Professional rejissura san’atining vujudga kelishi - San'at - Referatlar

Professional rejissura san’atining vujudga kelishi

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB

Ko'chirib olish

Professional rejissura san’atining vujudga kelishi Reja: 1. Dramaturgiya 2. Rus teatri tarixi 3. Buyuk fransuz rejissorlari

Hozirgi zamon rejissurasining asosiy elementlari ilk teatrchilik harakati bilan bir vaqtda vujudga kelgan. Qadimlardanoq teatr tashkilotchilari, tomoshani boshqaruvchilar, spektakl mualliflari- dramaturglarning o‘zlari bo‘lgan. Keyinchalik dramaturgiya va aktyorlik sanati xamda rejissura bilan SHekspir, Molyer, Volter, Bernard Shou kabi buyuk allomalar shug‘ullanganlar. Jumladan ulug‘ nemis shoiri va dramaturg I.V.Gyote teatr san’ati nazariyasiri rivojiga katta xissaqo‘shgan. Deni Didroning "Aktyor kasbi paradoksi", J. B. Molyerning "Versal ekspromi", Volter va Rikkobnning "Xatlari”, I.V. Gyotening "Vilgelm Meystsr", Lessingning "Gamburg dramaturgiyasi" kabi qator — qator asarlar bunga yorqin misol bo‘la oladi. Bu mutafakkirlar o‘z asarlarida teatr san’atini qanday yo‘llar bilan rivojlantirish muammosini nazariy va amaliy jihatdan har tomonlama muhokama etish bilan bir qatorda, rejissura san’ati axamiyati ham atroflicha bayon etib ketganlar. XIX asrning oxirlarigacha rejissor vazifasini ko‘pincha dramaturglarning o‘zlari, yoki tajribali aktyorlar sahna qonunlarini uncha-muncha bilgan bazi kishilar bajarib kelgan. Ular repetitsiyani tashkil etish, ijodiy intizomi kuzatish bilan bir qatorda, o‘z tajribalaridan kelib chiqib sahna tizimi, mantiqiy yechimi va manzaralarini, professional ta’bir bilan aytganda, mizansahnalarni ham hal qilishgan. Bu davrlarda drama — maxsus sahna istilohi sifatida, “akt” - harakat, ya’ni personajlar intilishining boshlanishi rivoji, avj va peripetiya orqali yechimga kelishi jarayonidagi xatti-harakatlari majmuini, badiiy yaxlitlikni anglatgan. Dramaturgiyani badiiy yaxlit tomoshaga aylantirish borasida mustahkam bilimga ega bo‘lgan mutaxassislar kam bo‘lgan. Nihoyat, XX asr boshlariga kelib sahnaga Yevropada - Kroneq Reynxardt, Antuan, Rusiyada - Lenskiy, Stanislavskiy, Nemirovich — Danchenqo kabi rejissorlar kirib kelishi teatrchilik harakati va saxna san’atida katta burilish yasadi. Bulardan so‘ng Moskva shaxrida ijod qilgan Vaxtangov, Meyyerxold, Tairov kabi ulug‘ allomalar rejissura kasbini yuksak sanat darajasiga ko‘tardilar. Germaniyadagi Gersog Meyningen truppasiga rahbarlik qilgan Lyudvig Kronek teatr san’atida yangi bir yo‘l yaratdi. U rejissor sifatida faqat tashkilotchi

bo‘lib qolmay, spektaklning tarkibiy qismi bo‘lgan saxna bezagi, dekoratsiya, libos va butaforiyalardan keng va o‘rinli foydalandi, Sahnaviy ansanbl masalasiga katta e’tibor berdi. Teatr tarixida "Meyningenchilar" deb nom olgan bu mashhur teatr jamoasi, o‘z truppasida atoqli aktyorlari bo‘lmasa ham, badiiy barkamol spektakllari bilan tomoshabinlarni lol qoldira oldi. Buning asosiy boisi — spektakllarning mustahkam aktyorlar ansambli ijro qilgani va personajlarning tomosha jarayonida yakdil bo‘lib jipslashganligida edi. Ular yaratgan "Mariya Styuart", "SHeylok", "Orlean qizi", "Vilgelm Tell", "Qaroqchilar", "Gamlet", "Qiyiq qizning quyilishi", "Romeo va Julyetta", "Qonli to‘y" kabi bir qator mashhur spektakllarda tarixiy va badiiy xaqiqatlar yuksak mahorat bilan aks ettirilgan bo‘lib, ayniqsa, sahna bezaklari, liboslar, butaforiyalar, tarixiy joylar ifodasi, milliy urf-odatlar shu qadar badiiy tasvirlanganligi xayratga solardi. Lyudvig Kronek (1837—1891) — mashhur nemis aktyori va rejissori, Meyningen teatrining direktori, boshqaruvchisi edi. Uning intilishida teatr san’atida – ansambl istilohi o‘ziga xos mustasno mazmunga ega bo‘ldi. Ansambl - spektakl ijrochilarining bir-birini chuqur tushunib, bir-birining fikru - mulohazalarini samimiylik bilan qabul qilib, ishning umumiy manfaati yo‘lida bir yoqadan bosh chiqarib, ijod qilishini anglatadi. Bunday ijodiy jamoa “bosh qaxramon”, “mashxur aktyor” tushunchalaridan voz kechib – spektakl uchun xamma birday javobgar degan aqidaga amal qiladi. Shuning uchun mustahkam ansambl ijodiy manfatlarning asosiy kalitlaridan biri hisoblanadi. Shuningdek truppa— tushunchasi xam teatr san’atida jamoa birligini anglatdi "teatr jamoasi", "teatr truppasi" kabi istilohlar bilan yonma-yon ishlatiladi. Professional rejissura bu davr uchun ulkan yangiliklardan biri edi. Sahnadagi haqiqiy qulf-kalitlar, ulkan darvozalarning ochilib-yopilgandagi shovqin, xarakatlarning musiqa hamohangligi tomoshbinlarda nalohida bir xayajonli rux baxsh etsa, jangovar jismlar, qilich, qalqon va nayzalar tomoshabin qalbini hayajonga solib, jangovarlik va qaxramonlik tuyg‘ularini berardi. Spektakldagi tarixiy aniqlik hayotiy xomashyolarning bo‘rttirib ko‘rsatlishi, tarixiy-etnografik haqiqatni sahnaviy badiiy xaqiqatga aylantira olishi rejissura qudratini namoyon

qilardi. Kronek va uning teatri kashf etgan inqilobiy vositalar yordamida saxnada jonli harakterlar yaratildi. Davr ruhini bunyod etgan pyesa muhiti atmosferasi topildi, spektaklning hissiy nafasi va nafosati kashf qilindi. Bu — teatr sanati tarixida chikakam intellektual burilish– badiiyoy kashfiyot edi. Shuning uchun Kronekning professional rejissorasi chuqur o‘rganish zarur bo‘lgan va o‘z axamiyatini hech qachon yo‘qotmaydigan muhim manba’ bo‘lib qoladi. Menengenchilar, teatr tarixida birinchilardan bo‘lib ommaviy sahnalarni yaratish asosi va yo‘nalishini kashf etdi. Bugina emas, Lyudvig Kronek sahnalarni voqealar silsilasiga ajratish, ularning bir-biriga xos mazmuniy va talqiniy izchilligini topish, xatto har bir voqeaga xos husisiy plastika, grim, ritm va shovqin izlash, talqiniy ifodalarni yaratish kabi masalalarga ham katta e’tibor berib, rejissurani professional yuksaklik darajasiga ko‘tardi. Kronek rejissurasini buyukligini reformator QS.Stanislavskiy alohida e’tirof etgan. Uning ta’biri bilan aytganda, - Kronek mashxur artistlarning yordamisiz, faqat rejissorlik vositalari yordami bilan buyuk dramaturglarning niyatlarini badiiy ifodalashga qodir edi."Orlen qizi"dagi quyidagi rejissorlik talqiniga axamiyat bering- nimjon, ojiz, dovdiragan qirol katta taxtda o‘tiribdi. Ozg‘in oyoqlari osilib yerga tegmayapti. Taxt tevaragida xijolat tortgan va bor kuchi bilan qirol obro‘sini saqlamoqchi bo‘lgan saroy ahllari turishibdi. Qirol davlati yemirilayotgan shunday vaziyatga xushbichim, dovyurak va haddan tashqari surbet ingiliz elchilari kirib kelishadi. G‘oliblarning taxqirlashini va baland parvoz so‘zlarini sovuqqonlik bilan tinglash mumkin emas. Elchilar boyaqish qirol, shaniga nomunosib, kamsitadigan farmon berganda, farmonini bajarishga shaylangan mulozim odob, qoidalarga rioya qilib, ta’zim bajo kelgirmoqchi bo‘ladi. Lekin ta’zim qilayotib, to‘xtab qoladi, yerga qarab ko‘ziga yosh oladida, odob qoidasini unutib, hammaning oldida yig‘lab yubormaslik uchun, yugurib chiqib ketadi. U bilan birga tomosha zali ham yig‘laydi, rejissor o‘ylab topgan voqea- sodir bo‘lgan davrning mohiyatini ochib, tomoshabinda katta taasurot qoldiradi. Modomiki shundoq ekan, bo‘lajak rejissorning eng muhim vazifalaridan biri buyuk kashfiyotchi rejissor Lyudvig Kronek ijodini mukammal o‘zlashtirib, uning oqu-

qorasini ajratib olishlikdan iboratdir. Chunki Kronek rejissurasi K.S. Stanislavskiy ijodi shakllanishida yangi, muhim bir davr bo‘lib hizmat qilgan edi. Lyudvig Kronek teatrda ijrochilar ansamblini vujudga keltirilishi, truppaning hamma a’zolari spektakl yaratish jarayonida faol qatnashishlari zarur ekanligining isboti edi. Rejissor barcha aktyorlarni pyesa bilan chuqur tanishib chiqishga, uni idrok etishga, pyesada ko‘tarilgan muammolar talqiniga o‘z munosabatlarini aniqlab va ta’kidlab olishga majbur etardi. U truppa aktyorlarini barcha repetitsiyalarda o‘tirishga majbur qilar va shu yo‘l bilan jamaoviy ijod jarayonida xamfikrlilik nechog‘li muhim ekanligini ta’kidlardi. Bundan tashhari u repetitsiyalarda spektakl uchun zarur bo‘lgan mavzularda leksiyalar o‘qir, mashxur olimlar leksiyalarini tashkil etar va har bir aktyorning aqliy, xissiy va psixologik jihatdan rolni chuqur idrok etishiga katta ahamiyat berardi. Kronek asosan jahon klassik dramaturgiyasiga murojaat etar va SHekspir, Shiller, Gyote asarlarini har bir dramaturgning o‘ziga xos bo‘lgan spektaklining ritmini topishda xamda rejissuraning boshqa barcha elementlari bilan bog‘liqligini ta’mishlashda xam namuna edi. Aniqrog‘i, spektakl tempo-ritmiga maxsus e’tibor berib, uni ongli ravishda tomoshaning jabhasi sifatida e’tirof etilishi ham Kronekning kashfiyotlaridandir. Ana shunday qator-qator kashfiyotlar egasi va istedodli rejissor ekanligi tufayli, u truppaning yakka xoqimiga aylandi, Rejissor teatrning badiiy xukmroni bo‘lishi zarur ekanini isbot etdi. Meyniigenchilarning Yevropa va Rossiyaga qilgan gastrollari esa teatr olamida mutlaqo yangi oqim, professional rejissura paydo etiltanligini namoyish qildi va teatr sanati olamida o‘ziga xos o‘zgarish yasadi. G‘arbiy Yevropadagi meyningenchilar tasirda Germaniyada yana bir rejissor — Maks Reynxardt, Angliyada — Gordon Kreg Fransiyada – Andre Antuanlar san’atini yanada yuqori bosqichlarga ko‘tardi. Bu rejissorlar teatr san’atida o‘z payt uning kashfiyotchilari edilar. Ular Kronekning naturalizmga berilib ketgan talkin uslubiga qapshi chiqdilar. Ma’lumki, meyningenchilar teatri va Kronek rejisurasida maishiy, naturalistik haqiqatlarga katta o‘rin berilgan bo‘lib, aktyorlarning ijodiy mustaqilligi poymol etilar, ular rejissor chizib bergan chiziqdan chiqishga haqqi yo‘q edi. K.S.Stanislavskiy

ta’kidlaganidek "rejissor ko‘p narsaning uddasidan chiqsa ham, yakka xokim emas, asosiy ish aktyorlar qo‘lida, rejissorlar ularga yordam berishi, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishi kerak", Kronek esa aktyorlarga daxshat solib turar, uning aktyorlari o‘z imkoniyatini ko‘rsata olmas edi, deydi. Maks Reynxardt (1873—1943) — o‘zining rejessurasida eng avvalo, aktyor ustidan rejissorlarning hukmronligiga, yakka xokim zulmiga qarshi o‘t ochdi. U ko‘p teatrlarda aktyor va rejissor sifatida faoliyat ko‘rsatib kelgan. Teatrchilik soxasida katta bilim va tajribaga ega bo‘lgan bu nemis teatr sanati arbobi va rejissori o‘z ijodida aktyorlik mxorati va saxna nutqi madaniyatini yuksaltirishga juda katta ahamiyat berdi. Uning o‘z tadbiricha, aktyor — bu shoir, bunyodkor shaxs bo‘lib, u teatrdagi asosiy ijodkor siymodir. Shuning uchun ham u maishny naturalizm, soxta deklamatsiya, yolgondakam aktyorlik o‘yinlariga qarshi chiqib, teatrda aktyorlik san’ati hukmronligiga erishdi. U teatrga - teatrni, saxnaning, xaqiqiy egasi bo‘lgan aktyorni uning, mahoratini, fantastikasini, plastikasini olnb kirdi. Reyonxardt sahna voqealari talqini xususida katta izlanish va ekperimentlar yo‘lidan borib, turli uslub va ritmlarni qo‘llashi, ayniqsa ommaviy sahnalarning ritmik rang-barangligi va ularning o‘zaro mustahkam aloqadorligi, spektaklda musiqa, shovqin, nur jilolariga katta mavqe’ ajratdi. U spektakl bezaklarida sahnaning to‘rt devori — ramkasi qonuniyatini buzib, tabiat manzaralari, xalq sayillari va karnavallarining keng kamrovli, ifodali namunalarini yaratdi. Maks Reynxardt teatrida - aktyorlik mahoratiga, uning tinimsiz rivojlanishiga, uzluksiz, tarbiyalanib borishiga juda keng yo‘l ochildi. Natijada uning tarbiyasida jaxon teatri tarixida yorqin ijodiy izlar qoldirgan - G. Eyzoldt, A. Moisei, A. Vasserman, V. Kraus, E. Yanning kabi mashhur nemis aktyorlari yetishib chiqdi. Rejissor-pedagog Reynxardt bu aktyorlardan virtuoz - oliy darajali mahorat, plastika, jest - qo‘llarning ifodali harakati, pantomima, raks, akrobatika talab qilardi va saxna ijodkorlari ana shunday yuksak professional mahorat egasi bo‘lishiga intilardi.

Sahnada aktyorlarning bemalol harakat qilishlari uchun Reynxardt badiiy bezak — dekoratsiyalarga ham talay yangiliklar kiritdi: baxaybat taxta, temir kokstruksiyali dekoratsiyalar o‘rniga yumshoq matoga chizilgan go‘zal va ifodaviy manzaralar; turli rangdagi projektorlar orqali nurli ifodalar bunyod etishga asosiy etiborini qaratdi. Bularning barchasi, ifodali va g‘oyat o‘rinli qo‘llaniladigan muzika va poeziyalar bilan birgalikda g‘oyat ta’sirchan, badiiy barkamol atmosferani paydo qilar, aktyorlarning so‘zlari, harakatlari, mizansahnalari uchun qulay sharoit yaratardi. Shuning uchun ham uning rejissurasi jahondagi ilg‘or teatrlar harakati orasida namunaviy darajaga ko‘tarildi. Reynxardt rejissurasining nazariy-amaliy ahamiyati, o‘z davriga xos ibratli hususiyatlaridan yana biri, uning repertuar siyosati bilan bog‘liq. Gap shundaki, u jaxon dramaturgiyasi xazinasidagi eng sara durdonalarni topa oldi va ularni professional darajada sahnalashtirdi. Jumladan, u katta zafarlar bilan sahnalashtirgan asarlar orasida buyuk Vilyam SHekspirning bir qator pyesalari, Gyote, Esxil’, Sofokl, Yevripid, Aristofan asarlari, shuningdek L. Tolstoy, M. Gorkiy, A. Chexov dramalari mavjud edi. Biroq, effektli rejissorlik topilmalariga berilib - ketgan Maks Reyhardt, o‘zining keyingi izlanishlarida muzika va shovqinga, nur xamda ranglarga o‘ralishib qolib, voqealarni keltirib chiqaruvchi tub masalalarni unutib qo‘ydi. Natijada, uning spektakllarida shaklga e’tibor kuchayib, asar mazmunidagi xatolar yaqqol ko‘zga tashlanib qoldi. Shuning uchun ham ulug‘ rus rejissori N. Gorchakov - Reynxardtdagi ana shu adashish bosqichini, "rejissuradagi formalistik bir davr", deb atadi. Shunga qaramay, Maks Reynxardt izlanishlari professional rejissura san’atining eng yorqin, ibratli va kashfiyotlarga boy, muhim bir davrini tashkil etadi. Angliyalik rejissor, rassom, aktyor va teatr nazariyotchisi Gordon Kreg (1872 - 1954) rejissura olamida o‘ziga xos yorqin iz qoldirgan ibratli voqeliklardan biri hisoblanadi. Gap shundaki, katta tajriba maktabini o‘tab, barkamol rejissor darajasiga erishgan Gordon Kreg sahnada realistik talqin uslubiga qarshi o‘t ochdi va "sof san’at" nazariyasini olg‘a surdi. Uning ijodiy tajribalari xaqida, jumladan

K.S.Stanislavskiy quyidagilarni yozadi - "Kreg bilan tanishib, iliq suhbat qilar ekanmiz, go‘yo o‘zimnn u bilan anchadan beri tanishdek xis etdim. U o‘zinnng sevgan asosiy prinsiplari, harakat san’atidagi izlanishlari xaqida hayajon bilan gapirardi. Kreg yangi spektaklning eskizlarini menga ko‘rsatdi: ular allaqanday chiziqlar; oldinga intilgan bulutlar; uchayotgan toshlar bir-biriga qo‘shilib, shiddat bilan balandga intilishni vujudga keltirar edi, Bular kelajakda, hali bizga ma’lum bo‘lmagan allaqanday yangi san’atning ruyobga kelishiga ishonch hosil qilardi". Uning fikricha, har qanday san’at asari jonsiz materiallardan — toshdan, marmardan, bronzadan, polotnodan, qog‘oz va boshqalardan ishlanib, abadiy ravishda badiiy formaga solingan bo‘lishi kerak U shu fikriga tayanib, jonli aktyorlarning doim o‘zgarib turuvchi tanasi (gavdasi) saxna uchun yaramaydi, derdi. Ayniqsa chiroyli aktrisalardagi noz-qarashmalarni juda yomon ko‘rardi. "Ayollar teatrni halok qiladi", derdi u. Rassomdan chiqqan rejissor bo‘lgani uchun aktyorlarsiz, ko‘g‘irchoqlar va maskalar o‘ynaydigan teatrni orzu qilardi. Shunga qaramay, u Salvini, Duze, Yermolova, Shalyapin, Moskvin, Kachalov kabi talantlari barq urayotgan aktyorlar ijrosini ko‘rganida butunlay o‘zini yo‘qotib qo‘yar, bolalardek sakrab, o‘rnidan turib, yugurib sahna oldiga borib ularni samimiy tabriklar edi. Uning ijodiy tabiatidagi ana shu ziddiyat amaliy ishlari jarayonida ko‘pincha xalaqit berardi. Tasavvuridagi barcha qarama-qarshiliklardan qat’iy nazar, u aktyor teatri uchun emas, balki rejissor teatri uchun kurashuvchi ijodkor edi. K.S.Stanislavskiyning eslashicha, Gordon Kreg baland qomatli, oppoq sochlari patila-patila bo‘lib silkinib turuvchi, go‘zal bir shaxs edi. Shu bilan birga, u harqanday aktyorga o‘z hukmini qat’iy o‘tkazuvchi, ularni xuddi jonsiz qo‘g‘irchoqdek istagan joyidan olib, istagan joyga qo‘yuvchi diktator rejissor edi. Ma’lumki, Kreg Moskvada sahnalashtirgan "Gamlet" spektaklida K.S.Stanislavskiy, L.A.Sulerjirskiy va Q.A.Marjanov (Marjanashvili)lar unga yordamchi bo‘lib hizmat qilganlar. Shuning uchun, Kregning “Gamlet” spektakl talqini ustidagi izlanishlari xaqidagi K.S.Stanislavskiyning esdaliklari qimmatlidir. Jumladan, o‘sha jarayoni tasvirlab aytadiki, "Kreg ixtiyoriga berilgan repetitsiya

xonalaridan birida, sahnaning — maketi qurildi. Ingliz rejissorining ko‘rsatmalariga binoan bu maket - sahnaga elektr chiroqlari va postanovka uchun zarur bo‘lgan moslamalar o‘rnatildi. Kreg sahnaga chiqqanda teatrchilik analaridan voz kechib, turli tuzilishda ishlatilishi qulay bo‘lgan ko‘chma pardalarga - shirmalarga murojaat qildi. Ular - arxitektura formalariga burchaklar, tokchalar, ko‘cha va jin ko‘chalar, zallar, kafelarga aylanib, bo‘lg‘usi spektakl ko‘rinishlariga ishora kilardi. Ko‘chma pardalar bilan nimalar qilinishini Kreg xali belgilab chikmagan chiqdi. Rassom - rejissor tosh, metall, ishlovsiz yog‘och, po‘kak materiallar metallar, bilan ishlashga, juda bo‘lmaganda, dag‘al bo‘z ishlatishga ham rozi edi, ammo karton ishlatishga mutlaqo qarshi edi. Kreg fabrikada va qo‘lda ishlangan yasama buyumlarni yoqtirmasdi. Biz uchun ko‘chma pardalardan yaxshisi yo‘q edi. Ular tabiiy, ko‘zni qamashtirmaydi, u yoqdan, bu yoqqa ko‘chirishga qulay, bundan tashqari, bu usul arxitektura jihatdan tasviriy imkoniyatlarga ega bo‘lganligidan uni har xil yoritganda rang-barang shu’lalarning o‘yini vujudga kelardi... Nixoyat, pardalar yangicha shakl olgach, qayerdandir shu’lalar tushib, ulardagi naqshlarni jonlantirib yubordi, tomoshabin esa rassom tomonidan ishoralarda ifoda etilgan uzoq bir makonga tushib qolgandek bo‘ldi. Gordon Kregning rejissor-rassom va rejissor-sahnalashtiruvchi sifatida amalga oshirgan antiqa ijodiy kashfiyotlari hamma davr va hamma zamon rejissorlari uchun ulug‘ bir maktab bo‘la oladi. Ayniqsa uning oddiy yiltiroq qog‘ozlarni matoga yopishtirib, uni turli rangdagi projektor nurlari orqali jilolantirishi va sehrli ranglar olamini tashkil etishi yoki ranglarning aktyorlar libosi, mizansahnasi, xolatiga mutanosibligi orqali chuqur ramziy ma’nolarni ifoda eta olish san’ati chinakam ibrat maktabdir. Boshqacha aytganda, K.S.Stanislavskiy kabi jahon teatri tarixida katta burilish yasagan reformator xamda yosh rejissorlar uchun ham katta saboq maktabi bo‘lgan. Kreg ijodini chuqur o‘rganmasdan turib professional rejissorlik da’vosini qilish deletantlikdan boshqa narsa emas. Reynxardt va Kreg XX asrning boshlarida rejissura - professional teatr san’atining asoslaridan biri va eng muhim ijodiy kuchi ekanligini isbotlab, spektakl

yaratish borasida, sahna asarining g‘oyaviy mazmunini ochishda bu kuch hissasi g‘oyat ulkan ekanligini o‘z ijodlari asosida namoyish etdilar. K.S.Stanislavskiy o‘sha davrlardayoq iqror bo‘lganidek, rejissura- teatr san’atini chuqur fikr va mazmun manbaiga aylantirgan, teatrning jamiyat oldidagi vazifalarini aniqlangan, spektaklning g‘oyaviy mazmunini chuqurlashtirgan sanat edi. Rejissuraga aktyorlar uning badiiy saviyasi va madaniyatini profissionallik darajasiga ko‘tarishbir qator san’atkorlar kirib keldilar. Ular Fransiyada — Antuan, Rossiyada — Stankislavskiy, Nemirovich — Danchenko hamda Vaxtangovlardir. Bu ulug‘ san’atkorlar teatr olamiga turli yo‘llar, turli taqdir va turli maktab oqimlari orqali kirib kelgan bo‘lsalar ham, umumiy bir mushtarak ijodiy hususiyatlari bilan tizimli yaxlit bir yo‘nalishni tashkil etadilar. Ular sahna asarining g‘oyaviy mazmunini talqin etishda, rejissor topilmalarini namayon qilishda asosiy qudrat egasi - aktyor xazrati oliylari ekanligini e’tirof etishdi. Teatrning asosiy maqsadini aktyorlik san’ati orqali ro‘yobga chiqarish tizimini chuqyp ildiz otishiga rejissura sabab bo‘ldi. Rejissuraning ijtimoiy ahamiyatga egaligini tan olish bilan yutuqlarga erishish mumkinligini amaliyot isbotladi. Rus teatri tarixi va rejissurasi, xususan hozirgi kun tushunchamizdagi professional rejissura xususida fikr yuritiladigan bo‘lsa, Stanislavskiygacha bo‘lgan bosqichlarda Maliy teatrning aktyor va rejissori A. P. Lenskiy (asli ismi — Vervitsiotti 1847—1908) nomini zikr etishga to‘g‘ri keladi. U uzoq yillar davomida aktyor bo‘lib teatrda faoliyat ko‘rsatib - Gamlet, Otello, Benedikt, Petruchcho, Don Juan, Uriel Akosta, Chatskiy, professor Krugosvetlov va A. N. Ostrovskiy pyesalaridaga deyarli barcha yetakchi obrazlarni yaratib, shuxrat qozonida qaynab chiqqan edi. Bu san’atkor, o‘z aktyorlik faoliyatida yolg‘ondakam deklamatsiya va naturalizmga qarshi bo‘lgan sahna haqiqati, yani badiiy haqiqat uchun kurashdi. Shu jihatdan uning nazariy, amaliy va pedagogik ilmi K.S.Stanislavskiy sistemasiga muayyan asos bo‘ldi. A.P.Lenskiy rejissorning vazifasi, faqatmuallif voqealarini, tizimi va remarkasini — u kiradi, chapga o‘tadi yoki stulga o‘tirib yig‘lay boshlaydi kabi aktyorlarga bajartirishgina emas, balki ijodkorlar ansamblini tashkil etishdir deydi. Sahnada

berilgan shart sharoitlarda yetarli tarzda, to‘g‘ri yashashga erishish shart ekanligini ta’kidlaydi. Afsuski, juda ko‘p obyektiv va subyektiv sabablar, bazan buyruqbozliq orqali plan topshirish kabi, deletantona va ahmoqona amru farmonlardan kelib chiquvchi ziddiyatlar tufayli u o‘zining qator-qator farmatorlik g‘oyalarini amalga oshira olmadi. Shunga qaramay u rejissura va umuman teatrchilik harakatida realistik maktabining asoschilaridan biri sifatida qoladi. Buyuk fransuz rejissori, aktyori va teatr reformatori Andre Antuan (1858— 1943) faoliyati ham bo‘lajak professional rejissor uchun katta maktabdir. U teatr katta tajriba maktabini o‘tab, sahna sirlarining oqu qorasini aktyor sifatida o‘z vujudida sinab ko‘rgach, rejissor sifatida dadil reformalarni amalga oshira boshladi. Jumladan, o‘sha davr fransuz teatr repertuarida "odat" bo‘lgan melodramalar va meshchan dramaturgiyasiga qarshi o‘t ochib, buyuk faylasuf Emil Zolya va uning muhitidagi dramaturgiyaini, aniqrog‘i, "naturalizm"ni, xozirgi davr tushunchasida - hayotiy haqiqatni barcha dardu alamlari bilan tahlil eta boshlashi juda katta inqilob edi. Uning tomoshalarida odat tusiga kirib qolgan "qahramon","oshiq", "ma’shuq" kabi spektakllardan-spektakllarga ko‘chib yuruvchi personajlar emas, balki oddiy dehqonlar, mayda burjua va ishchilar sinfi sahnaga chiqa boshladi. Spektakllarning aktyorlik talqini masalasida Andre Antuan zamonasida odat tusiga kirib qolgan shartli — deklamatsiya uslubiga qapshi saxnaviy, hayotiylikni olg‘a surdi. U rollarni odatga aylangan qoliplar talabida talqin etish o‘rniga personajlarning psixologik dunyosini ochish, oddiy maqsad uchun kurashish ruhida tarbiyaladi. Ommaviy sahnalar talqinida esa shunchaki sahnani to‘ldirish uchun chiqariladigan "statistlar"dan butunlay voz kechdi va sahnada paydo bo‘luvchi har bir kishining "avtobiografiyasi", o‘z vazifasi va muayyan maqsadi ochilishi masalasiga katta e’tibor berdi. Shuningdek u, har bir spektakl uchun dekoratsiya tayyorlanishi, maxsus liboslar tikilishi orqali sahnada xaqiqiy hayotni aks ettirilishiga erishdi.

Andre Antuan o‘z davrining ulug‘ mutafakkirlaridan biri tarzida teatr repertuari jahonning ilg‘or dramaturgiyasiga asoslanishiga, jumladan Ibsen, Turgenev, Gauptman, Briyo, Anse, Gyugo kabi allomalar asarlariga alohida e’tibor berdi. Bu harakatlarning aksariyatida bosh qahramonlar rolini o‘zi ijro etib, sahnada naturalistki obraz yaratishning yuksak namunalarini, ko‘rsatadi. Bu misollar bo‘lajak rejissorning kelajakda san’at olamida o‘z yo‘lini, o‘zining "ovozi"ni topib olish uchun da’vatdir. Andre teatr biletlarining narxini arzonlashtirish, saxna san’atidan kambag‘al mexnatkashlar ommasi ham bahramand bo‘lishi zarur ekanligi masalasini o‘rtaga qo‘yib, baholi qudrat buni ijobiy hal etdiki, bu tajriba ham ibratlidir. Yepropa saxna sanatai tajribalaridan tasirlanib rus teatrida ulkan reforma o‘tkazgan, ilg‘orlaridan borgan san’atkor — aktyor, rejissor, pedagog va teatr nazariyotchisi K.S.Stanislavskiy o‘z faoliyatini havaskorlik sahnasidan boshladi. U birinchi rollari va spektakllarini uyida, 14 yoshida boshladi. Keyinchlik Moskvadagi Adabiyot va san’at ittifoqida davom ettirdi. Bo‘lajak buyuk san’atkorining ilk roli va tajribalari o‘sha zamon teatrchilik an’analaridan, gastrolga kelgan chet el truppalarining spektakllari ta’siridan kelib chiqqan. Albatta K.S.Stanislavskiyning ijodiy uslubi shakllanishi jarayonida meyningenchilar teatrining ta’siri katta bo‘ldi. Shy bilan birga teatr san’atining bunyodkorlik qudratiga bo‘lgan ishonchi, aktyorlar va rejissorlar uchun ahamiyatga ega bo‘lgan vazifalarni, tahliliy xal qilish masalasi yetakchilik qiladi. Ana shu masalalar keyinchalik uning butun hayotiy va ijodiy yo‘lining bosh mezoni bo‘ldi. V.I.Nemirovichk -Danchenka kabi ulug‘ safdoshi bilan til topishishiga va olamga MXT – Moskva badiiyo teatri kabi dargoh barpo etilishiga olib keldi. Bu teatr masalalari asosini ikki muhim omil tashkil etdi. Birinchisi, teatr san’atida xalq va zamon hayoti aks ettirilishi, ikkinchisi, teatr jamiyat taraqqiyotiga hizmat +qilishi zarur. Bular ikki ijodkorning prinsiplar edi. bu murakkab muammolarni amalga oshirish uchun yangicha teatr, yangicha aktyorlar va ularning boshini qovushtirib turadigan yangicha dunyoqarashli rahbar, g‘oyaviy yo‘lboshchi — rejissor hazrati oliylari talab qilinardi. Mana shu prinsiplarga

asoslangan MXAT — Moskva Badiiy Akademik teatri ulug‘ ijodkorlar K.S.Stanislavskiy va V.I.Nemirovich — Danchenko rahnamoligida 40 yil izlanishda faoliyat yuritadi va bir necha muhim bosqichlarni boshidan kechirdi. Izlanishlar natijada yangi uslub - aktyorlik maktabi, rejissorlik va badiiy talqin talablari kabi kashfiyotlar dunyoga keldi xamda professional teatrchilik harakatida "Stanislavskiy sistemasi" nomi bilam mashxur bo‘lgan tizim yaratildi. K.S.Stanislavskiy o‘z izlanishlarida barcha ilg‘or fikrli san’at arboblari — aktyorlar, rejissorlar, rassomlar, kompozitorlar, direktorlar, truppa raxbarlari, prodyusserlar, sahna xamda nur ustalari kabi maxsus malakali mutaxassislarning yutuqlaridan keng foydalandi va ularning ijodiy tamoyillari va inqirozlaridan zaruriy xulosalar chiqardi. U teatr san’atida jahon madaniyati uchun mushtarak ahamiyatga ega bo‘lgan muhim muammolarni xal etib berdi, hal etilmay qolganlarini esa keyingi avlod vakillariga vazifa qilib qoldirdi. D.I.Mendeleyevning kimyoviy elementlar jadvali keyingi olimlar tomonidan to‘ldirilib borgani, Mirzo Ulug‘bekning “Ziji ko‘ragoniy” tizim butun dunyo olimlari tomonida» tan olinib, yangi kashfiyotlar bilan boyitilib borilayotgani kabi, K.S.Stanislavskiy sistemasida ishora qilingan, ammo hal etilmay qolgan ko‘pgina sahnaviy talqin muammolari keyingi davr mutafakkir aktyorlari, rejissorlari, dramaturg va rassom kabi san’at arboblari tomonidan boitilib ijobiy hal etildi va hal etilmokda. Ta’kidlanganidek Stanislavskiy professional san’atkor sifatida hayotning barcha jabhalarini chuqur bilgani tufayligina o‘z sistemasining qonuniyligini isbot eta oldi va unga o‘zga san’at arboblarini ishontirib izlanishlarini amalga oshirishda atrofiga maslakdoshlari va shogirdlarini jamlab, ularni ilhomlantirdi. Uning shogirdlari rejissorlar Vaxtangov, V. Meyyerxold, dramaturg A.Chexov va boshqalar, o‘zlarining rang-barang fikrlari bilan Stanislavskiy sistemasi mazmunini oshirdilar va rivojlantirdilar, yangi qirralarni ochdilar. MXAT studiyasida ta’lim olayotgan yoshlar tarbiyasiiga rahbarlik qilish topshirilgandan so‘ng YE.B. Vaxtangov, "sistema" bo‘yicha mashg‘ulotlar olib borgan. U sistema talablaridan chiqmagan holda, uni rivojlantirib, yangi sahna

shakllarini axtara boshladi. Natijada muallifning uslubidan, pyesaning janridan kelib chiqib, bularga mos aktyorning ijro uslubini, spektaklning yangi shaklini, ifoda vositasini topish va bu bilan spektaklning badiiy qimmatini oshirish, muallif fikrini va rejissor topilmasini bugungi kun talablari bilan bog‘lay oltsh orqali badiiy yaxlit, ta’sirli tomoshalar yaratishga erishdi. Vaxtangov teatr san’atining mohiyatini uluglab, spektaklning g‘oyaviyligiga, obrazlarning tinikligiga, saxnaviy haqikatga intilib, maishiylikka, shtamplarga, qarshi kurashdi. Vaxtangovning shogirdi B.YE.Zaxava, ustoz saxnaviy xaqikatga intilib, sahnada jonli hayot barpo qilardi, — deb yozadi. Buning uchun teatrdan har qanday shartlilikni xaydash, aktyorlardan faqat hayotiy haqiqatni va teatr ifoda vositalari bilan badiiy xaqiqatni barpo qilish talab etilardi. Vaxtangovning sahnaviy realizm xaqidagi fikrlarini o‘quvchilari bunday eslaydilar "Realizm — hayotdan hamma narsani ola bermay, faqat kerakligini tanlab oladi, kerakli voqeani yaratish uchun undan foyda-lanadi va shartli ifoda vositalar yordamida, hayotiy belgilar ko‘rganlari asosida xaqiqiy his-tuyg‘u yaratadi. Teatr haqiqatini Vaxtangov quyidagicha tushunadi - teatrda hayotning aynan o‘zi aks ettirilmaydi, uni biz uchun muxim bo‘lgan biror g‘oyani ochib beradigan tomoni, xuddi xayotdagidek ta’sirli, ishonchli namayon qilinadi. Teatr ifoda vositalari bilan yaratilgan ta’sirli buyoqlar, badiiy shakl, yordamida ikkinchi reallik - badiiy xaqiqat yaratiladi. Ana bu san’atdir. Bunday badiy xaqiqat tomoshabin ongi va kalbida chuqur iz qoldiradi. Teatr, avvalam bor, bu tomosha, u qiziqarli, chiroyli va sirli bo‘lmog‘i kerak. Teatr tomoshasi — tomoshabin ko‘z oldida yaratilgan yangi hayot, yangi xaqiqat, teatr haqikati, obrazlar dunyosi. Harakterlar dunyosi va spektakl shunisi bilan hayotdagidan farq qiladi. Shunday qilib, xayot xakikati va sahna haqiqati alohida tushuncha, badiiy xaqiqat bu — teatr, dramaturg aktyorlar, va rejissor g‘oyasi ifodasidir. V.I.Nemirovich-Danchenko sahna realizmining aktyor ijrosidagi asosiy manbalarini, tub asoslarini amalda va nazariyada ko‘p tadqiq qilgan rejissor edi. U teatr sanatiga ancha barvaqt qadam qo‘ygan va dramaturgiyada,

adabiyotshunslikda, pedagogikada faoliyat yuritib, tanilib ulgurgan edi. Uning pyesalari Rossiyaniig ko‘p teatrlarida sahnalashtirilgan bo‘lib, ba’zi birlarini muallifniig o‘zi sahnaga qo‘ygan edi. Keyinchalik esa Nemirovich-Danchenko faqat pedagogika bilan shug‘ullanib Moskvadagi filarmoniya bilim yurtida aktyorlarni o‘qitgan. Ikki ijodkorning uchrashuvidan keyin tashkil topgan MXT teatrida Nemirovich— Danchenko badiiy raxbarlik kildi va u tarbiyalagan qator aktyorlar ushbu teatrning asosini tashkil etdi. Nemirovich-Danchenko rejissuraga adabiy va emotsional, sotsial - g‘oyaviylik bunyod qilishda uch asos, uch xaqikat bor, degan tushunchasi olib kirdi. ular – sotsial, hayotiy va teatr xaqikatidir. Faqat shu uch xaqikat orqali sahnaning badiiy san’ati yuksaldi, degan edi nazaryotchi. Nemirovich-Danchenko teatr san’atiga mashxur rejissor sifatida A.P.Chexovning 'Chayka" spektakli bilan kirib keldi va teatr reformatori sifatida tanildi. "Chayka" spektakli rus teatri tarixida yangi oqim, yangi dramaturg, yangi aktyorlik ijrosini, yangi rejissurani barpo etdi. Bu spektaklni ijro usuli, sahna atmosferasi, ifodaviy sahna bezagi va rejissura tomoshabinlar va saxna bilim donlarini lol qoldirdi. Spektakldagi agmosfera aktyorlarning ruhiyati, badiiy shakl va hayotiylik kutilmagan xodisa edi. Chexov dunyosini to‘g‘ri tushunish va unga mos sahna ifodasini va aktyorlik ijrosini topish — bu genial rejissorlikdan nishona edi. U rejissurada barcha teatr shartliliklaridan o‘z o‘rnida foydalanib, asar ruxini, inson psixologiyasini, zamon kayfiyatini va dramaturg fikrini yorqin ifoda eta oldi. Sahna asariga asoslangan tomoshada “g‘oyaviysizlik ilgari surashishini bo‘lishini Nemirovich Danchenko ko‘z oldiga ham keltira olmagan. Spektaklning yaxlitligini, uning badiiy qimmatini faqat g‘oyaviylikgina vujudga keltiradi. Bu fikrlarni u Rossiya uchun eng og‘ir yillarda ham teatr san’at uning asosi deb bildi va shuning uchun kurashdi. 1905 yildagi to‘ntarish mag‘lubiyatidan keyin tayzik kuchayishn va rus ziyolilari orasidagi tushkunlikni sezgan Nemirovich-Danchenko, MXAT teatri artistlariga qarata: - "Bizning teatr dunyodagi eng ajoyib teatr. Bizning ishimiz yanada yuksalishi uchun g‘oyamizning mustahkamligi, chuqurligi barcha mayda-

chuydalarni bartaraf etadi, ruhimizni tetik qiladi va artistlarimiz ijodini yuksaklikka olib chiqadi", — degan edi. Ijtimoiy hayotdagikeskin o‘zgarishlar, va uning tasirida ijtimoiy ongning tez o‘sishi teatrda hozirjavoblikni taqazo etardi. Buni juda yaxshi sezgan Nemirovich- Danchenko - xalqning tashvishlaridan, ilg‘or fikrdagi tomoshabin talabidan, hayotdan orqada qolmaslik uchun kurashdi. Teatrning ba’zi repertuarlari, uning estetik prinsiplari talabiga javob berolmas edi. "Revolyutsiya bizning san’atga bo‘lgan munosabatlarimizni o‘zgartirdi, uni kuchli va mardonavor qildi, — deb yozadi. Danchenko, — MXAT har doim o‘z fikrlari bilan tomoshabin ongini sug‘orib kelgan edi va shunday bo‘lib qolishi kerak. Endi teatr repertuarini yirik ijtimoiy - siyosiy muammolar va g‘oyalar tashkil etishi kerak. Yangi badiiy shakllarga ilg‘or fikr kerak. Demak g‘oya badiiy asarning qon-qoniga uning badaniga tabiiy ravishda singib ketgan bo‘lishi kerak, degan edi. Aktyorlarga esa o‘z kahramonining tabiiy his-tuyg‘ularini qanday o‘zlashtirishni, uning o‘ziga xos hususiyatlarini topishni va mantiqiy xatti-harakat asoslariii bog‘lay bilishni tushuntirar edi. Shu bilan birga aktyorlar faqat pyesada berilgan shart-sharoitdan kelib chiqib rol mantig‘idagi organik xatti-harakat bilangina olg‘a borishdan tashqari, aktyor-inson, shaxs sifatida shu obrazga, o‘z munosabatini, muallif va rejissor munosabatlarini xam mujassamlashtirishni talab qilgan. Shundagina davr nafasi, muallif g‘oyasi, rejissor rejasi, aktyorning emotsional munosabati orqali obrazning negizi namayon bo‘ladi. “Talqin” rolining mag‘zi "urug‘", ikkinchi (plan", degan atamalar Nemirovich -Danchenko tomonidan teatr istiloxlariga kiritildi. Uning rejissurasi asosini chuqur analitik realizm, o‘z prinsiplariga sodiqlik, har xil oqimlarga ergashavermaslik tashkil etadi. U o‘zi topgan, amalyotda isbotlangan dalillardan chetga chiqmay, shu yo‘lni chuqurlashtirdi, yangi ifoda vositalarni va metodlarni axtardi. Shuning uchun uning ishlari har doim asoslangan, chuqur tekshirilgan va meyoriga yetkazilgan bo‘lardi. Ayniqsa aktyorlar bilan shoshmay ishlar, erinmay o‘rgatar va ularning yangi-yangi qirralarini ochar edi.

Muallif g‘oyasiga juda sodiq bo‘lgan xolda, asarni chuqur taxlil qilar, uning yangi qirralarini ochar va sinchkovlik bilan repertuar tanlar edi. Teatr san’atiga A. Chexov, L. Tolstoy, M Gorkiy, M. Dostoyevskiy kabi dramaturglarning olib kirib, ular yordamida Moskvin, Kachalov, Knipper — Chexov, Tarxanov, Leonidov kabi buyuk aktyorlarni ro‘yobga chiqardi. Pushkin, Griboyedov, Gogol, SHekspir, Ibsen kabi mualiflar xam zabardast dramaturg ekanliklarini isbotladi. Nemirovich-Danchenko o‘zining saxnaviy realizimi, badiiyligi, g‘oyaviyligi sahnaviy kayfiyati', podtekst, aktyor temperamenti, uch xaqiqat, rejissor burchining uch qirrasi xaqidagi fikrlari, asosida aktyorlarning yangi avlodini tarbiyaladi. Teatrning inson ongini tarbiyalash xaqidagi fikrlari bilan aktyor maxoratini oshirdi. Professional rejissura san’ati rivojlanishiga muhim xissa qo‘shganlardan yana biri E. Meyyerxolddir. Bu buyuk rejissor tomonidan kashf qilingai yangi prinsiplari quyidagicha. U shu damgacha tomoshabindan parda bilan yashirib kelingan sahna ichkarisini dadillik bilan ochib tashladi. Uning teatrida parda yo‘q, sahna bilan tomosha zali bir-biriga birlashgan, butun binoni tashkil etadi. Aktyor bu binoning to‘ridagi ko‘chma saxnada o‘ynaydi. Qorong‘ulikdan shu’la nur faqat aktyorga tushiriladi va u doim tomoshabinning diqqat markazida turadi. Meyyerxold o‘z postanovkalarida aktyor va rejissorga hamisha xalaqit berib kelgan sahna peshtoqini o‘zgartirishga muvaffak bo‘ldi. Bu uslubga o‘z diqqatini jalb qilishga majbur bo‘ldi. Aktyorlik texnikasi soxasida qo‘lga kiritgan yutuqlari xam hayratda qoldiradi. Uning teatrida serqira ijodkor aktyorning maydonga kelgani shubxasiz, lekin u hali tom ma’no bilan ulug‘ aktyor emasdi. Meyyerxold - aktyor muallakchn, ashulachi, rakqos, deklamatsiyachi, akrabat, konferansye, siyosiy tashkilotchi, serqira ijrochi edi xalos. Bunday aktyorning qo‘lidan hamma ish keladi - u ko‘shiq aytadi, deklamatsiya qiladi, fortepyano yoki skripka ham chalaveradi, rol o‘ynaydi, fokstrotga tansa tushadi, muallaq oshadi, oyog‘ini tikka qilib qo‘llarida yuraradi, tragediyada ham, vodevilda ham o‘ynay oladi. Tabiiyki bu narsalarni u mutaxassisdek emas, xavaskordek bajaradi, chunkn masxaraboz undan yaxshiroq muallaq oshadi,

raqslarni ijro etuvchi ham undan yaxshiroq bajaradi, yoki professional pianinochi yoxud skripkachi aktyorlardan ko‘ra yaxshiroq chaladi. Natijada rejissor aktyorlarning qaddi-qomatini har taraflama sozlashga, teatrga juda zarur bo‘lgan gavda va ovozni talab darajasida ushlab turishga tasviriy vositalarni topishga, ijroni yuksak darajaga ko‘tarillishiga erishdi. Bu sahnaviy yangilik va ixtirolarni kashf etganlarning izlanishlariga, talanti ko‘p qirrali ekanligiga, jasorati, ziyrakligi, epchilligi va didiga, sahna talablarini yaxshi bilishlariga tan berish kerak. Aktyorning badan tarbiyasi teatr sanatining asosiy masalasi bo‘lgan i uchun to‘g‘ri tarbiyalangan bunday gavda inson ruxining hayotini badiiy shaklda, xarakatda ifoda etishga xizmat etadi. Ammo badan tarbiyasi aktyorning shunchaki maqsadiga aylansa personajning ruhiy intilishga va ichki ifoda shartliliklariga shikast yetkaza boshlaydi. Badan zo‘riqqan paytidan boshlab, ruxiy vazifani bajaradigan vujudning ashaddiy dushmanga aylananadi deydi Stnislavskiy. Meyyerxold tasavvuri, g‘oyat yorqin saxnaviy haqikatni yaratish uchun fantastikaga xam erk bergan edi. Bu jarayonda uning his tuyg‘ulari juda o‘tkir va sezuvchan ishlar, shuning uchun o‘ylab topgan xaqiqatlari barcha uchun majburiy deb xisoblardi. U saxnada hech kimni boshqacha o‘ylashga va boshqacha bajarishga yo‘l qo‘ymasdi va barchani o‘zi topganlariga shakl shubhasiz ishontirishga erishardi. Men topgan yoki ochgan haqikat xakiqiy bo‘lmasa ham haqikatiga nisbatan nisbiy dir", — der edi va despot – qattiq ko‘l qaysar rejissor sifatida chizgan chizig‘idan chiqishga izn bermasdi. Shunga qaramay, u buyuk ijodkor sifatida zakovatli rejissorlar xayoliga kelmaydigan ajoyb shakllarini kashf etardi. Ular nechog‘lik hayotiy yoki sun’iy bo‘lsa xam o‘z sahnaviy-badiiy ifodaviyligi, majoziy sermazmunligi va orginalligi bilan barchani xayratda qoldirardi. Bunday g‘ayrioddiy tasavvur faqatgina Meyyerxoldga xos fazilat bo‘lib, u ana shu mutlaqo xukmronligi tufayli mo‘jizalar yaratardi. Shuning uchun topilmalari, "xaqiqatlari", badiiy va g‘oyaviy ifodalari hammaga ham birday manzur bo‘lavermadi va katta baxslarga sabab bo‘lardi Biroq hech kim baxsli

qarama-qarshiliklarga qaramay kashfiyotlar buyuk ijodkor shaxsiga mansubligini inkor etmasdi. Shuning uchun ham uning talqinidagi "Don Juan", "Maskarad", "Tristan va Izolda", "Misteriya — Buff", "Klop", "Hammom", "Aqllilik balosi", "Krenskiy to‘yi", "Ayiq" kabi spektakllar teatr sanati tarixida yorqin iz qoldirdi. Xulosa qilib aytganda professional rejissuraning amalyotchilari namayon bo‘ldi. Ular o‘z nazariy qarashlari bilan bu soxani rivojlantirib teatr sanatining yetakchi badiiy bo‘g‘iniga aylandi. Dramaturg, aktyor va tomoshabinni bir-biriga uzviy bog‘laydigan boshqaruvchiga aylandi.

Adabiyotlar: 1. Arastu. Poetika. Axloqi kabr – T.: Yangi asr avlodi, 2011. 2. K.S. Stanislavskiy San’atdagi hayotim –T.: G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1965. 3. K.S.Stanislavskiye va V.I.Nemirovich-Dakchenkonnng barcha mavjud asarlari. 4. B.Almosva, A. Bassexes, V. Peter, N.V.Gilyarovskaya. A.Y.G‘oyaovin. I.Y.Grsmnslevskiy, V.V.Dmitriyev, V.M.Kruchin-Bog‘danov, V.I.Myuller, V.F.Gindin. F.Sirkin. V. Shverubovich, M.N.Etkina va kabi teatrrassomlar va tadqiqotchilarning teatrrassomlari xakidagi asarlari. 5. L. I. V. Badanov, V. S. Barkov, G. B. Barmsh, A. A. Barannikov. L.Nerner, G.A.Zayachiy. A.A.Kossakovskiy, V.I.Popoch. N.N.Sosunov kabi mutaxassis va tadqiqotchilarning sahnatexnikasi va butaforiyalarga oid asarlari. 6. R. Shidlovskin, A.G.Obrazno, A.V.Bartoshsvnch, G. V. Makarova, L.I.Petelman. Q.Rudnnikiy kabi birqator olimlarning chet el rojissurasi xaqidagi asarlari. 7. J.L.Barro, B. Brext, J.Vnlyar. I.V.Gete, D.Didro, Sh.Dyullen. F.Jeliye. L.Juvs. G.Kreg, G.Lessing, Dj.Louson. B.Reyh E.Triode, F.Shiller, V. Pinso, P. Bruq Dj. G. Legons, E. Pasvater. J. A.Vorro, L. Vnskopn. M, Mlreshel kabi chet elfaylasuf olimlari va san’at arboblarning asarlari

O'xshashlar

Rejissura va uning ijtimoiy mavqei

Rejissura va uning teatr san’atidagi o‘rni

Rejissorning dramatik asar ustida ishlashi

Rejissuraning asosiy elementlari

Rejissorning spektakl ustida ishlashi