati deganimizda ikki narsani nazarda tutish kerak: safarbarlik va hotirjamlik. Bir tomondan siqiqlikni yo‘qligi, Ikkinchi tomondan loqaydlik va bo‘shanglik holati. Tani –joni sog‘ odamning hamisha tiyrak va tetik bo‘lib, har qanday vazifani bajarishga doimo shay bo‘lib turgan vaziyati nazarda tutiladi. Bunday vaziyatda uning bironta harakati ortiqcha, yoki zoye ketmaydi. Taklif etilgan mashqlarning mohiyatini o‘zlashtirib olinganidan so‘ng mashqlar o‘qituvchining sanog‘i ostida bajariladi. Misol uchun: 1-10 gacha mushaklarni mutlaqo bo‘shatish, 10-20 gacha mushaqlarni mumkin darajada taranglashtirish, 20-30 gacha mushaklarni normal holatga keltirish. 3Mashq.O‘qituvchining buyrug‘i bilan barcha talabalar o‘z tana a’zolari holatini o‘zgartiradilar. Shundan so‘ng tananing biron yerida taranglik ushlanib qolgan-qolmaganligi tekshirib ko‘riladi. 4Mashq. Yurib turib, mushaklar tarangligini sezish orqali aniqlash. 5Mashq.Vazmin bir buyumni bir joydan ikkinchi joyga olib qo‘yish, so‘ngra tanadagi mushaklar tarangligini olib tashlash. 6 Mashq.Qo‘l yoki oyoq bilan keskin va kuchli harakat qilish (stolga mushtlash, yer depsinish) shundan so‘ng darhol tanadagi taranglikni olib tashlash. 7Mashq.O‘qituvchining buyrug‘i bilan to‘satdan tanadagi barcha tarangliklardan xolos bo‘lish. Natijada yengil va erkin yerga yiqilish ro‘y berishi kerak. Mazkur mashqni tik turgan yoki yurib turib bajarish tavsiya etiladi. 8Mashq.Tana a’zolaridan bir qismini ishchi holatga keltirish ayni shu damda tananing boshqa a’zolari mutlaqo bo‘sh bo‘lishi керак . 9 Mashq Biron bir jismoniy harakat bajarish va ayni chog‘da bu vazifani bajarishda qatnashmagan mushaklar bo‘shligi saqlanib qolinishi kerak bo‘ladi. Yuqorida keltirilgan mashqlarni takrorlash jarayonida talabalar o‘z tana a’zolarida joylashgan mushaklarni, ularning faoliyati va vazifalarini to‘liq o‘rganib olishlari

lozim. Kundalik ish jarayoni yoki sahnaviy faoliyat davrida tananing qaysi a’zosida siqiqlik paydo bo‘lsa, darhol o‘sha qismni bo‘shatib, erkin harakat holatiga keltirishni o‘rganadilar.Bir so‘z bilan aytganda o‘z tana a’zolarini muntazam nazorat qilib turishga odatlanadilar.Avval bunday nazorat ixtiyoriy ravishda ro‘y berishi tabiiydir.Ayrim hollarda doimiy nazoratdan ayrim mushaklarda siqiqlik paydo bo‘lishi ham mumkin.Lekin bundan qo‘rqmaslik kerak.Asta- sekin bunday siqiqlik yo‘qoladi.Avval boshda ixtiyoriy ravishda olib boriladigan nazorat, bora-bora beixtiyriy nazoratga aylanishi zarur. Sahnaviy diqqat kabi, mushaklarni bo‘shatish ham o‘z-o‘zidan ro‘y berishi kerak. Talaba sahnaga chiqib o‘z tanasidagi mushaklarni bo‘shatiish to‘g‘risida muntazam o‘ylar ekan,oldinga qo‘yilgan maqsadga to‘liq erishildi deb bo‘lmaydi.Qachonki talaba mushaklar siqiqligini o‘ylashdan o‘zini xalos etsa,fikri chalg‘imasa maqsadga erishilgan deyish mumkin.Bulardan tashqari talaba sahnaga chiqishi bilan uning mushaklari o‘z-o‘zidan bo‘shab, ishchan holati paydo bo‘lishi zarur.Tananing qaysi qismida taranglik paydo bo‘lsa, o‘z-o‘zidan avtomatik tarzda o‘sha joy bo‘shatilishi kerak.Bunday faoliyat, kundalik beixtiyoriy odatga aylanib ketishi uchun talaba, darslardan tashqari mustaqil mashq qilishi maqsadga muvofiqdir.Ko‘chada,uyda,jamoat joylarida,transportda,tanaffusda,boringki talaba qerda bo‘lmasin, doimo o‘z mushaklarini nazorat qilib turishga odatlanmog‘i lozim. Bunday mashqlarni kechqurun uyquga ketishdan oldin yoki ertlab uyqudan uyg‘onganda bajarishlik o‘ta foydali va samarali bo‘ladi. Agar uyqudan oldin mushaklarni bir qator nazoratdan o‘tkazib, ularni tamoman bo‘shatishga erishilsa, tungi uyqu tinch va chuqur bo‘lib, kishi tanasi va miyyasi yaxshi dam oladi. Bulardan tashqari talabalar boshqa yondosh fanlardan (ritmika, plastika, raqs, sahna harakati) o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar vaqtida ham o‘z tana a’zolari, mushaklarini doimo nazorat qilib turishlari kerak.

Sahnaviy ishonchni tarbiyalash mashqlari Aktyorda sahnadagi to‘qima hayotga bo‘lgan ishonchini tarbiyalash uchun sahnada ro‘y berishi ehtimoli bo‘lgan voqea va hodisalarga nisbatan ishonchni tug‘dirish uning tasavvurini o‘stirish borasida tinimsiz olib boriladigan mashq va mashg‘ulotlarga bog‘liqdir.Biron-bir narsani, buyumni,xodisani oqlash,(opravdat) aktyor tasavvurini mashq qildirish hamda sahnaviy ishonchini o‘stirish demakdir.Sahnada nimaiki ro‘y beradigan bo‘lsa unga ishonish aktyorning tabiiy ongiga singib ketishi kerak.Agar talaba sahnada nimanidir oqlashim kerak deb, o‘zluksiz o‘ylaydigan bo‘lsa hali maqsadga erishilmagan bo‘ladi .Sahnada ro‘y beradigan barcha voqea va xodisalarga hamisha ishonishga odatlanish uning tabiatiga singib ketishi kerak.Lekin bu hali hamma narsaga erishildi degan gap emas. Bunga erishishlik uchun qator mashqlar, mashg‘ulotlar o‘tkazish kerak. Mashqlar esa oddiylikdan murakablikka, yengildan qiyin mashqlar tomon, asta - sekinlik bilan talabaning o‘ziga sezdirmagan holda olib borish maqsadga muvofiqdir. Avval boshda talabalar xona ichida bo‘lgan buyumlarni oqlashi kerak. Oqlash deganimizda har bir talaba o‘zi tanlagan buyum, narsani nima uchun tomosha qilyapman, musiqani nima uchun tinglayapman, nega shu buyum yoki musiqa to‘g‘risida o‘ylayapman, degan savollarga o‘zi javob topishga harakat qilishi nazarda tutiladi. Yuqorida keltirilgan mashq shunchaki bir diqqatni va ishonchni oqlash uchun bajarilishi zaruriy bo‘lib, unda xaqiqiy mavjud narsa, buyum, tovushdan tashqariga chiqilmaydi. Talabalarning nima deb javob berishi ham tahminiy ma’lum. Men bu narsani o‘qituvchi topshirgani uchun oqlayapman hamda o‘z diqqatimni tarbiyalayaapman, deb aytishi ehtimoldan holi emas. Navbatdagi mashg‘ulotda nega, nima uchun degan savollarga javob topish uchun xaqiqatdan uzoqlashib, tasavvur va fantaziya bosqichiga o‘tishlik talab qilinadi. Talaba yuqoridagi savolga javob topish uchun o‘zi biron narsa to‘qishi,

to‘qiganda ham o‘zi va boshqalar uchun qiziqroq vaziyatni to‘qib chiqarishi kerak bo‘ladi. To‘qib chiqarilgan xodisa yoki voqea qanchalik qiziqarli bo‘lsa. diqqat jarayoniga ijobiy ta’sir o‘tkazmay qo‘ymaydi. Agar xikoya qiziqarli bo‘lsa o‘qituvchining nima uchun degan savoliiga ham hojat qolmaydi. Mazkur mashqni barcha talabalar o‘tib bo‘lganidan keyin o‘qituvchi talabadan nima uchun voqea xodisani, shu tarzda oqlaganligi sababini so‘rashi mumkin. Bunday usul yordamida qaysi talaba vazifani yaxshi bajardi-yu, qaysinisi bajaraolmaganligini aniqlab oladi. Ikkinchidan mazkur mashqni bajarishga e’tiborsizlik qilgan talaba aniqlanadi. Ikki talabalaning hikoyasini bir-biriga solishtirish orqali ham kutilgan natijaga erishish mumkin. Ikkala talabaning hikoyasini bir-birigi qiyoslash orqali: a.) sahnadagi izchil diqqat bilan sahnaviy oqlash o‘rtasida o‘zviy bog‘liqlik mavjudligi, b) sahnaviy diqqat bilan sahnaviy fantaziyani o‘zviy bog‘liqligini; v) aktyorning tasavvuri qanchalik yaxshi ishlasa uning diqqati ham shu darjada bo‘lishi, g. aktyorning diqati qanchalik izchil va chuqur bo‘lsa uning tasavvuri shunchalik kuchli bo‘lishini isbotlash kerak bo‘ladi. Sahnaviy oqlash uchun navbatdagi mashqlar quyidagicha bo‘lishi mumkin: O‘qituvchining ko‘rsatmasiga binoan o‘quvchilar xona bo‘ylab yura boshlaydilar. Kutilmaganda o‘qituvchi ularni to‘xtatadi. Kim qaysi holatda to‘xtagan bo‘lsa o‘z shaklini o‘zgartirmay bir necha soniya shunday turadilar. So‘ngra har kim o‘zi turgan holatni oqlaydi. Bu albatta tashqi jismoniy harakat bilan bog‘liq bo‘ladi. Keyingi mashq. O‘quvchi kursida o‘tirgan holda biron bir jismoniy ish bajaradi. To‘satdan o‘qituvchi uni to‘xtatadi va o‘z holatini oqlashlikka undaydi. Yana bir mashq. O‘qituvchi bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan turli vaziyatlarni gapiraboshlaydi.

Masalan: Uyga kirib ko‘rpachaga cho‘ziladi. O‘rnidan turib kitob jovonini kavlaydi. Eski kitobni olib bir betini ochib ko‘zdan kechiradi. Deraza oldiga borib tashqariga qaraydi, xontaxtaga o‘tiradi. Choy ichadi, qo‘liga qalam olib qog‘ozga nimadir yozaboshlaydi. Mana shu bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan harakatlardan yaxlit bir voqea to‘qib chiqarish kerak bo‘ladi. Biz keltirib o‘tgan mashqlar talabalarning ijodiy tasavvurini tarbiyalashdan tashqari yana bir muhim ahamiyati bordir. Agar talaba o‘z tasavvuri yordamida berilgan shart-sharoit yaratishni u yoki bu vaziyatni oqlashni o‘rgansa, keyinchalik piyesada, berilgan shart- sharoitda o‘z rolining ichki va tashqi harakat chizig‘ini yaratishi o‘zi yaratayotgan timsol tushib qolgan shart – sharoitda qanday ruhiy va jismoniy xatti-harakat topishlikni yaxshi biladigan bo‘ladi. Aktyorni rol ustida ishlash jarayonida piyesada berilgan shart-sharoitdan hamda o‘zi yaratayotgan qahramonning xislat va xususiyatlaridan kelib chiqib jismoniy xatti-harakat chizig‘ini yarataolishlik salohiyati juda ham muhim ahamiyatga egadir. Navbatdagi mashq noma’lum odamning rasmiga qarab uning kimligi, yoshi nechada, nima ish bilan mashg‘ul bo‘lganligi, hayotda nimalarga qiziqishi, oilaviy sharoiti qanday degan turli savollarga javob qidirish orqali, talabaning tasavvurini va fantaziyasini rivojlantirib o‘stirishga katta yordam berishi mumkin. Xuddi shunday mashqni ko‘chada, tramvay, trolleybus, avtobus, metroda, hiyobondagi to‘g‘ri kelgan odamni kuzatib ham o‘tkazish mumkin. Savollar esa o‘sha-o‘sha yoki bir oz o‘zgargan shalkda bo‘lishi mumkin. Bunday mashqlar talabaning kuzatuvchanlik qobiliyatini, xotirasini, xususiyat va hislatlarni farqlashini, berilgan shart-sharoitni aniqlashda talabaga katta yordam beradi. Munosabatlar va ro‘y bergan voqiylikni baholash Aktyorning sahnaviy vazifasini uddalashida, sahnada ro‘y bergan yoki beradigan xodisa va voqeani baholashga munosabatini bildirishga o‘rganishi, uning

kelajakdagi faoliyatida katta ahamiyatga molikdir. Munosabat va ro‘y bergan xodisani baholash bilan bog‘liq navbatdagi mashqlar ana shu maqsadni ko‘zlab tavsiya etilmoqda. Mazkur mashqlarni bajarishga diqqat bilan bog‘liq mashqlar orqali o‘tishlik maqsadga muvofiqdir. Diqqatga bag‘ishlangan mashqlarga tasavvurni ham qo‘shadigan bo‘lsak, ijrochi na faqat tavsiya etilgan manbani diqqat bilan o‘rgana boshlaydi, balkim o‘z tasavvuri yordamida o‘rganilayotgan manbaga, aslida bo‘lmagan sifatlarni mengazishni o‘rganadi. Shu tariqa diqqat uchun bajarilishi kerak bo‘lgan mashq, o‘z-o‘zidan munosabatga bag‘ishlangan etyudga aylanib qoladi. Lekin shu bilan birga diqqatga bag‘ishlngan vazifasidan ozod bo‘lib qolmaydi. Aksincha diqqat bilan o‘rganilgan manbaga tasavvur ham qo‘shilishi orqali shu manbaga bo‘lgan qiziqish bir necha karra ortadi. Natijada tasavvur shunchaki bir tasavvur bo‘libgina qolmay u ijodiy tasavvurga aylanadi. Misol uchun talabalning qo‘liga do‘ppi. yoki qalpoqni berib, uni diqqat bilan o‘rganib chiqishlikni tavsiya etamiz. Talaba manbani diqqat bilan o‘rganib chiqqanidan so‘ng, unga bu do‘ppi emas, kuchuk, mushuk, quyonning bolasi deymiz. Agar talaba topshiriqni eshitgan zamoni, manbaning tashqi ko‘rinishini aks etdira boshlasa, mashg‘ulot noto‘g‘ri yo‘ldan ketgan bo‘ladi. degan savol ham tug‘ilish darajasida bo‘lishi kerak. Mohiyatan qaraganda talaba “bu kuchuk, mushukcha” degan topshiriqni eshitishi bilan undagi ijodiy tasavvuri ishga tushishi hamda fikran ijodiy faoliyatini boshlab yuborishi kerak bo‘ladi. Ichki ish faoliyati deyilganda nima nazarda tutiladi? Bu shundan iboratki, talaba o‘z diqqatini berilgan manbada tutib turgan holda o‘z tasavvuri yordamida, shu manba’aga unda bo‘lmagan sifatlarni mengaza boshlaydi. YA’ni qo‘lidagi go‘yo do‘ppi emas, kuchukcha ekaniga bizni ishontirishi lozim bo‘ladi. Shu tariqa ichki faoliyat yordamida talabada berilgan to‘qima shart-sharoitga ishonish hissiyoti uyg‘onadi va ishonch hosil bo‘lishi orqali, munosabat ham

o‘zgaradi. YA’ni xatti-harakatning dastlabki bosqichi- munosabat tug‘iladi. Bu esa o‘z navbatida harakatga turtki beradi. Mashq davomida talaba o‘zi bajarayotgan harakatlarga berilib ketishi, xatto tasavvurdagi kuchukcha bilan o‘ynashi, erkalatishi, uxlatishi, silashi mumkin. Biroq o‘qituvchi mashqning eng qiziq joyida talabani to‘xtatib qolishi kerak bo‘ladi. Sababi aktyor ana shu xarakatning dastlabki bosqichi ichki texnikani yaxshi o‘zlashtirib olishi kerak. YA’ni harakatning tug‘ilishi jarayoni ro‘y berishi zarur. Aktyor ana shu datslabki harakatga chorlovchi daqiqalarni tabiiy darajada tug‘ilishini anglab yetishi, uni o‘zi ham yoqtirib qolishi, tasavvuri yordamida ana shunday ichki ruhiy holatni harakatga undovchi da’vatni his etishga odatlanishi zarur. Do‘ppi bilan bog‘liq mashqarni boshqa buyumlar bilan ham davom etdirish mumkin. Masalan arqon emas-ilon, gugurt qutisi emas-granata, stol emas- tikuv mashinsi, eski tufli emas-birinchi bor kiyilayotgan tufli va.x.k. Shuni ham nazardan qochirmaslik kerakkim, taklif etilayotgan buyumlarning tashqi ko‘rinishi tasavvur qilinishi kerak bo‘ladigan buyumlarnikidan tubdan farq qilmasligi lozim. Navbatdagi mashqlar qarorgoh, manzil, joy bilan bog‘liqdir. YA’ni auditoriya emas-kasalxona, paraxod, vagon ichi, suv osti kemasi, kutubxona muzey, hammom, maschit, qabriston va.x.k. Mazkur mashqlar bilan ishlashda ham oldinma-keyinlik avvalgi mashqlarga o‘xshash bo‘lishi kerak. Talaba bunday mashqlarni bajarishga kirishishidan avval yaxshilab o‘ylab olishi, o‘zi harakat qilishi kerak bo‘lgan joy qanday dargoh ekanligini ichki ko‘z bilan tasavvur oynasida paydo qilishi kerak bo‘ladi. So‘ngra bir necha savollarga javob ham topishi zarur. YA’ni: -bu yerga qachon keldim?

-bu yerga kelishdan avval qayerda nima ish bilan shug‘ullangan edim? -bu yerga nima maqsadda keldim va hozir nima qilmoqchiman? -bu yerdan chiqqanimdan keyin nima ish qilaman? Talabada o‘z tasavvuri yordamida yuqoridagi savollarga javob topishi orqali ayni damda o‘zini qurshab turgan makoniy borliqqa munosabat paydo bo‘ladi va xatti-harakat boshlashga ichki da’vat tug‘iladi. O‘qituvchi talabaning harakatlarida haqqoniylik va ishonch paydo bo‘lganini sezsa, mashqni to‘xtatish mumkin. Agar talaba sezmagan narsasini sezyapman, ko‘rmagan narsasini ko‘ryapman deya mo‘g‘ombirlik yo‘liga o‘tsa, xatti -harakatlarda sohtalik ustivor bo‘lsa, mashqni to‘xtatmaslik kerak. Tokim talaba o‘zining sohta harakatlarini mahorat o‘rnida o‘tqazmoqchi bo‘layotganini boshqa talabalar ham ko‘rsin. Chunki mashg‘ulotlar so‘ngida o‘qituvchi bunday xatti-harakatni tahlil qilib qoralashi va sababalarini ko‘rsatib berishi kerak, bu boshqalar uchun ham yaxshigina saboq bo‘ladi. Ichki texnika borasidagi mashqlarni o‘tkazishlikdan ko‘zlangan masqad, talabalarda haqqoniylik sezgilarini tarbiyalashdan iboratdir. Buning uchun esa to‘g‘rini noto‘g‘ridan, sohtalikni haqqoniylikdan farqlashga talabalarni o‘rgatish kerak. Ko‘pincha ko‘z o‘ngimizda aktyor sahnada yolg‘ondakam hissiyotlarni,sohta ox -vohlarni namoyish qilaboshlaydi.Eng yomoni u o‘z ishidan mamnun ham bo‘lib qo‘yadi.Demak bu aktyor yolg‘on bilan haqqoniylikni,sohtalik bilan samiymiylikning farqiga bormaydi.Lekin ijrodagi ikkala sifatni farqiga borish uchun talabaga ikkala imkoniyatni ham yaratib berish kerak.Yomon ijroni oxirigacha ijro etsin.Soxta o‘yin ko‘rsatsin.Yolg‘onni rost deb bizni ishontirmoqchi bo‘lsin.Tokim talabaning o‘zi sohtalik bilan xaqqoniylikning farqini tushinib yetsin. Navbatdagi mashqlarda joyg, makon yoki maydonga munosabat hamda shartsharoitni o‘zgartish kabi shartlar qo‘yiladi. Misol uchun: odam yozda toqqa chiqmoqda (havo issiq). Yoki qishda tepalikka ko‘tarilmoqda (havo sovuq.) Oshxona yonida (xaddan tashqari ochlik) Avtobus

bekatida (kechikyapti, avtobus ko‘pdan beri yo‘q.) Xonaga kiradi. (og‘ir bemor yotipti). Yer qimirlash natijasida voyron bo‘lgan o‘z uyi oldida.va.x.k. Yuqoridagi mashqlardan ko‘rinib turiptiki ularning ko‘pchiligi xissiy xotira bilan bog‘liqdir. Bunday vaziyatda yolg‘ondakam ijro uchun sharoit mavjud. Ko‘pchilik sovuq so‘zini eshitishlari bilan darhol bir joyda sakrab, kaftiga puflab, quloqni ishqalashga tushadilar. Bunday xatti-harakatlar o‘ta yuzaki bo‘lib tayyor usullarni qo‘llashdan nariga o‘tmaydi. Aslida talaba eng avvalo o‘z tana mushaklarini obdon bo‘shatishi, so‘ngra o‘z diqqatini aniq bir manbaga to‘plashi, undan keyin harakat qilayotgan maydomakonda o‘zini erkin sezishi va bu joy ayni belgilangan makon ekaniga o‘zi va bizni ishontirishi, ana undan keyin berilgan shart-sharoitga munosabati aks etdirishi lozim bo‘ladi. Masalan, yigit qiz bilan uchrashuvga kelgan, hiyobondagi skameyka ustida ko‘pdan beri uni kutib o‘tiripti. Kelishilgan vaqtdan ancha o‘tib ketgan bo‘lishiga qaramay qizdan hamon darak yo‘q. Ketishning iloji yo‘q. Qizga muhim gapni aytish kerak. Uning ustiga sovuq avjiga minyapti. Oyoqdan sovuq o‘taboshladi. Ayniqsa o‘ng oyoqning katta barmog‘i sovuqdan qotaboshladi. Oyoqni sovuqqa oldirmaslik uchun uni qimirlatib turish kerak. Mana uchi yirtilgan qo‘lqop ichidagi ko‘rsatkich barmoq ham sovuqdan qotyapti. Yaxshisi qo‘lni qo‘lqopdan chiqarib bir –biriga ishqalashgan ma’qul. Sovuqdan burundan suv kelaboshlaydi. Aksiga olib dastro‘mol qurgur qaysi cho‘ntakda qoldiykin? Ha, shoshilganda dastro‘mol esdan chiqipti. Boshqa mashqlarni ham shunday yo‘l bilan bajarishga kirishilsa o‘zi sezmagan holda vaziyat, holat, shakl, sifat paydo bo‘laboshlaydi. Unda xissiy xotira ishga tushadi. Qachonlardir sovuqda qolgani, yirtiq qo‘lqopi, sovuqdan tinimsiz burundan suv kelishi hayoliy xotirada namoyon bo‘lib uni harakat holatiga keltira boshlaydi. YA’ni hayotiy xaqiqat yuzaga chiqadi. Navbatdagi mashqlar. Bu mashqda jonsiz buyumlar o‘rnida jonli yo‘ldosh-partnyor ishtirok etadi. Sahnaga ikkita ijrochi taklif etiladi. Voqea kechadigan joy aniqlanadi.

Uyning ichi, avtobus, hiyobon, va.x.k. Ijrochilar yonma-yon o‘tiradilar. O‘qituvchi ular o‘rtasidagi munosabatni belgilaydi a). Er-xotin. b). Do‘stlar. v). Aka-singil. g). Bir-biriga yoqib qolgan notanish odamlar. Mashqdan maqsad tashqaridan ko‘rib o‘tirganlar ularning ko‘z qarashi, bir- birini kuzatishi orqali ularning bir-biriga qanday aloqasi borligi ular kimligini tushinib olsinlar. Ikki kishining har birini aytadigan gapi bor. Ammo birinchi bo‘lib hech biri so‘z boshlashga botinmaydi. Mazkur mashqni bajarishda avvalgilariga o‘xshash, oldin mushaklar bo‘shatiladi, diqqat to‘planadi, vaziyatni oqlash kerak bo‘ladi, munosabat aniqlanadi. Shundan so‘nggina ichki da’vat orqali harakat boshlanadi. Buyuk rassom Karl Bryulov san’atda “sag‘al” degan iboraga katta e’tibor bilan qaragan edi.” Sag‘al” yorug‘roq,” sag‘al” qorong‘iroq,” sag‘al” yuqoriroq,” sag‘al” pastroq,” sag‘al” kichikroq,” sag‘al” kattaroq. San’atda ayniqsa ana shu “sag‘al” ning ahamiyati beqiyosdir. Kichik bir xarakat bilan katta natijalarni qo‘lga kiritish barcha san’atning, ayniqsa teatr san’atining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Navbatda mashq: Sahnaviy ishonch, borliqni baholash. Mazkur mashqlardan ko‘zlangan maqsad talabalarda, oldindan ma’lum bo‘lgan narsalarni, sahnada xuddi xozir ko‘rib bilib turganday qabul qilaolish ko‘nikmasini tarbiyalashdan iborat. Buning uchun talabani sahnaga taklif etib uning qo‘liga gazetami, kitobmi, daftarmi beriladi. So‘ngra maqsad tushintiriladi. YA’ni deylik, qo‘lingizga berilgan ashyo o‘ta zerikarli, yoki qiziqarli, yoki kutilmagan yangiliklarga boy. Ushbu mashqni bajarish uchun eng avval uni qanday yozilgan bo‘lsa shunday o‘qish kerak bo‘ladi. So‘ngra o‘qiganlarni berilgan vazifadan kelib chiqib,

maqsadli o‘zgartirish kerak bo‘ladi. B uning uchun talaba o‘zi uchun kerakli vaziyatni o‘zi yaratishi, paydo qilishi kerak. (kulgili, ta’sirli, xayajonli va.x. k.) Yuqoridagi mashqni bajarish uchun tasavvur rivojlangan bo‘lishi kerak. Tasavvur aktyorning bebaho hazinasi. Sababi, tez xulosa chiqarish va shu zahoti harakat qilishga to‘g‘ri keladi. Buning uchun esa talabada tasavvur qilish qobiliyati obdon mashq qildirilgan, har qanday vazifani darhol bajaraolish darajasida tarbiyalangan bo‘lishi zarur. Mashqlarni mavzularga bog‘lab, voqea to‘qish va etyudlar bajarishga o‘tish kerak. A) Ko‘chadan uyiga kirgan talaba stol ustida telegramma turganini ko‘radi. Telegramma hursandchilik, qayg‘u, xushxabar bo‘lishi mumkin. B) Ishxonada tasodifiy eshitib qolgan gapidan ma’lum bo‘lishicha, jonajon do‘sti, aslida uning dushmani ekan. Yoki o‘zi sevgan qizi, boshqa yigit bilan ham uchrashar ekan. V) Magazindan qimmatbaxo soatni olib pulini to‘lamoqchi edi, lekin puli g‘oyib bo‘lipti. G) Yaxshi ko‘rgan qizning rasmini chizib qizga sovg‘a qilish uchun qog‘ozga o‘rayotgan edi, beixtiyor rasmning ustiga siyoh to‘qilib ketdi. D) Gazetani olib shoshilomay tanishayotgan edi, nogahon o‘ziga mukofot berilagnini ko‘rib qoladi. Yuqoridagiga o‘xshash etyudlarni istalgancha topish mumkin. Lekin uni barcha talabalar bajarishlari shart. Bir talaba etyud ko‘rsatayotgan vaqtida ikkinchisi etyudga tayyorgarlik ko‘rib tursa vaqtdan yutiladi. Sahnada rol ijro etilayotganda, aktyor uchun eng mas’uliyatli, eng murakkab sahna bu kutilmagan xodisa, voqea, mavjudlikni qabul qilish onlaridir. Ayni ana shu qabul qilish darajasiga qarab, aktyorning iqtidorli-iqtidorli emasligi to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. Tomoshabin, aktyorni avvaldan qabul qilishga tayyor turganligini sezib qolmasligi uchun, diqqatni mutlaqo boshqa narsaga to‘plash kerak bo‘ladi. Siz diqqat qaratgan narsaga, tomoshabin ham diqqat qaratadi. Demak siz tomoshabinni

o‘z ortingizdan ergashtirishga muvaffaq bo‘lgansiz. Shu vaziyatda to‘satdan siz ko‘rib, bilib, sezib qolgan narsani tomoshabin ham to‘satdan ko‘rib bilib sezib qolgan bo‘ladi. Ana shu sahnada “to‘satdan” kutilmagan xodisaga aktyor qanday tayyorgarlik ko‘rishi kerak? ” To‘satdan” ro‘y beradigan xodisani aktyor qanday kutib olishi kerak? Aslida oldindan bo‘ladigan, sizga ma’lum xodisani qanchalik o‘ylamaslikka harakat qilsangiz, shunchalik o‘sha narsa to‘g‘risida ko‘proq o‘ylay boshlaysiz. Buni xatto o‘zingiz sezmay ham qolasiz. O‘sha oldindan bo‘ladigan xodisa va voqeani o‘ylamaslikning yo‘li faqat bitta. U ham bo‘lsa o‘z diqqatingizni mutlaqo boshqa narsaga to‘plashingiz, fikringizni boshqa narsa bilan band qilishingiz zarur bo‘ladi. U qanday manba bo‘lishidan qat’iy nazar fikringizni chalg‘itishga yordam beradigan, duch kelgan narsa bilan aktyor o‘zini chalg‘itib turishi kerak. Yuqoridagi keltirgan dalillarimizdan yana shu narsa ayon bo‘ladiki, aktyorning ijodiy faoliyatida diqqatning o‘rni nihoyatda beqiyosdir. Biz aktyorlik mahorati mashqlariga qayta-qayta murojaat qilishimizning boisi, tokim rejissor aktyorlik mahorati sirlarini puxta egallab olmas ekan, u hechqachon yaxshi rejissor, yaxshi mutaxassis bo‘laolmaydi. Shuning uchun ham san’at oliy o‘quv yurtlarida rejissorlik bo‘limi talabalari uchun rejissuradan alohida, aktyorlik mahorati fanidan alohida o‘qituvchi tayinlanadi. Va bu o‘qituvchining asosiy vazifasi o‘z talabalarini “aktyorlik mahorati” fani yuzasidan puxta bilim bilan qurollantira bilsinlar. Bu ularning asosiy vazifasi hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. 2014 yil I Nuriddinov, M. Maxametov, “Kinoda rejissura va kinodramaturgiya” – darslik. 2. 2015 yil S. Rasulov “Ssenografiya tarixi va nazariyasi” darslik 3. 2017 yil F. Fayziyeva “Dublyaj san’ati asoslari” o‘quv qo‘llanma 4. 2017 yil Sh. Xusanov “Montaj” o‘quv qo‘llanma (grant asosida) 5. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 1-kitob. Rassomlik mahorati. Kinoteletasvir kompozitsiyasi va rejissusi. o‘quv qo‘llanma 6. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 2-kitob. Tasviriy yechim. o‘quv qo‘llanma 7. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 3-kitob. Kino va televideniyeda badiiy bezak. Ekranlashtirish amaliyoti., o‘quv qo‘llanma. 8. 2018 yil Maxammetov M. Umr lahzalari. Monografiya

O'xshashlar

Amaliyot (rejissorlik)

Rejissorlik burchining uch qirrasi

O’quvchilarni musiqa mеrosiga muhabbat ruhida tarbiyalash

Rejissura va uning teatr san’atidagi o‘rni

Professional rejissura san’atining vujudga kelishi