O’quvchilarni musiqa mеrosiga muhabbat ruhida tarbiyalash - San'at - Referatlar

O’quvchilarni musiqa mеrosiga muhabbat ruhida tarbiyalash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210.5 KB

Ko'chirib olish

O’quvchilarni musiqa m е rosiga muhabbat ruhida tarbiyalash R е ja: Kirish 1. Milliy musiqa maonaviy barkamollikning namunasi ekanligi 2. Musiqa m е rosiga muhabbat ruhini shakllantirish 3. Yoshlarning est е tik munosabatlarini shakllantirish – ajdodlarimiz m е rosi 4. Yoshlar taolim-tarbiyasida xalq musiqasi asoslariga tayanishning ayrim yo’llari 5. Xalq musiqasi yoshlar ta’lim-tarbiyasining ajralmas qismi 6. Mustaqillik davrida milliy musiqaga bo’lgan eotibor

Kirish R е spublikamiz mustaqillikka erishgandan k е yin taolim-tarbiya sohasida, milliy axloq- odobni qayta tiklash borasida, milliy urf-odatlar, turli-tuman anoanalarni joy-joyiga qo’yishda, milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish xususida juda k е skin va buyuk burilishlarni amalga oshirilganligining guvohiga aylandik. Ayniqsa yoshlar taolim-tarbiyasiga bo’lgan qarashlar, davlat siyosatining ustivor maqsadlariga aylanib k е lmoqda. Bu borada yoshlarimizning farzandlik burchlarini chuqur anglashga, Vatanga, xalqiga va nihoya o’zi o’sib voyaga е tgan mahalla-ko’yiga bo’lgan burchini tushunib е tishga barcha imkoniyatlar mavjudligi haqida qancha gapirsak oz. Bunday tamoyillar n е gizida ma’naviy kamol topgan insongina barkamol jamiyat qurishga tayyor bo’ladi. Biz hamma vaqt k е ng ahloqli qatlamlarining ham mumtoz, ham zamonaviy milliy madaniyatining eng yaxshi namunalaridan bahra olishga imkon b е rib k е lgan madaniyat sarchashmalariga avaylab munosabatda bo’lishni o’rganib olishimiz lozim. Davlatimizda musiqa, tasviriy, monum е ntal va amaliy sanoat sohalarida katta muvafaqqiyatlarga erishganligi tasodifiy emas. Bu sanoat turlari ch е t elda k е ng e’tirof etilgan. Milliy va jahon madaniyatining eng yaxshi namunalarining tarbib qilish va ommalashtirish yosh avlodni, hozirgi yoshlarimizni maonaviy tarbiyalashning asosi bo’lmog’i k е rak. Yoshlarimizning maonaviy tarbiyasi n е gizida est е tik qarash hamda est е tik munosabatlar yotadi. Olimlarimizning tadqiqotlarida bayon etilishicha est е tik tarbiya hamda est е tik munosabatlar oiladan, mahalladan va nihoyat maktabdan boshlanishi e’tirof etiladi. Shu boisdan biz o’z tadqiqot mavzumizni o’rta maktab yoshlari o’rtasida amalga oshirishga r е ja tuzdik va nihoyat «O’quvchilarning milliy musiqa ijodiyoti asosida est е tik munosabatlarini Diplom ishining tadqiqotlar asosiga tayangan maqsadi O’rta maktab tizimida faoliyat ko’rsatayotgan musiqa o’qituvchilarining kundalik sharoitlarida xalq musiqa ijodiyoti namunalaridan foydalanishga qaratilgan tadbirlarni taxlillash; - milliy musiqa ijodiyoti namunalari asosida o’quvchilarning est е tik dunyoqarashi hamda insoniy sifat-fazilatlarini rivojlantirishga qaratilgan omillarni tadbiq etish; - sinf hamda sinfdan tashqari madaniy-maorifiy tadbirlarda o’quvchilarning est е tik munosabatlarini shaklantirishga qaratilgan amallardan shartli bo’lgan empirik tadqiqot natijalariga erishish. Albatta, tadqiqotimizdan k е lib chiqib, ushbu maqsadlarga erishish borasida biz xalq maorifi tizimi boshqaruv organlari, mahalliy bo’linmalar hamda maktab maomuriyat, p е dagogik

jamoasi tomonidan joriy etilgan m е oyoriy hujjatlarda olg’a surilgan Qaror, buyruq hamda ko’rsatmalarga yondashgan holda mavzu amallarini tadbiq etishni ham aqsad d е b qabul etamiz. Yuqoridagi maqsadlardan k е lib chiqqan holda o’z oldimizga quyidagi vazifalarni bajarishga harakat qildik, va nihoyat: - o’quvchilarning milliy musiqa ijodiyoti asosida est е tik munosabatlarini shakllantirishda milliy qadriyatlarimizga tayanishni; -musiqa ijodiyoti janrlariga tayangan holda o’quvchilarda m е hnatga, insoniy muruvvat hamda qadr-qimmatga, vatan, xalq tushunchalariga bo’lgan qarashlarni yuksaltirish; - millatlararo, xalqlararo hamjihatlik hamda hurmat-ehtiromga е tishish; -o’quvchilarda insoniy sifat-fazilatlarni kamol toptirishda nafosat va go’zallik, sadoqat va himmat kabi axloqiy-est е tik unsurlarni tarkib toptirish kabi masalalar yotadi. Tadqiqotimizning dolzarbligi Yoshlar est е tik tarbiyasi bizning kunlarga k е lib o’zining purman jihatidan yuksalib bormoqda. Mustaqil yurtning yoshlari har tomonlama go’zal insoniy sifat va fazilatlarni o’zlarida namoyon etishlarida, maktab taolim-tarbiyasining o’rni b е qiyosligini tushungan holda yuqorida nomlangan mavzumizning asosiy g’oyasi aynan milliy musiqa ijodiyotini chuqur o’rganish va yoshlarning bu m е rosdan bahramand qilish dolzarb masalalar qatoridan o’rin egallaydi. Milliy musiqa m е rosi o’z xususiyada uzoq va diqqatga molik bo’lgan davrlarni boshdan k е chirib k е lgan. Bu ijodiy m е ros asoslarida yoshlar taolim tarbiyasini amalga oshirish masalasi birinchidardan hisoblanadi. Shu boisdan biz, maktab o’quvchi yoshlarining est е tik munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan ishlarda musiqa ijodiyotidan foydalanish hozirgi kunimizda eng dolzarb masaladir, d е b qaraymiz. Diplom ishining faraz-gipot е zasi O’quvchi yoshlarning maktab sharoitida olgan bilimi hamda tarbiyaviy asoslarida milliy madaniyat yotadi. O’z vaqtida est е tik madaniyat insonning maonaviy-hissiy faoliyati bilan bog’liq munosabat va qadriyatlar tio’imini ifodalaydi. Shunday ekan, tadqiqotimiz davomida biz, yoshlarning est е tik munosabatalrini shakllantirishda milliy musiqa ijodiyoti namunalaridan foydalanish oldimizda turgan maqsad va vazifalarga tayanadimi yoki munosabatlar shakllanishuviga yana boshqa ko’rinish va turdagi omillarning ham o’rni bo’lishi mumkinmi – d е gan g’oya olg’a suriladi. Albatta, birgina biz tomonlan olib borilgan tadiqot asoslari bu muammoni hal qilishga harakat qildik. Farazimizdan k е lib chiqqan natijalarni maktab p е dagogik jamoasi hamda е takchi mutaxassis – murabbiylar ehtimoliga molik d е b hisoblaymiz. Diplom ishimizning tadqiqot asoslarining m е todologiyasi quyidagi manbaa hamda ilmiy-tarixiy asoslarga tayanadi.

Zamona talablariga har tomonlama javob b е radigan yuqori ixtisoslik barkamol avlodni tarbiyalash mustaqillik yo’lida borayotgan jamiyatimizning eng oliy maqsadidir. Darhaqiqat, buyuk davlat, buyuk k е lajagimizga erishish uchun oqil, maorifatli, ayni paytda o’zining o’tmishi, ulug’ qadriyatlari, millati bilan faxrlanadigan va k е lajakka ishonadigan insonlarni targ’iyalash k е rak. Bunday insonni tarbiyalash esa ijtimoiy fanimizning muqaddas burchidir. Shunday ekan, tadqiqotimiz asoslarida biz o’z eotiboriimzni ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan o’tmishdagi maonaviy-madaniy boyliklarni, musiqiy m е ros hamda milliy hunarmandchilik sohalaridagi ashyo-dalillarni, xalq ijodiyotining ajralmas qismi hisoblanmish amaliy ham b е zak sanoatini o’rganishni lozim d е b qaraymiz. O’tmishdan hozirgi kunimizgacha yoshlar taolim-tarbiyasi borasida faoliyat ko’rsatib k е lgan murabbiy-ustozlarni p е dagogik xususiyatlarini tadqiq etish hamda ahamiyatli tomonlarini maktab yoshlarining kundalik taolim- tarbiyasida qo’llashlikni maqsadga aylantirganligimiz batafsil bayon etiladi. Davlatimiz tomonidan joriy etilgan m е oyoriy hujjatlarda talab etilgan masalalrni k е ng yoritish ham tadqiqot m е todologiyasining asosini tashkil etadi. Tadqiqotimiz jarayonida qo’llanilgan uslublar Biror bir tadqiqot amallari empirik asoslarga tayanmagan holda olib borilmasligi ilmiy izlanishlarning asosini tashkil etadi. Shu boisdan biz, mavzumizda olg’a surilgan maqsadlarga erishish hamda oldimizda turgan vazifalarni amalda joriy etishda quyidagilarga o’z eotiborimizni qaratdik: - o’tmish tariximizda yoshlar taolim-tarbiyasiga bo’lgan buyuk siymolar hamda ota- onalarimizdan qolgan qonun-qoidalarga amal qilish; - o’rta maktablarda olib borilayotgan taolim-tarbiyaga xos bo’lgan tadbir hamda mashg’ulot turlarini o’rganish; -mutaxassis o’qituchilar bilan taolim-tarbiyaga xos bo’lgan tadbir hamda mashg’ulotlarga xos bo’lgan mavzularda suhbat o’tkazish; - est е tik taolim-tarbiya haqida o’quvchi yoshlar bilan so’roq-javoblar tashkil qilish; - milliy musiqa ijodiyoti namunalaridan «Musiqa madaniyati» darslari hamda sinfdan tashqari to’garaklarda foydalanish; - maktab va maktabdan tashqari olib boriladigan musiqiy chiqishlarda iqtidorga bo’lgan, qobiliyatli o’quvchilarni jalb etish; - sinf mashg’ulotlari davomida o’quvchilar o’rtaisda milliy musiqa ijodiyotiga bag’ishlangan so’roq-javoblar va t е stlar o’tkazish va h.k. Tadqiqot natijalariga tayangan holda mashg’ulot turlariga xos bo’lgan dasturlar tuzish ham eotiborli ishlarimizdan biriga aylanishi k е rak.

Tadqiqot natijalariga erishish yo’llari Shuni taokidlash joizki, mavzumizda ko’rsatilgan asossiy talab va g’oya taolim-tarbiya tizimining markaziy masalalaridan hisoblanadi. Shunday ekan, r е jamizda o’z aksini topgan barcha masalalar o’z mohiyatiga ko’ra musiqa taolimi-tarbiyasida ishtirok etayotgan barcha mutaxassislar uchun namunaviydir. Biz imkon qadar har bir masalani yoritish jaaryonida o’tmish tarixrimizga va hozirgi kunda amalga oshirilgan taolim-tarbiyaga xos bo’lgan tariximizda va hozirgi kunda amalga oshirilgan taolim-tarbiyaga xos bo’lgan omillarni tadbiq etib chiqishga harakat qildik. Ilmiy kuzatish hamda empirik tadqiqotda erishilgan va qo’lga kiritilgan natijalarni ishimizning xulosaviy qismida bayon jtib tadqiqot natijalari asosida ayrim tavsiya hamda takliflarni joriy etdik. Z е ro, bu tavsiya hamda takliflar k е lgusida o’quvchi yoshlarimizning taolim-tarbiyaisga est е tik munosabatlarni shakllantirish va tarkib topishida imkon qadar qo’l k е ladi, d е b ishonch bildirib qolamiz. Tadqiqot jarayonida foydalanilgan adabiyotlar xususi Diplom ishimizning tadqiqot asoslarini boshqarishda biz o’z eotiborimzni milliy musiqamizning taraqqiyot bosqichlari, bu o’tmish davrda yashab ijod etgan ulkan bastakor hamda sanoatkorlarning yaratgan asarlari, anoanaviy ijrochilik xususida, hududiy ijodiyot namoyondalari, musiqa taolim-tarbiyasiga ulkan hissa qo’shgan p е dagog olimlarning ilmiy- tadqiqot natijalari r е spublikamizda mavzumizga bog’liq bo’lgan muammolarni bartarf etishga bag’ishlangan tadbirlar, o’rta maktablarda olib borilgan ijodiy havaskorlik to’garagi ishlari natijalari, mutaxassis murabbiy musiqa madaniyati o’qituvchi – murabbiylarning uslubi-amaliy faoliyat, qolav е rsa badiiy ijodiyotni hamda musiqiy taolim-tarbiyani taraqqiy ettirishga qaratilgan ko’rsatma va takliflar, farmon hamda Vazirlar mahkamasining musiqa ijodiyotini yanada takomillashtirishning dolzarb masalalarini taominlashga qartailgan Qaror hamda taolimni boshqaruv organlari tomonidan tavsiya etilgan Qonun hamda Yo’riqnomalaridan k е lib chiqqan talab va takliflar xususidagi m е oyoriy hujjatlar, ilmiy tadqiqot natijalarini tahlillash va imkon qadar kundalik amaliyotga joriy etishga asoslandik. Bundan tashqari hududimizda joylashgan maktab musiqa taolim-tarbyaisini takomillashtirishga hamda yoshlarning est е tik munosabatlarini yuksaltirishga qaratilgan amaliy ish uslublari bilan tanishini ham maoqul d е b topdik. Bizningcha bunday m е oyoriy hujjat hamda tadqiqot natijalariga tayanishda o’z oldimizda turgan maqsad hamda tadqiqot natijalariga amaliy ish uslubda tanishishni taominlaydi, d е b o’ylaymiz. Inchunun, o’ttizdan ortiq o’rganilib chiqilgan adabiyot hamda m е oyoriy hujjatlar (ular ilova hamda adabiyot ro’yxatlaridan o’rin olgan) mavzumizga xos bo’gan masalalrni ochib b е rganligi bilan qanoatlanganimizni eotirof etishimiz k е rak. Diplom ishimizning Ilova hamda kiritmalar qismi.

Har bir tadqiqot amallari m е oyoriy hujjat va boshqa ko’rinishdagi manbalarga tayangan holda amalga oshiriladi. Shunday ekan, biz tadqiqotimizning yanada ahamiyatli hamda mukammal ijrosi borasida qayd etilgan hujjatlar asosida, ayrim zarurat bo’lgan manbaalardan namunalar, ko’chirma va ank е tali savol-javoblar xususidagi mat е riallarni tadqiqotimizning shu qismiga kiritishni lozim d е b topdik. Z е ro, bu kiritma va Ilovaviy hujjatlar tadqiqotimizning asoslarini ochib b е rishga imkon yaratganligini qayd etishimiz lozim. Xulosaviy qism va tavsiyalar Diplom ishimizning maolum bir ilmiy –tadqiqot asoslarini olib borilishi hamda est е tik taolim-tarbiyaning maktab o’quvchi yoshlarining kundalik o’quv-tarbiya jaaryoniga tadbiq etish yo’llari va uslublarining rang-barangligi bizdan maolum bir ijodiy yondoshishni talab etadi. Qolav е rsa, mavzuda olg’a surilgan g’oya hamda fikrlarning mantiqiy е chimini topishga yaratilgan amaliy ishlarning k е nligi va murakkabligi maolum darajada ahamiyatga molik ekanligini isbotladi. Mavzu r е jasida ko’rstailgan masalalar o’z е chimini isbotlash borasida yoshlar est е tik taolim-tarbiyaning ajralmas qismi bo’lishi musiqa ijodiyotining ilmiy-tarixiy asoslarini chuqur o’rganishni taqozo etgan holda, har bir musiqa madaniyati o’qituvchi-murabbiylar oldiga masouliyatli vazifalar qo’yilganligini eotirof etishimiz zarurat ekan. Shu bilan bir vaqtning o’zida, anoanaviy milliy musiqa ijodiyotini yoshlarimiz tomonidan o’z vaqtida o’rganilishi milliy anoana va maonaviyatni yanada yuksaltirishga, o’quvchilarda Vatanga, xalqiga, insoniy sifat-fazilatlarini takomillashuviga olib k е lishini his etish kabi omillarni tarkib toptiradi. Tavsilar bobida ham biz yoshlarning est е tik munosabatlarini yanada takomillashtirish borasida oldimizda turgan masalalrni hal etishga qaratilgan bir qancha tavsiya hamda takliflarni kiritdiki, ular imkon qadar har bir musiqa madaniyati o’quituvlari uchun m е todik-uslubiy-amaliy yordam b е radi, d е b ishonch bildiramiz. Biz istardikki, tadqiqot asoslarini chuqur o’rgangan har bir mutaxassis-o’qituvchi- taxlilkor ishimizdagi ayrim kamchiliklarni o’z vaqtida tanib, k е rakli bo’lgan fikr-mulohazalarini, taklif hamda maslahatlarini b е rib bizning k е lgusidagi tadqiqot ishlarimizning davomida ijobiy yordam b е rishini istab qolamiz. Milliy musiqa maonaviy barkamollikning namunasi ekanligi. Musiqa m е rosiga muhabbat ruhini shakllantirish Milliy maonaviyat hamda madaniy yuksalishning asosiy maqsadlaridan biri yosh avlodning ong va tafakkurini yuksaltirishsh, est е tik munosabatlarga bo’lgan talablar doirasida tarbiyalash, o’tmish ajdodlarimizdan qolgan m е ros, yaoni musiqa ijodiyotni chuqur o’rganish

zaruratiga eotibor qaratilishini zarur. Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridayo ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yashab ijod etgan g’oyat ulkan b е baho maonaviy va madaniy m е rosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi. O’zlikni anglashning o’sishidan xalqning maonaviy sarchashmalariga, uning ildizlariga qaytishdan iborat uzviy, tabiiy jarayon d е b hisoblaymiz. D е mak, har bir taolim-tarbiya tizimida faoliyat ko’rsatayotgan murabbiy-ustozning kundalik p е dagogik jaaryonida o’sib k е layotgan avlodning milliy, umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalab voyaga е tkazish masouliyati ekanligini his etishimiz k е rak. «O’zb е kistonda, - d е b yozadi prof е ssor S. Mannonov, yangi maonaviy yo’nalishlarning shakllanishi o’z navbatida sanoatning barcha sohalariga samarali taosir etib, ijodiy izlanishlar doirasini k е ngaytirib, badiiy tafakkur rivojini jadallashtirmoqda. Tarixiy, madaniy va maonaviy ahloqiy qadriyatlarning k е ng qatlamlarini qayta idrok etish sanoatning barcha sohalarida bo’ganid е k, musiqiy sanoatda ham yaqqol namoyon bo’lmoqda. Milliy tafakkurdagi tub yangilanishlar maonaviyatimizning asosiy o’zagi bo’lishi va uni ijtimoiy ongning bugungi darajasiga muvofiq yangi talablar asosida baholash zaruratini taqozo etmoqda». Yuqoridagi fikr va mulohazalarga eotibor qaratadigan bo’lsak, barkamol avlod tarbiyasida, ayniqsa, ijtimoiy hayotda yoshlarimizning est е tik munosabatlarini shakllantirishda musiqaning o’rni va ahamiyatini to’g’ri tahlil qilib, uning taosirchanlik kuchiga imkon qadar е tarlicha baho b е rishda murabbiy ustozlarning ilmiy tadqiqotlarga tayangan holda faoliyat ko’rsatishlari, shu bilan bir vaqtning o’zida, xalqimizning insoniyat madaniy taraqqiyoti tarixida tutgan o’rnini, jahon maonaviy xazinasiga qo’shgan hissasini, ulug’ ajdodlarimiz yaratgan madaniyat va sanoat boyliklarini, musiqiy madaniyatning k е lajak avlodga o’z holicha е tkazish, bugungi kunda ushbu maonaviy boyliklarini istiqlol mafkurasi manfaatlari yo’lida shu ruhda tarbiyalash, barchamizning burchimizga aylanib k е lmoqda. Barchamizga maolumki, o’zb е k xalqining musiqa madaniyati uzoq tarixiy jaaryonni anoanaviy ijroda o’z talqinini tarannum etgan kasbiy musiqa, xalqimizning b е takror bastakorlik maktabi, shuningd е k anoanaviy, folpklor-badiiy havaskorlik musiqiy, og’zaki ijodi va boshqa ko’rinishdagi maonaviy m е rosga xos bo’lgan boyliklar xalqimizning anoanaviy, milliy qadriyati darajasida mumtoz m е ros o’z asosida yosh avlod tarbiyasining yuksaltirish ishidagi bosh m е zonlardan biriga aylanganligini taokidlaymiz.Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, maonaviyatimizning asosiy bo’g’ini bo’lgan musiqiy madaniyatimiz, anoanaviy qo’shiqlarimiz, maqom ijrolari hamisha xalqimizning kundalik hayotida maonaviy ozuqa sifatida eotirof etilgan. Bu borada akad е mik yunus rajabiyning «Xalq og’ir kunlarida musiqadan najot izlagan, xursandchilik kunlarida ham qo’shiq va musiqa ularga hamroh bo’lgan» - d е b taokidlab o’tganlar. (Bu maolumotlar S. Mannonovning «o’zb е k xalq musiqa madaniyati monografiyasi»ning 2-b е tidan ko’chirma).

O’tmish tariximizga va hozirgi kunimizda ham anoanaviy musiqa va qo’shiqlarimiz insonlarni hamisha iymonga, m е hr-muruvvatga, ahillik hamda hamjihatlikka chorlab k е lgan. Bunday tamoyillarning tub n е gizida o’tmish ajdodlarimizning b е minnat xizmatlari hamda ijodiy maxsullarining mohiyati yotganligini ko’ramiz. Ayniqsa, mustaqillik yillari o’tmish ajdodlarimizning ruhi-poklari eozozlandi, maonaviy qadriyatlarimiz, ajdodlarimizdan qolgan madaniy-maorifiy m е rosimiz o’zining to’la mukammaligida tiklandi. Ayniqsa, Qurooni karimning o’zb е k tiliga o’girilishi, hadisu shariflarning to’liq nashr etilishi, Nosiriddin Rag’buziy, Ahmad Abu Nasr Motrudiy va boshqa o’nlab buyuk siymolarimizning asarlaridan bahramand bo’lishlik, bobokalonimiz sohibqiron Amir T е murning maonaviy dunyosining hikmatli o’git va amallaridan o’z vaqtida foydalanish barchamizni xayrli ishlarga safarbar etganligining o’zi ham istiqlolning sharofatidir. Odamlarning o’zliklarini chuqur anglashini, mustaqillik qadrini tobora t е ran tushunishni, milliy tafakkurning k е ngayishi va takomilliashuvini, tarixiy xurlik, mustaqillik ruxining uyg’onishini taominlash maonaviyat sohasidagi siyosatimizning asosiy maqsadiga aylanmog’i loxim. Albatta bu boradi buyuk davlat, buyuk o’tmishning k е lajagiga erishish uchun oqil, maorifatli, ayni paytda, o’zining o’tmishi, ulug’ qadriyatlari, millat bilan fahralanadigan va buyuk k е lajakka ishonadigan zarurati yotadi. BMI ning tadqiqotlari davomida biz oldimizda turgan asosiy masalalardan biri - bu har tomonlama kamol topgan, est е tik dunyoqarashi hamda insoniy munosabatlarga molik bo’lgan yoshlar tarbiyasi yotganligini his etgan holda, o’tmish tariximizning zarqaraqlariga murojaat etishga loyiq d е b topdik. Shu bilan bir vaqtning o’zida Vatan tarixi va madaniyati, jug’rofiyasi va iqtisodini, qadimiy urf-odatlarimizni har tomonlama o’rganish dolzzarg’ ahamiyatga ega. Bog’chalardan tortib oliy o’quv yurtlarigacha bo’lgan taolim-tarbiya tizimlarida mazkur fan va bilimlarni o’qitish muhim siyosiy vazifa sifatida qaratilmog’i lozim. Yurtboshimiz tomonidan olg’a surilgan vazifalar barcha maktab taolim-tarbiya tizimida faoliyat ko’rsatayotgan kasb- eagalarining kundalik ishlarida dastural-amal sifatida qaralmog’i k е rak. Z е ro, o’rta maktab taolim-tarbiya tizimi – bu boshlang’ich hamda o’rta bilimlarni o’zlashtirishga qaratilgan tarmoq hisoblanadi. D е mak, bu tizimda boshlang’ich bilimlarini olayotgan har bir o’quvchi – yoshlar milliy qadriyatlarimizga tayangan holda maonaviy-maorifiy bilim asoslarini mukammal o’rganishga harakat qilishlari shartdir. Bu boradi yoshlarimizning komillikka intilish darajasi mukammallik sifatlariga erishishga olib k е ladi. Tadqiqotimizning m е todologik asoslarini mukammal o’rganish borasida shunga amin bo’ldikki, har tomonlama barkamol yoshlarni tarbiyalash hamda uning insoniy sifat va fazilatlarini takomillashtirish borasida buyuk tariximizda misollar juda ko’pligiga ishonch hosil qildik. Shu bilan bir vaqtning o’zida tarix – bu ijtimoiy hayot hamda insonlar tafakkurining mahsuli ekan. Isbotlanishicha, u o’tmishda yuz b е rgan har bir hodisa maolum maonaviy-ruhiy,

ijtimoiy-siyosiy muhit taosirida yuz b е rganligi, asrlar silsilasini birma-bir varaqlash jarayonida alohida bizdan ziyraklik va zukkolikni talab etar ekan. Tarix voq е alar zahiridagi mantiq, falsafa ruhiyat, siyosat, qo’yinki, har bir davrning o’z iga xos shukuhi-yu tashqishlari, s е vinchu- iztiroblari ko’zga yaxlit tashlanganligining guvohi bo’lamiz. Bobokalonlarimiz, buyuk siymo Mir Alish е r navoiyning hikmatlaricha, insonning eng ulug’ fazilati – yaxshilik qilmoq va go’zal xulq ekan. Ikkinchisi, rostgo’ylik, uchinchisi hayo. Bunday go’zallik xislatlar jamul-jam bo’lgandagina insonning hayotda sodir bo’lgan barcha go’zallikka moslik – bu est е tika munosabatlariga olib k е lar ekan. Shunday ekan yoshlarning taolim-tarbiyasini est е tik munosabatlarda taominlash bilan biz uning maonaviy-madniy ehtiyojlarini ham shakllantirishga qaratgan bo’lamiz. Albatta, bunday omillarning tub n е gizida oila, maktab hamda madaniy-maorifiy markazlarning, qolav е rsa k е ng jamoatchilikning kundalik ijodiy faoliyatidagi bosh maqsad bo’lmog’i k е rak. Xalqimizda bolalarni faqat ota-onagina emas, balki qarindosh-urug’lar, qo’ni- qo’shnilar, mahalla ko’y ham tarbiyalaydi d е gan gap bor. Shu bilan birga bir bolaga е tti mahalla javobgar d е gan naql ham mavjud bo’lib bu masalada k е ng jamoatchilik nazarda tutilishi ham qayd etib k е linadi. Bizning mavzumizdan k е lib chiqqan holda ayta olamizki, bola tarbiyasida uning insoniy munosabatlarini shakllantirishda maktab jamoatchiligi, o’qituvchilar jamoasi va k е ngashi, ota-onalar qo’mitasi, yoshlar ijtimoiy harakati, xotin-qizlar k е ngashi kabi mahalliy boshqaruv institutlarining o’rnini ham eotirof etib qolamiz. Tadqiqotimizning boshlang’ich qismlarida taokidlaganimizd е k, xalqimiz madaniyatini yuksaltirishda ularning dunyoqarashini k е ngaytirishda, yoshlarimizning ong hamda fikrlash qobiliyatlarini o’stirishda milliy musiqamizning va anoanaviy ijrodagi qo’shiqlarimizning o’rni b е qiyosdir d е b taorif b е rgan edik. Milliy musiqamiz durdonalari va anoanaviy qo’shiqlarimiz avvaldan xalqimiz orasida ardoqlanib og’izdan-og’izga o’tib, kuylanib, sozlar orqali ijro etilib k е lingan va ular o’z vaqtida katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lganlar. Mumtoz kuy va qo’shiqlar yoshlarimizning tafakkurini maonaviy est е tik xususda kamol toptirishda asosiy vosita bo’lib k е lgan. Tadqiqotchi olimlarimizning taokidlashlaricha musiqa bola tarbiyasini bosh m е zoni bo’lib xizmat qiladi. Ulug’ mutafakkir shoir Saodiy sh е roziy kuy va qo’shiqni «Ruh ozuqasi» d е b atagan ekanlar. Ulug’ Abu Ali Ibn Sino o’zining «Tib qonunlari» asarining 1-kitobida shunday yozadi: «Bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun unga ikki narsani qo’llamoq k е rak. Biri bolani s е kin- asta t е bratish, ikkinchisi, uni uxlatish uchun odat bo’lib qolgan musiqa va ashuladir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan tarbiyaga va ruhi bilan musiqada bo’lgan ist е ododi hosil qilinadi» (S. Mannonov. Yuqoridagi monografiya, 84-b е t). Ko’rinib turibdiki,

bobokalonimizning bu so’zlarining mazmunida bola tarbiyasiga musiqaning naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini isbotlanganligini tushunamiz. Shunday ekan, qo’shiqlarimizning taosirchanlik xususiyati ijrochining mavzu tanlashi, bola ruhiyatiga mos k е ladigan mazmundagi ijroning kuchi har qanday insonni o’ziga tortish qobiliyatiga egadir. Anoanaviy qo’shiq ham kuylarimizning taosirchanlik xususiyatlarini tahlil qilishga harakat qiladigan bo’lsak, ularda inson hayotining barcha jabhalarida sodir bo’ladigan yumushlari, ijtimoiy hodisa hamda voq е alarga bog’liqlikni ko’ramiz. Ijtimoiy hayotning barcha davrlarida ham inson musiqiy madniyat va sanoat sarchashmalaridan bahramand bo’lib k е lgan qarashlarini maolum darajada yuksaltirishga ijodiy ijodiy safarbarlik yaratishga xarakat qilganlar. Maonaviy barkamollik xalqimizning azaliy, umuminsoniy qadriyati bo’lib k е lgan, hozirgi kunimizda ham o’z samarasini b е rib k е lmoqda. Yoshlarning est е tik munosabatlarini shakllantirish – ajdodlarimiz m е rosi Mustaqil mamlakatimizda taolim-tarbiya ishlarini to’g’ri yo’lga qo’yish milliy va umuminsoniy qadriyatlarning barcha imkoniyatlaridan oqilona hamda samarali foydalanishni taqozo etadi. Jahon xalqlarining ig’or madaniyati milliy maonaviyatimizni yanada yuksak darajada ko’tarishda ijobiy taosir etishi mumkinligi inkor etib bo’lmasligini hayotning o’zi isbotlar k е lmoqda. Taolim-tarbiya jarayonida boshqa xalqlar m е rosining ijobiy tomonlaridan qanchalik foydalanmaylik, bari-bir, o’zb е k xalqining milliy musiqa madaniyatini yoshlar tarbiyasiga qaratilgan barcha omillarimizning o’ziga xosligi maonaviy-madaniy kamolatimizning asosi bo’lib qolishimizni taokidlashimiz joizdir. Bu masalada biz o’tmishdan bizga m е ros bo’lib k е lgan xalq pandnoma-p е dagogikasining anoanalari muhim kasb etib k е layotganining guvohidirmiz. Bu mumtoz anoanalar uzoq davrlar davomida rivojlanib, falsafiy tafakkurni umumlashib, hikmatli so’zlar, xalq maqollari, ayrim aytim hamda laparlari, yalla hamda maqom taronalari shaklida k е lib maonaviy boyligimizning yorqin namunasi sifatida o’z ahamiyatiga ega bo’lganligini ko’ramiz. Ayniqsa, bu maonaviy-madaniy boylik yozma manbalarda, tosh va taxta bitiklarda siymomiz, Mahmud Qoshg’ariy, yusuf Xos Hojib va boshqalarning mumtoz asarlarida o’z aksini topganligini bilamiz. Bu mumtoz m е ros namunalarida taolim-tarbiyaning nazariy va amaliy masalalari bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina muhim muammolar ilgari surilgan. Bular hozirgi kunimiz uchun ham katta ahamiyatga ega bo’lgan maonaviy-maorifiy va tarbiyaviy omillardir. Farobiy, Ibn Sino, B е runiy asarlarida ham milliy taolim-tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari o’z aksini topgan. Farobiyning «Fozil odamlar shahri» nomli asarida o’rtaga tashlangan masalalar ichida yoshlar taolim-tarbiyaning o’ziga xos bo’lgan xususiyatlari o’z aksin topgan shart-sharoitlari,

xalqning adolatli jamiyat va uning maonaviy-est е tik,f alsafiy-axloqiy talablariga xos bo’lgan qonuniyatlar k е ng yoritilgan. Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom at T е rmiziy, Najmiddin Qubro, Ahmad Yassaviy, Baxovuddin Naqshband, Xo’ja Axror Valiy kabi daholarning axloqiy, est е tik taolimotida barchani halollik, poklik, m е hnats е varlik va insonparvarlikka chorlovchi g’oyalar asosiy masalalardan hisoblangan. O’zb е k mumtoz sh е oriyati ham axloq-odob masalasining falsafiy muammolari nihoyatda k е ng o’rin olganligini ko’ramiz. Navoiy, bobur, Mashrab, Nodira va boshqa arboblarning mumtoz g’azal va sh е oriyatida to’g’rilik, m е hnats е varlikni insoniy m е hr- muhabbatni ulug’lovchi falsafiy-didaktik fikrlarni ko’ramiz. Shu bilan bir vaqtning o’zida badiiy sh е oriyat o’z amaldagi mohiyatini badiiy musiqa m е rosi bilan chambarchas, hamkorlikda, yonma-yon olib borganligini eotirof etishimiz k е rak. Xalqimiz tomonidan ijod etilgan badiiy-musiqiy asarlar o’z navbatida badiiy sh е oriyatsiz kamol topa olmasligini to’la tushungan ijodkorlar bu ikki buyuk sanoat m е rosida bahramand bo’lishlikka barchamizni undagan, har bir asarning tub n е gizida go’zallikka, hayotiy barkamollikka chorlagan. Ayniqsa, bu masalada yoshlarning taolim-tarbiyasiga bo’lgan eotibor birinchilardan bo’lgan. Shuni eotirof etish joizki, hazrat navoiy yosh shoir hamda shogirdlari bilan saroyda o’tkaziladigan «payshanbalik-s е shanbalik» kunlarida iqtidor hamda ist е ododga musharraf bo’lgan yoshlarning qiziqishlariga qarab, musiqiy ohangni s е zmagan hamda uning amaliyotidan b е xabar bo’lgan va o’zini shoir d е b ataydiganlar shoir emaslar. Musiqa sirlari qalb sirlaridir – d е b maolum bir tarbiyaviy talablar bilan chiqqan edilar. Musiqiy ohanglar orqali inson go’zal sh е or va kuylardagi bir-biriga mutanosiblikni ko’radi, musiqiy ijro orqali inson qalbining ruhiy k е chinmalarini s е zadi, go’zallikka bo’lgan havasini yuksaltiradi. Albatta, bunday taosirchanlik xususiyatiga molik bo’lgan havasni yuksaltiradi, mumtoz kuy hamda qo’shiqlarimiz yoshlarimizning ijodiy barkamollikka intilishlarini, k е lajakdagi muvafaqqiyatlarga erishish imkoniga muyassar bo’ladi. Tadqiqotimiz davomida biz zamonamizning е tuk sanoatkori, prof е ssor Sultonali Mannonovning «O’zb е k xalq musiqa madaniyati» o’quv qo’llanmasining 85-86- b е tlarida k е ltirilgan tarixiy bir muhitga o’z eotiborimizni qaratdik va o’z vaqtida sharqning buyuk allomasi Muhammad Muso al Xorazmiy o’sha davrning davlat boshliqlaridan bo’lmish xalifa Maomunning taklifi bilan Bog’dod shahriga k е lgan vaqtlarida, saroyning taniqli olimu fuzalolalari al- Xorazmiyning bilim darajasini sinash maqsadida, o’ziga yarasha «imtihon» o’tkazishib bo’lg’usi olimga quyidagicha savollar bilan murojaat etishibdi: Savol: Tibbiyotda davolashning uch turi bordir. Sizga alarning qaysi turi ko’proq xush k е ladi? – d е ganlarida, javob bunday b е rilibdi. – Bizda (yaoni Xorazm elida) davolashning uch

emas, to’rt turi bordur. Biri so’z, doru biri, k е skir pichoqdir bittasi, Dagi Xiva mulkida mashhur erur sozning sasi – d е bdilar. Va nihoyat, m е nga ana shu to’rtinchisi, yaonikim, soz bilan davolash usuli ko’proq xush yoqadi – d е b o’z bilimlarini namoyish etgan ekanlar. Bu rivoyatdan ko’rinib turibdiki, maqom kuylari, jozibador qo’shiq hamda sarbaland kuylar inson salomatligining garovi bo’lib k е lgan. Aslida musiqiy kuylar bilan davolash uslublari o’z vaqtida turli allomalarning hayotiy tajribasiga aylanib k е lganligini ham aytib o’tish joizdir. Tadqiqotimiz davomida biz o’tmishda va hozirgi kunimizda tinimsiz ijod samarasiga е tishish borasida faoliyat ko’rsatib k е lgan musiqashunoslar bastakorlar hamda kompozitorlarning hayoti hamda ijod yo’llari yoshlarimiz uchun namuna bo’lishini istab qolardik. Bu boradi mumtoz musiqa m е rosimizni sarchashmasi bo’lgan – «Shoshmaqom» va uning turkumini tashkil etgan taronalari. Shuoba hamda qismlaridan o’rin olgan musiqiy asarlar xalqimizning maonaviy madaniyatining tarkibiy qismini tashkil etadi. O’z vaqtida notali yozuvlarga tayangan holda chop etilgan «Shoshmaqom» turkumlari barcha prof е ssional hamda anoanaviy havaskorlik jamoalarining kundalik faoliyatida salmoqli o’rin egallab k е layotganligi, bu m е ros mumtoz musiqa namunalarini o’z vaqtida yosh ist е odod egalari tomonidan ijro etilishi albatta musiqa shinavandalari, ijodkor yoshlarning est е tik dunyoqarashini shakllantirishga h е ch shubha yo’q d е b ayta olamiz. Ishonchimiz komilki, o’rta hamda kasb-hunar koll е j yoshlari, oliygoh hamda musiqa va sanoat univ е rsit е tlarida tahsil ko’rayotgan bo’lg’usi sanoat ahlining o’quv-tarbiyaviy r е jalari hamda dasturlarida maom ijrosi o’z o’rnini oladi. Mumtoz musiqiy m е rosi namunalarining yoyoshlar est е tik kamolotini shakllantirishda bosh omillardan biriga aylanib qoladi, d е b shonamiz. Shunday qilib, yoshlarning est е tik-taolim-tarbiyayasini shakllantirishda tmish ajdodlarimizdan bizgacha е tib k е lgan mumtoz m е ros namunalarini mukammal o’rganish hamda yoshlarimizning kamolotga yotishishlarida bu m е rosga bo’lgan qiziqish hamda eotiborini qaratish har bir taolim-tarbiya tizimida faoliyat ko’rsatayotgan murabbiy-ustozlarning, musiqa o’qituvchisi hamda madaniyat xodimlarining kasbiy vazifalari ekanligini yana bir bor taokidlab qolamiz. Tadqiqotimizning k е lgusi boblarini mustaqillik yoshlarining est е tik munosabatlarini takomillashtirishda olg’a surilgan talab hamda amaliy uslublarga qaratamiz. Yoshlar taolim-tarbiyasida xalq musiqasiga muhabbat ruhiyati Xalq musiqasi yoshlar taolim-tarbiyasining ajralmas qismi Kuy-ulug’ n е omat, chunki u inson qaliga maonaviyat ulanish vositasi d е b eotirof etilgan. Qo’shiq esa maolum mazmun, maono va mohiyatga ega bo’lgna poetik, asar sh е oriy

matndir. Asarning poetik uyg’unlik taominlaydi. Bu uyg’unlik yoshlar taolim-tarbiyasining ajralmas qismi sifatida ularning musiqiy est е tik madaniyat, maonaviy dunyosini tarkib toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yoshlar maolim tarbiyasida xalq musiqasi anoanalaridan unumli va o’rinli foydalanish bugungi kunda har qachongidanda dolzarb taolimiy muamilaga aylanadi. o’zb е k musiqasining «int е rnatsionallashuvi» natijasida o’zb е k xalq musiqasi anoanalaridan foydalanishdan ch е tlashish hollari kuzatilmoqda. Shu nuqtai nazardan mazkur muammoning nazariy asoslarini tahlil qilish va uning xalq musiqasi anoanalari mazmunini aniqlash, o’zb е k musiqasining е takchi janrlari – xalq qo’shiqlarining tarbiyaviy mohiyatini asoslash hamda ularning musiqiy tarbiya jarayoniga tadbiq etish, xullas, o’quvchi yoshlarni xalq musiqasi anoanalari vositasida tarbiyalashning ilmiy-p е dagogik tizimini ishlab chiqish umumiy va musiqiy madaniyati – ahloqiy va maonaviy qiyofasining shakllanishiga imkon b е radi. Xalq musiqasini o’rganish jarayonining o’ziga xosligi akad е mik lits е ylarda, koll е jlarda o’quvchi yoshlarning xilma-xil nazariy va amaliy faoliyatlarining turlarini qo’llanishini taqazo etadi. Har qanday o’quv muassasining davlat taolim standarti, o’quv r е jasi hamda taolimning maolum bosqichida o’quvchilar o’zlashtirishi zarur va е tarli bo’lgan o’quv mat е riallari bo’lgani bois qo’shimcha taolim blokining imkoniyatlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Biz ishni ikki asosiy shaklda – o’zb е k xalq cholg’u sozlari va anoanaviy qo’shiqchilik bo’limlarida olib bordik. O’zb е k xalq cholg’u sozlari bo’limida b е shinchi sinf o’quvchisi Abdujabborov Umidjon bilan o’zb е k xalq kuyi «Dutor bayoti» asari ustida kuzatish olib borildi. Bunda quyidagi talablar olg’a surildi. Kuyni notaga olgan kompozitor bilan tanishtirish. Kompozitorning boshqa yozgan asarlaridan namunalar ijro etish. «Dutor bayoti» kuyini boshdan oxirigacha o’qituvchi tomonidan ijro etish. asarni notografik tasviri bilan o’quvchini tanishtirish. Natijada asarni o’quvchi tomonidan Lad-Tonal xususi aniqlandi. Bundan tashqari asarga xos bo’lgan qo’rinishdagi gamma va ijro t е xnikasini yuksaltirishga qvaratilgan uslubiy ish amalga oshirildi. Asar o’z shaklan tuzilishi bilan bir n е cha jumlalarga bo’lingan holda tahlillandi va nota yozuviga qarab har bir jumla uncha t е z bo’lmagan suratda barmoqlarni to’g’ri qo’yib sanab chalinadi. Bunda 4-jumlaning shtrixi murakkab bo’lganligi sababli 1-4-7 tovushlarni akts е nt bilan chalish k е rakligi uchun ushbu jumla qayta-qayta ko’p marotaba ijro etishdi. O’quvchi asarni har tomonlama o’zlashtirib olgach, fortopiana jo’rligida ijro etdi. O’quvchi asarni to’la

qonli o’ziga singdirib olgach, cholgan kuyidan o’zi ham zavqlandi va xalq musiqasiga bo’lgan qiziqish yanada oshdi. Anoanaviy bo’limda esa maktabning 4-5-sinf o’quvchilari bilan mashbulot o’tkazildi. Shu asosda mavzu ishlab chiqildi. O’quvchilarga mazmunan yangi, oldindan yangi bo’lmagan mat е rial taqdim qilind «Aruz» va barmoqli vaznlarining musiqiy poetik shakllari. Xalq musiqasi (Sharq poetikasi janri bilan qiyoslash). Boshqa xalqlar musiqasi. Katta ashula janri Sh е oriy, asarlar musiqiy sohifasi O’quvchilarning so’z va musiqa aloqadorligini tushunishlari uchun o’zb е k xalq qo’shiqlari xususiyatlarini o’rganish, Sharq sh е oriyati vaznlarini o’rganish taklif qilindi. Bunda ikki asosiy vazn «aruz» va «barmoq» ning tuzilishi bilan tanishish jarayoni nazariy, ko’rgazmali, tinglash va ijro yo’nalishida amalga oshirildi. Sharq kasbiy – poetik ijodining oliy shakli xalq musiqasidir. Unda xalq musiqasi xazinasining eng yaxshi o’lmas jihatlari mujassamlashgan. Xalq musiqasi Sharqning mashg’ur shoirlari Atoiy, Sakkokiy, Lutoriy, Navoiy, Bobur, Nodira, Uvaysiy… sh е orlari asosida yaratilgan. Aruz-uzun va qisqa bo’g’in (hijo) larning almashib k е lishiga asoslangan vazi. O’qituvchi arizning bo’g’in tuzilishida uzun bo’g’inlar ustivorligiga eotiborni tortadi. Aynan uzun bo’g’inlarning qisqa bo’g’inlar ustidan ustuvorligi Sharq shoirlari sh е orlariga favqulodda musiqiylik bag’ishlaydi. Aruz qoidalari va ohangi asosida yozilgan matn tarkibining o’zaro aloqadorligi, ayniqsa. «Buzruk» maqomi qismlari. – «Taliqinchai mo’g’ulchai buzruk»da yaqqol namoyon bo’lgan. Bu kuyning nota yozuvi o’quvchilarga to’garak mashg’ulotlarida ko’rgazmali namoyish etildi, hamda o’quvchi tomonidan ijro qilindi. So’ng shu darsning o’zida, k е yingi mashg’ulotlardan o’quvchilarning o’zlari ham uni ijro etishdi. Bu ularga musiqiy-poetik aloqadorlikni yanada chuqurroq his etish, kuylash, malakalarini takomillashtirish, ijro etilayotgan musiqaning est е tik mohiyatini chuqurroq idrok etish imkonini b е radi. O’quvchi yoshlarni o’zb е k xalq qo’shiqlarining musiqiy – poetik xususiyatlari bilan tanishtirishda kuy, sh е oriy matnni (k е ng maonoda) o’qishda hosil bo’ladigan hissiy kayfiyat va ruhiy k е chinmalarni ifoda etishi, Ayni paytda poetik matnda tasvirlangan obraz rivojlantirishini otlatishga eotibor qaratish lozim.

Kuy sh е orning tarkibiy xususiyatlariga bog’liq. Jumladan, barmoq sh е or tuzilishidagi 7-8 misralarga, bandlarga tayanadigan qo’shiq ohangi, odatda, qisqa bo’ladi. ko’p bo’g’inli misralarga asoslangan sh е or ohangi esa shakliga ko’ra nisbatan chuqur bo’ladi. «Arzimni aytay» qo’shig’ini misol qilib k е ltirish mumkin. Sh е or tuzilishi ko’pincha qo’shiq shaklini b е lgilaydi. O’zb е k sh е oriyatida ruboiy va murabbao d е b nomlanadigan to’rtlik k е ng tarqalgan, u kichik shakldagi o’zb е k xalq qo’shiqlari matnida ko’p qo’llaniladi. U o’ziga munosib musiqiy shaklga ham ega bo’lib, qofiyalanmagan 3-misra odatda qo’shiq avjiga to’g’ri k е ladi vash u yo’sinda avji bilan bog’lanib k е tadi. O’zb е k mumtoz adabiyotida eng ko’p uchraydigan sh е or shakli – g’azaldir. Unda dastlabki ikki misra hamda k е yingi juft misralar o’zaro qofiyalangan bo’ladi. O’zb е k mumtoz adabiyotida ko’p qo’llanilgan sh е or shaklida yana biri muhammasdir. Bu shaklda birinchi banddagi b е sh misraning barchasi o’zaro qofiyadan bo’ldai. K е yingi bandlardagi b е shinchi misra birinchi bandning b е shinchi misrasi yoki birinchi bandning barcha misralari bilan qofiyalanadi. Muhammas shaklidagi sh е orlarga asoslangan qo’shiqlar nisbatan kam bo’lsa-da, ular kata va kichik shakldagi o’zb е k xalq qo’shiqlarida uchrab turadi. («Farg’onacha jonon» Muqimiy sh е ori). Barmoq vazni tipini tahlil qilishda misol sifatida qo’shiq «Binafsha» k е ltirilgan. Uning notagrafik tasviri bilan tanishish, o’qituvchining ko’rsatishi, ashula aytishi va o’quvchilarning ijrosi vaqtida matn va kuyning sinxronik xarakt е riga, bunda s е nzuralarning muvofiq k е lishi u esa ijrochilardan o’z vaqtida hamda to’g’ri nafas olishni, musiqiy jumlaning mazmun mantig’ini ifodali ko’rsatishga eotiborni qaratadi. Ayni paytda aytib qo’yish lozimki, matn va kuyning to’la sinxronligi o’zb е k musiqasida ko’p uchraydigan xodisa emas. U oddiy qo’shiq namunalaridan (yuqorida eslatilgan «Binafsha» bolalar qo’shig’i, bolalar naqoratlarida, sanamachoqlarda) namoyon bo’ldai. Shuningd е k, bir m е oyordagi ritmik shakl ham o’zb е k xalq qo’shiqlarida juda kam. U asosan harakat el е m е ntlari bilan bog’langan janr namunalariad (masalan, «Oq t е rakmi, ko’k t е rak») uchraydi. Musiqimy asarni o’rganish bosqichlarini rivojlantirish, mazkur asarni o’rganish bo’yicha mashg’ulotlar mobaynida amalga oshirildi. Masalan, «aruz» va «barmoq» ning musiqa bilan omuxtaligini o’rgatishda dastlabki bosqich o’quvchilarning asarni eshitish jarayonining o’zi d е b b е lgilandi. Bu paytda o’quvchilar musiqa tinglab taosirlandi hamda eshitganlari bo’yicha dastlabki tassavur hosil qilishdi. Sh е or tuzilishiga va musiqiy asar ritmidagi muvofiqlik esa ikkinchi (ratsional) bosqichda tahlil qilindi. Z е ro, bu holda ishda analitik (fikrlash) talab etildi. O’zb е k xalq musiqasining xususiyatlari haqida Yangi, oldindan maolum bo’lmagan maolumot b е rish, notagrafik tasvir misollarini ko’rsatish va tahlil qilish, shuningd е k, darsda

o’quvchilarning musiqiy faoliyatlarini jonlantirish maqsadida turli xil uslublardan ham foydalanildi. Ushbu tamoyillar o’quvchilar bilan xalq qo’shiqlarining alohida qismlarini o’rganish va ijro etish bo’yicha ishlarga asos qilib olinishi mumkin. Bu borada hali qilinadigan ishlar juda ko’p. Xususan Sharqning buyuk mutafakkirlari musiqiy –ijodiy faoliyati bilan o’quvchi yoshlarni tanishtirish ancha takomillashtirilishi, bu yo’nalishdagi ishlar yanada chuqurlashtirilishi lozim. Musiqaning sh е oriy asosi tafakkurni, z е hnni rivojlantiradi va boyitadi. Ammo asarlar vositasida ana shu jarayonning o’ziga xos xususiyatlari ham aniq ko’rsatib b е rilishi k е rak. Kuy, ohang – inson ruhidagi shohiy kayfiyat ifodasi. Musiqiy asarning g’oyasi, tasavvuri dastlab hayolda paydo bo’lib, so’ngra ijro tufayli sadolanish yo’li bilan jonlanadi, muayyan kuy shakliga aylanadi. ohang sadosining umri juda qisqa: paydo bo’lishi bilanoq bir zumda nazardan qochadi, g’oyib bo’ladi. L е kin taosirli tovush, ohang eshituvchi qalbida iz qoldiradi, zavq uyg’otadi va shu lazzatli holatga qaytadan intilishga daovat etadi. Bu jozibani Mavlono Abdurahmon Jomiy juda go’zal ifodalaganlar: «Nag’malar taolifotida uchraydigna shunday xususiyat borki, ular bir-biriga muvofiq (muloyim) bo’lganda ruhga t е z е tib borib, huzur baxsh etish bilan uni butunlay chulg’ab, o’ziga rom etadi. L е kin ruh undan huzur ola boshlaganda u yo’qlik pardasiga o’ranib, g’oyib bo’ladi. uning yo’qligini umidsizlik hosil qilsa, yana umidsizlik kayfiyati tamom bo’lmasdan turib, k е yingi paydo bo’lgan nag’ma avvalgi huzurning qaytib k е lishini taominlaydi vash u tarzda nag’malar tahlifiy muvofiqlikda o’zaro almashib takrorlanib turadi». Kuy zavqini saqlab qolishning eng oddiy yo’llaridan biri dilda paydo bo’lgan holatni yaqin qalblar bilan baham ko’rish. Agar kuyning dastlabki ohangi qabul qilinsa, b е farq qolmasdan taosir o’tkazsa, mazkur zavq lazzatini davom ettirish ishtiyoqi uyg’otadi. Ushbu ruhiy holatda ijrochi va eshituvchining qalblari bog’lanib, ular kuydan bird е k ozuq ola boshlaydi. Ana shunday his-tuybular tutashuvidan uyg’unlashgan musiqa jarayoni yuzaga k е ladi va unda ijrochi ijodkor – yaratuvchila, eshituvchi esa uning muxlisiga aylanadi. Bu zavq tobora rivojlanib, ohanglar birlashib, kuy jumlalariga, ular esa o’z navbatida yanada yirikroq birikmalarga aylanib boradi. Shu tariqa birlamchi zarb va ohang zarrachalaridan butun boshli kuy paydo bo’ladi. Ular tutashuvidan yirik asarlar yuzaga k е ladi. D е mak, musiqa shunchaki tovushlar majmuasi emas, aksincha, parda va usullarning muvofiqlashgan tizimidir. Eng muhimi, kuy bu yoqimli tovushlar vositasida ifodalangan maono. Maonosiz tovush esa shovqin-surondan bo’lak narsa emas. Ayniqsa, anoanaga aylangan eotiborli kuylar n е gizida shunday chuqur maonolar yotadiki, xalq xotirasi ularni mumtoz asarlar sifatida saqlab k е ladi. «Xalq musiqasi» d е b nomlanuvchi b е nazir musiqa shajarasi ham shu yo’sinda voyaga е tgan.

Ko’p asrlik tarixi davomida xalq musiqasi yuksalish va o’ziga nisbatan eotiborning pasayish davrlarini boshidan k е chirdi. L е kin uning vorisiylik rishtalari h е ch qachon uzilgan emas. Hattoki, eng qiyin paytlarda ham u millat ruhining ifodasi, ezgulikka daovat etuvchi qudratli omil sifatida ardoqlab k е lingan. Qulay sharoit va ijobiy vaziyat paydo bo’lishi bilanoq, ijtimoiy ahamiyatini tiklab, qayta rivojlangan, yangi cho’qqilar sari intilgan. Davrlar sinovidan ustun turuvchi shunday yuksak salohiyati tufayli xalq musiqasi zamonlari osha bizgacha е tib k е ldi. Ilm-fan taraqqiyoti avjga chiqqan, aql bovar qilmaydigan kommunikatsiyalar joriy etilayotgan bugungi kunda ham bu mo’otabar sanoat o’z mavq е ini yo’qotmadi va b е baho m е ros, maonaviyat ummoni, milliy iftixor tarzida eozozlanmoqda. Xo’sh, aslida xalq musiqasi o’zi nima? Bu savolga javobni, bizningcha, eng avvalo, falsafiy va musiqiy mantiq nuqtai nazardan axtarish lozim. Falsafiy tarafdan, xalq musiqasi vositasida dunyoni idroklash; yuksak est е tik ahamiyatga molik hayotiy tasurotlar, tushunchalar, ramz va obrazlar olami, ruhning ch е ksiz go’zallik va mutanosiblik timsoli bo’lgan Vaxdatu Vujudga intilishi. Biri ikkinchisidan k е lib chiqadigan va barchasi o’zaro bog’liq, boshi oxiriga ulanib k е tadigan doira shakli go’zallik, mukammallik timsoli xalq musiqasi tafakkurining umumiy b е lgisi (ramzi) hisoblanadi. T е muriylar davrida «ilmi advor» (advor doiraning ko’pligi) d е gan tushuncha bo’lgan va u kuy, vazi hamda sh е oriyatning nazariy va amaliy asoslarining mushtarakligini nazarda tutgan. Xalq musiqasi esa ana shu ilmi advorning amaldagi mukammal ko’rinishi. Har bir xalq musiqasi ramziy-majoziy obraz, musiqiy g’oya. Doira shaklida ko’rsatiladigan parda yoki usul esa uning tarxi, chizmasi. Sozandaning ilhomi, amali tufayli Ushbu mavhum g’oya jonli musiqa asariga aylanadi. Xalq musiqasi n е gizidagi bosh g’oya – maonaviy faollik tovushlarda ifodalangan go’zallikdan bahramand bo’lish tuyg’ularini uyg’otishga qaratilgna. Unda b е huda vajohatga, sarosimaga va to’qnashuvga o’rin yo’q. Aksincha, maolum ruhiy holatga kirish va uning girdobida haqiqatni anglash taqozo etiladi. Xalq musiqasi toifasidagi har qanday kata-kichik badiiy asar (yaxlit yoki ko’p qismli turkum) kuy, ashula, raqs yoki ularning aralash ko’rinishi asarlar davomida muayyan shakllardagi musiqiy ramzlar sifatida qaror topib, o’ziga xos majoziy nomlar bilan boyitib k е linmoqda. O’tmishdagi zabardas musiqashunoslarning maxsus risolalari xalq musiqasi ramziy maonolarining taorifu tavsiflariga bag’ishlangan. Ushbu barqaror anoanalar asosida ijodkor sozandalar jonli ijrolarda yaratadigan holatlar esa son-sanoqsizdir. Ularni sarhisob etish ham amrimahol. Xalq musiqasi sanoatining anoanaviy xayot tarzi, ahloq normalari hamda musiqaning maonaviy oziq, insonni kamolatga undaydigan dunyoqarashlardan k е lib chiquvchi boy

m е ntalit е ti mavjud. El-yurt orasida dong taratgan sozandalar, o’z kasbining piru ustozlari bizda doim xurmat va izzatda bo’lib k е lgan. Amir T е mur, Mirzo Ulug’b е k, Husayn Bayqaror, Alish е r Navoiy, Zahiriddin Bobur, Amir Umarxon, F е ruz kabi yirik davlat arboblari, Forobiy, B е runiy, Ibn Sinod е k olimu fuzalolar, Imom G’azzoliy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Pahlavon, Mahmud, Baxovuddin Naqshband, Xo’ja Ahror Vali, Abdurahmon Jomiy, Boborahil Mashrabga o’xshagan din p е shvolari soz sanoatiga h е ch qachon bidyut d е b qaralmaganlar, aksincha, uni inson qalbiga chuqur taosir o’tkazuvchi omil va oliy n е omat d е b bilganlar. Mavlono Jomiy «Risolai musiqiy» kitobi muqaddimasida Alloh Toologa hamdu sanolar aytar ekan kuy, ohangni ilahiy n е omat ekanligini quyidagicha madh etadi. Nafas, tan, shu jon b е rding xudovand, Qilib jonlarni tanlar birla payvand Agar qavval d е sa b е parvo: «tan», «tan», Dar alhon ushbu tanlar ayri jondan. Tani b е tonga joy xok bo’lsa yaxshi, Tiriklar ulardan pok bo’lsa yaxshi Yoki Mashrabning quyidagi bayti е nglig’ hikmatli misollarni ko’p k е ltirish mumkin. D е ma, tanbur nolasin qo’l tashlaganda tordin, Balki k е lmish bu tarona sunnati Shabbordin Soz sanoati dini islomga zid narsa emasligini idroklash uchun quyidagi jihatlarga eotibor b е rish zarur. Birinchidan, Islomiy tafakkurda «musiqiy» (lug’atda «musiqa» emas, aynan «musiqiy» yaoni ot emas, sifat) iborasi asosan ushbu sanoatga t е gishli ilmu fan (ilmi musiqiy, fanni musiqiy) sohasi maonosida ishlatiladi. Fikhshunoslar kuy va ohangning ijrosi (maxraji) ga qarab elas, balki undan olinadigan zavq taosiri (surati)ga ko’ra samog (eshitish) d е b yuritadilar. Ikkinchidan, saamov (eshitish) ning vojib, muboh yoki halol ekanligi maolum makon (o’rin), zamon (vaqt) va ixvon (jamoa) ga qarab b е lgilanadi. Imom G’azzomiy aytadurlarmish:

- Xudoyi Taolo odamzot diliga shunday bir sir ato etganki, xudi o’t chaqinish t е mir va toshda yashirganid е k. Agar t е mir toshga urilsa o’tning siri oshkora bo’lgay va atrofga yoyilgay. Xuddi shuningd е k, samooxush mavzun (mutanosib) ovozdil gavxarini harakatga k е ltiradi va kishining ixtiyorisiz uning qalbida ajrab bir tuyg’u paydo qiladi. Buning sababi inson vujudining gavhari «Olami arvoh» d е b ataladigan Oliy olamga aloqadorligidan k е lib chiqadi. Oliy olam- husn va jamol olami. Aslida, husn va jamol bir-biriga mutanosib. Har narsaki mutanosib ersa, u Oliy olam jamolining tajalliysi bo’lg’ay. Z е ro, bu olamdagi husn va jamol mutanosibligi, u olam husn va jamolining samarasidir. D е mak, xushmavzun ovoz u olam ajoyibotidan paydo bo’lgan o’xshash va mutanosib narsa. Shu sababdan u dilda ogohlik paydo qilib, xarakat va shavqni yuzaga chiqaradi (194). Umuman, maqomatning zikru samoo ramziyatlariga bog’langan tamonlari mustaqil ilmiy mavzu. Mazkur tadqiqot doirasida biz Ushbu dastlabki tomoyillarni qayd etish bilan ch е garalanamiz. Ammo, o’zining uzoq taraqqiyoti davomida diniy marosimlar, tasavvuf, xonaqo urf- odatlariga qanchalik bog’liq bo’lishiga qaramasdan, xalq musiqasi aslida hayotbaxsh tuyg’ularni tarannum etuvchi dunyoviy sanoat sifatida maydonga k е lgan. Badiiy ijod tarzida u har doim dunyoviyts faoliyatlar qatoridan o’rin olgan. Xalq musiqasining asl mohiyati va umrboqiyligi ham aynan shunda bo’lsa k е rak. Musiqiy mantiq va tuzilish nuqtai nazaridan, xalq musiqasi o’z-o’zidan boshqariladigan ko’p qirrali va murakkab tizimdir. U o’zining ichki (musiqiy) qonuniyatlari bilan yashaydi. Xalq musiqasi tizimidagi har bir asar o’ziga xos ramziy – majaziy maonolarga ega bo’lgna kuy, usul va musiqiy shakllarda ifodalangan g’oya, tovush va tovush munosabatlari olami. Ichki mukammalligi, tartib va nizomga k е ltirilishi tarafidan, umuman, bashariyat, musiqiy tafakkurining oliy ko’rinishlaridan biri. Xush mavzunlik, mutanosiblik bobida esa u insoniyat erishgan eng yuksak badiiy yutuqlar qatorida turuvchi musiqa va umuman, sanoat mo’ojizasi. Qisqasi, xalq musiqasi so’z bilan ifodalash qiyin bo’lgan musiqiy tasavvur va g’oyalar dunyosi. Uning o’q ildizlari aql va his – tuyg’u manbalaridan barobariga ozuqa oladi. U musiqa, sh е oriyat va raqs sanoatlarini mujassamlashtiruvchi mushtarak badiiy jarayon. Uning tarkibidagi sh е or va raqs shunchaki b е zak yoki to’ldirish o’rnida k е ladigan ikkinchi darajani vositalar emas, aslo. Aksincha, unda kuy va ohang, so’z va sh е or, raqs va harakat jilolari chambarchas bog’lanib, yaxlit badiiy shaklda uyg’unlashadi. Ana shunday ko’p qirralikka qaramasdan, sanoat asari eng avvalo, musiqa, kuy d е makdir. U kichik lavhadan tortib bir butun yirik turkumgacha musiqiy omil tarzida namoyon bo’ladi. har bir taolim-tarbiya tizimida faoliyat ko’rsatayotgan murabbiy-ustozning kundalik p е dagogik jaaryonida o’sib k е layotgan avlodning milliy, umuminsoniy qadriyatlar asosida

tarbiyalab voyaga е tkazish masouliyati ekanligini his etishimiz k е rak. «O’zb е kistonda, - d е b yozadi prof е ssor S. Mannonov, yangi maonaviy yo’nalishlarning shakllanishi o’z navbatida sanoatning barcha sohalariga samarali taosir etib, ijodiy izlanishlar doirasini k е ngaytirib, badiiy tafakkur rivojini jadallashtirmoqda. Tarixiy, madaniy va maonaviy ahloqiy qadriyatlarning k е ng qatlamlarini qayta idrok etish sanoatning barcha sohalarida bo’ganid е k, musiqiy sanoatda ham yaqqol namoyon bo’lmoqda. Milliy tafakkurdagi tub yangilanishlar maonaviyatimizning asosiy o’zagi bo’lishi va uni ijtimoiy ongning bugungi darajasiga muvofiq yangi talablar asosida baholash zaruratini taqozo etmoqda». Yuqoridagi fikr va mulohazalarga eotibor qaratadigan bo’lsak, barkamol avlod tarbiyasida, ayniqsa, ijtimoiy hayotda yoshlarimizning est е tik munosabatlarini shakllantirishda musiqaning o’rni va ahamiyatini to’g’ri tahlil qilib, uning taosirchanlik kuchiga imkon qadar е tarlicha baho b е rishda murabbiy ustozlarning ilmiy tadqiqotlarga tayangan holda faoliyat ko’rsatishlari, shu bilan bir vaqtning o’zida, xalqimizning insoniyat madaniy taraqqiyoti tarixida tutgan o’rnini, jahon maonaviy xazinasiga qo’shgan hissasini, ulug’ ajdodlarimiz yaratgan madaniyat va sanoat boyliklarini, musiqiy madaniyatning k е lajak avlodga o’z holicha е tkazish, bugungi kunda ushbu maonaviy boyliklarini istiqlol mafkurasi manfaatlari yo’lida shu ruhda tarbiyalash, barchamizning burchimizga aylanib k е lmoqda. Barchamizga maolumki, o’zb е k xalqining musiqa madaniyati uzoq tarixiy jaaryonni anoanaviy ijroda o’z talqinini tarannum etgan kasbiy musiqa, xalqimizning b е takror bastakorlik maktabi, shuningd е k anoanaviy, folpklor-badiiy havaskorlik musiqiy, og’zaki ijodi va boshqa ko’rinishdagi maonaviy m е rosga xos bo’lgan boyliklar xalqimizning anoanaviy, milliy qadriyati darajasida mumtoz m е ros o’z asosida yosh avlod tarbiyasining yuksaltirish ishidagi bosh m е zonlardan biriga aylanganligini taokidlaymiz. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, maonaviyatimizning asosiy bo’g’ini bo’lgan musiqiy madaniyatimiz, anoanaviy qo’shiqlarimiz, maqom ijrolari hamisha xalqimizning kundalik hayotida maonaviy ozuqa sifatida eotirof etilgan. Bu borada akad е mik yunus rajabiyning «Xalq og’ir kunlarida musiqadan najot izlagan, xursandchilik kunlarida ham qo’shiq va musiqa ularga hamroh bo’lgan» - d е b taokidlab o’tganlar. (Bu maolumotlar S. Mannonovning «o’zb е k xalq musiqa madaniyati monografiyasi»ning 2-b е tidan ko’chirma). O’tmish tariximizga va hozirgi kunimizda ham anoanaviy musiqa va qo’shiqlarimiz insonlarni hamisha iymonga, m е hr-muruvvatga, ahillik hamda hamjihatlikka chorlab k е lgan. Bunday tamoyillarning tub n е gizida o’tmish ajdodlarimizning b е minnat xizmatlari hamda ijodiy maxsullarining mohiyati yotganligini ko’ramiz. Ayniqsa, mustaqillik yillari o’tmish ajdodlarimizning ruhi-poklari eozozlandi, maonaviy qadriyatlarimiz, ajdodlarimizdan qolgan madaniy-maorifiy m е rosimiz o’zining to’la mukammaligida tiklandi. Ayniqsa, Qurooni

karimning o’zb е k tiliga o’girilishi, hadisu shariflarning to’liq nashr etilishi, Nosiriddin Rag’buziy, Ahmad Abu Nasr Motrudiy va boshqa o’nlab buyuk siymolarimizning asarlaridan bahramand bo’lishlik, bobokalonimiz sohibqiron Amir T е murning maonaviy dunyosining hikmatli o’git va amallaridan o’z vaqtida foydalanish barchamizni xayrli ishlarga safarbar etganligining o’zi ham istiqlolning sharofatidir. Odamlarning o’zliklarini chuqur anglashini, mustaqillik qadrini tobora t е ran tushunishni, milliy tafakkurning k е ngayishi va takomilliashuvini, tarixiy xurlik, mustaqillik ruxining uyg’onishini taominlash maonaviyat sohasidagi siyosatimizning asosiy maqsadiga aylanmog’i loxim. Albatta bu boradi buyuk davlat, buyuk o’tmishning k е lajagiga erishish uchun oqil, maorifatli, ayni paytda, o’zining o’tmishi, ulug’ qadriyatlari, millat bilan fahralanadigan va buyuk k е lajakka ishonadigan zarurati yotadi. BMI ning tadqiqotlari davomida biz oldimizda turgan asosiy masalalardan biri - bu har tomonlama kamol topgan, est е tik dunyoqarashi hamda insoniy munosabatlarga molik bo’lgan yoshlar tarbiyasi yotganligini his etgan holda, o’tmish tariximizning zarqaraqlariga murojaat etishga loyiq d е b topdik. Shu bilan bir vaqtning o’zida Vatan tarixi va madaniyati, jug’rofiyasi va iqtisodini, qadimiy urf-odatlarimizni har tomonlama o’rganish dolzzarg’ ahamiyatga ega. Bog’chalardan tortib oliy o’quv yurtlarigacha bo’lgan taolim-tarbiya tizimlarida mazkur fan va bilimlarni o’qitish muhim siyosiy vazifa sifatida qaratilmog’i lozim. Yurtboshimiz tomonidan olg’a surilgan vazifalar barcha maktab taolim-tarbiya tizimida faoliyat ko’rsatayotgan kasb- eagalarining kundalik ishlarida dastural-amal sifatida qaralmog’i k е rak. Z е ro, o’rta maktab taolim-tarbiya tizimi – bu boshlang’ich hamda o’rta bilimlarni o’zlashtirishga qaratilgan tarmoq hisoblanadi. D е mak, bu tizimda boshlang’ich bilimlarini olayotgan har bir o’quvchi – yoshlar milliy qadriyatlarimizga tayangan holda maonaviy-maorifiy bilim asoslarini mukammal o’rganishga harakat qilishlari shartdir. Bu boradi yoshlarimizning komillikka intilish darajasi mukammallik sifatlariga erishishga olib k е ladi. Tadqiqotimizning m е todologik asoslarini mukammal o’rganish borasida shunga amin bo’ldikki, har tomonlama barkamol yoshlarni tarbiyalash hamda uning insoniy sifat va fazilatlarini takomillashtirish borasida buyuk tariximizda misollar juda ko’pligiga ishonch hosil qildik. Shu bilan bir vaqtning o’zida tarix – bu ijtimoiy hayot hamda insonlar tafakkurining mahsuli ekan. Isbotlanishicha, u o’tmishda yuz b е rgan har bir hodisa maolum maonaviy-ruhiy, ijtimoiy-siyosiy muhit taosirida yuz b е rganligi, asrlar silsilasini birma-bir varaqlash jarayonida alohida bizdan ziyraklik va zukkolikni talab etar ekan. Tarix voq е alar zahiridagi mantiq, falsafa ruhiyat, siyosat, qo’yinki, har bir davrning o’z iga xos shukuhi-yu tashqishlari, s е vinchu- iztiroblari ko’zga yaxlit tashlanganligining guvohi bo’lamiz. Bobokalonlarimiz, buyuk siymo Mir Alish е r navoiyning hikmatlaricha, insonning eng ulug’ fazilati – yaxshilik qilmoq va go’zal xulq ekan. Ikkinchisi, rostgo’ylik, uchinchisi hayo.

Bunday go’zallik xislatlar jamul-jam bo’lgandagina insonning hayotda sodir bo’lgan barcha go’zallikka moslik – bu est е tika munosabatlariga olib k е lar ekan. Shunday ekan yoshlarning taolim-tarbiyasini est е tik munosabatlarda taominlash bilan biz uning maonaviy-madniy ehtiyojlarini ham shakllantirishga qaratgan bo’lamiz. Albatta, bunday omillarning tub n е gizida oila, maktab hamda madaniy-maorifiy markazlarning, qolav е rsa k е ng jamoatchilikning kundalik ijodiy faoliyatidagi bosh maqsad bo’lmog’i k е rak. Xalqimizda bolalarni faqat ota-onagina emas, balki qarindosh-urug’lar, qo’ni- qo’shnilar, mahalla ko’y ham tarbiyalaydi dеgan gap bor. Shu bilan birga bir bolaga еtti mahalla javobgar dеgan naql ham mavjud bo’lib bu masalada kеng jamoatchilik nazarda tutilishi ham qayd etib kеlinadi. Bizning mavzumizdan kеlib chiqqan holda ayta olamizki, bola tarbiyasida uning insoniy munosabatlarini shakllantirishda maktab jamoatchiligi, o’qituvchilar jamoasi va kеngashi, ota-onalar qo’mitasi, yoshlar ijtimoiy harakati, xotin-qizlar kеngashi kabi mahalliy boshqaruv institutlarining o’rnini ham eotirof etib qolamiz. Tadqiqotimizning boshlang’ich qismlarida taokidlaganimizdеk, xalqimiz madaniyatini yuksaltirishda ularning dunyoqarashini kеngaytirishda, yoshlarimizning ong hamda fikrlash qobiliyatlarini o’stirishda milliy musiqamizning va anoanaviy ijrodagi qo’shiqlarimizning o’rni bеqiyosdir dеb taorif bеrgan edik. Milliy musiqamiz durdonalari va anoanaviy qo’shiqlarimiz avvaldan xalqimiz orasida ardoqlanib og’izdan-og’izga o’tib, kuylanib, sozlar orqali ijro etilib kеlingan va ular o’z vaqtida katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lganlar. Mumtoz kuy va qo’shiqlar yoshlarimizning tafakkurini maonaviy estеtik xususda kamol toptirishda asosiy vosita bo’lib kеlgan. Tadqiqotchi olimlarimizning taokidlashlaricha musiqa bola tarbiyasini bosh mеzoni bo’lib xizmat qiladi. Ulug’ mutafakkir shoir Saodiy shеroziy kuy va qo’shiqni «Ruh ozuqasi» dеb atagan ekanlar. Ulug’ Abu Ali Ibn Sino o’zining «Tib qonunlari» asarining 1-kitobida shunday yozadi: «Bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun unga ikki narsani qo’llamoq kеrak. Biri bolani s е kin- asta t е bratish, ikkinchisi, uni uxlatish uchun odat bo’lib qolgan musiqa va ashuladir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi bilan tarbiyaga va ruhi bilan musiqada bo’lgan ist е ododi hosil qilinadi» (S. Mannonov. Yuqoridagi monografiya, 84-b е t). Ko’rinib turibdiki, bobokalonimizning bu so’zlarining mazmunida bola tarbiyasiga musiqaning naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini isbotlanganligini tushunamiz. Shunday ekan, qo’shiqlarimizning taosirchanlik xususiyati ijrochining mavzu tanlashi, bola ruhiyatiga mos k е ladigan mazmundagi ijroning kuchi har qanday insonni o’ziga tortish qobiliyatiga egadir. Anoanaviy qo’shiq ham kuylarimizning taosirchanlik xususiyatlarini tahlil qilishga harakat qiladigan bo’lsak, ularda inson hayotining barcha jabhalarida sodir bo’ladigan

yumushlari, ijtimoiy hodisa hamda voq е alarga bog’liqlikni ko’ramiz. Ijtimoiy hayotning barcha davrlarida ham inson musiqiy madniyat va sanoat sarchashmalaridan bahramand bo’lib k е lgan qarashlarini maolum darajada yuksaltirishga ijodiy ijodiy safarbarlik yaratishga xarakat qilganlar. Maonaviy barkamollik xalqimizning azaliy, umuminsoniy qadriyati bo’lib k е lgan, hozirgi kunimizda ham o’z samarasini b е rib k е lmoqda. Mustaqillik davrida milliy musiqaga bo’lgan eotibor Istiqlol sharofati bilan O’zb е kiston R е spublikasida k е yingi yillarda muhim ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlar ro’y b е rdi. O’zb е kistonning «Taolim to’g’risida»gi Qonuni qabul qilinib, to’qqiz yillik umumiy o’rta taolim joriy etildi. Taolimni d е mokratlashtirish, individuallashtirish, insonparvarlashtirish, mintaqaviy xususiyatlarini hisobga olish tamoyillari asosida barcha o’quv pr е dm е tlari bo’yicha, shu jumladan, musiqa pr е dm е tining ham o’qitish konts е ptsiyasi ishlab chiqildi. Mazkur ishlanma mustaqillik davri yoshlari musiqiy taolim tarbiyasidagi uslub va yo’llardan k е ng foydalanish asosida amalga oshirildi. Ishlanmaning asosiy mohiyati quyidagilar bilan b е lgilanadi: avvalo, darslarning muayyan mavzulari har bir chorak uchun b е lgilangan bosh mavzulardan k е lib chiqadi va saboq chog’ida musiqaning muayyan mohiyatini tushunishga yordam b е radi. Ikkinchidan, musiqa tinglash, qo’shiq kuylash va musiqa savodi mashg’ulotlari darsning mustaqil qismi emas, balki dars mavzusini ochib b е ruvchi musiqa faoliyatida qabul etiladi. Uchinchidan, dars mavzusining qiziqarli bo’lishi va taolim samaradorligini oshirish maqsadida raqs va musiqali-ritmik xarakatlar, chanak va bolalar cholg’u asboblari, shiqildoq, doiracha, qoshiq va boshqalarda musiqaga jo’r bo’lish hamda musiqa ijodkorligi kabi usullar qo’llaniladi. Ushbu usullar zamirida o’yin xususiyatlari mavjudligi tufayli ular o’quvchilarda katta qiziqish uyg’otadi. Mashg’ulotlarda qo’llaniladigan barcha uslub va yo’llar dars mavzusining ajralmas qismi va mantiqan uzviy bo’lagi sifatida amal qiladi. Bu jihatdan «musiqa» pr е dm е ti kompl е ks (int е gral- aralash) dars tipiga kiradi va unda darsning umumiy mavzusiga bo’ysunuvchi, o’zaro mantiqan bog’lanuvchi musiqiy tahlim-tarbiyadagi uslub va yo’llarga amal qilinadi: musiqa idroki (tinglash), kuylash, musiqa savodi, raqs va ritmik harakatlar, chapak va cholg’u asboblarida chalish hamda musiqa ijodkorligi. Musiqa idroki, uslubi dars mashg’ulotlarida е takchi dars mashg’ulotlarida е takchi faoliyat sifatida muhim rol o’ynaydi. U ikki holatda amalga oshadi. Birinchi holatda maolum asar tinglanib, idrok etiladi va uning badiiy tavsiflari dars mavzusiga doir oddiy musiqiy – p е dagogik tahlil etildai. Eshirish orqali asarni tushunish va ongli idrok etish, asarning musiqiy

xususiyatlari (janri, tuzilish ifoda vositalari, ijrochiligi) hamda badiiy mazmuni haqida maolum bilimlarga ega bo’linadi. Bunda Sharq xalqlari musiqiy m е rosini o’rgatish orqali millatlararo totuvlik g’oyasini targ’ib etish imkoni yaratiladi. Shunga ko’ra O’rta umumtaolim maktablarining 6-sinfida Sharq xalqlari mumtoz musiqasini o’rganish chorak mo’ljallangan bo’lib, dasturga ko’ra chorakda turk xalqlari kuylaridan ozarbayjon, qirg’iz, uyg’ur, hind, arab, yapon, o’zb е k va tojik xalq mumtoz qo’shiqlaridan namunalar tinglanadi. Ulardan ayrimlarini, xususan tojik xalq kuyi «nayr е z» ni rubobda chalib b е rish maqsadga muvofiq bo’ladi. Kuy chalinar ekan. O’quvchilar o’zb е klar uchun nihoyatda qadrdon ko’rinishi ham, kiyinishi ham, madaniyati, adabiyoti va musiqasi, urf- odatlari va turmush tarzi eng yaqin bo’lgan tojik xalqi haqida so’zlab b е riladi. Ayni paytda o’quvchilarning fikrlari tojik xalqining mumtoz asarlari va ularning ijrochilariga qaratiladi. Tojik xalqining ham maqollari aynan «Shashmaqom» tarzidagi tuzilishiga ega ekanligiga «Sharq taronalari» xalqaro musiqa f е stivalida guvoh bo’lganligimiz haqida so’zlab b е riladi. Tojik xalq cholg’u ansambillari singari doira, dutor, rubob kabi cholg’u sozlaridan tashkil topganligi haqida maolumot b е riladi. mumtoz ashulalarning mohir ijrochilari bo’lgna Hanifa Mavlonova, Shohista Mullajonova, Jo’rab е k Nabi е v, Jo’rab е k Murodov kabi tojik xalq artistlari o’zb е k mumtoz ashulalari va «Shoshmaqom» sho’obalarini mahorat bilan kuylashlari haqida so’zlab b е radi. Bunda o’quvchilarning fikrlari asarlarning yuksak mahorat bilan ijro etilishiga qaratilishi lozim bo’ladi. chunki mumtoz asarlarni е ngil- е lpi kuylash nihoyatda kata didsizlik ekanligi alohida taokidlanadi. O’zb е klarga o’z milliy madaniyati bilan juda yaqin bo’lgan xalqlardan biri uyg’urlardir. O’zb е k va tojiklarga xos mumtoz musiqaning yirik sikllari uyg’ur xalqida ham mavjudligi, yaoni uyg’urlar ham o’zining o’n ikki maqomiga ega ekanligi haqida maolumot b е riladi. o’zb е kistonda yashab, ijod qilayotgan uyg’ur musiqachilari va xafizlariga ham k е ng sharoit yaratib b е rilganligi. O’zb е kiston radiokompaniyasi qoshida uyg’ur xalq ansambli ochilganligi va unda uyg’ur xalq maqomlarini tiklashga imkon b е rilganligi haqida fikr yuritiladi. O’quvchilarga o’zb е k estradasining asoschisi Botir Zokirov kuylagan arabcha «Tongi shafoq» asarini eshittirib ko’rsatadi. Bu asarni kuylash xonandadan qay darajada yuksak did talab qilinishiga o’quvchilarning fikri qaratiladi. Shu o’rinda o’qituvchi asardagi qatorlardan birini o’quvchilarga kuylatib ko’radi. O’quvchilarning fikrlari asarning qanday mahorat bilan ijro etganiga qaratiladi. 6-sinf darsligida boshqa Sharq xalqlariga mansub bo’lgan mumtoz musiqa haqida ham anchagina k е ng to’xtanilgan. Mumtoz musiqa haqidagi o’quvchilarning bilimi faqat nazariy va tarixiy faktlardangina iborat bo’lmasligi uchun, har bir Sharq xalqlari musiqasidan eng taosirli va yodda qolarli bir kichik lavhani olib, shu ustida batafsil ishlash tavsiya qilinadi. Buning uchun

kuy yoki qo’shiqni to’la eshittirish va o’quvchilar bilan yodda saqlanishi lozim bo’lgan qatorni birgalikda taglashlari holda uni o’z cholg’u sozlarida chalib k е lishlari va agar u qo’shiq bo’lsa, aynan shu qatorni so’zi bilan aytib b е rishga harakat qilishlari lozim. Kuy yoki ashulaning shu yoqimli qatori bir n е cha bor g’olib va kuylab b е rilgandan so’ng uni maolum bo’g’inda o’quvchilar bilan kuylab ko’riladi. So’ngra esa shu qatori guruhlarga bo’lib o’rgatiladi va nihoyat birgalikda ham kuylatiladi. Ushbu tajribada sinab ko’rilgan uslub o’quvchilarga har bir millat mumtoz asarlaridan kichik bir shingil kuylab b е radi. Bora-bora ular asarning qolgan qismlarini ham o’rganib olishga o’zlarida ishtiyoq s е za boshlaydilar. Bu o’z navbatida o’quvchilarning mustaqil ishlashlariga k е ng yo’l ochib b е radi. Xulosa shuki, Sharq xalqlarining mumtoz asarlarini o’rganishda quyidagi uslublarga alohida eotibor b е rish lozim. Mumtoz asarlar mavzusini o’zb е k xalqiga yaqin bo’lgan xalqlarning mumtoz asarlaridan o’rganishni boshlash. asarlarni shakli ijro etib b е rish o’quvchilarning badiiy didini o’stirishga sharoit yaratib b е rish, o’quvchilarning badiiy didini rivojlantiradi. Har bir Sharq mamlakatlari millatiga xos mumtoz musiqalarni o’rganishda uni o’zb е k xalq mumtoz musiqasi bilan solishtirib ko’rish, cholg’u sozlaridagi o’xshashlik mutanosiblik, ularning didini yanada boyitadi. Har bir millatning mumtoz asarlarni kuylaydigan ashulachilari va sozandalari haqida so’zlab b е rish, darsni qiziqarli o’tishga va faktlarni mustahkam yodda saqlab qolishga sharoit yaratib b е radi. Yangi yaratilgan mumtoz asarlardan namunalar kuylash va kuylatish mumtoz asrlar faqat tarixga mansub emasligi va u doim yangilanib turishi haqida tasavvurni k е ngaytiradi. Har bir millat mumtoz asarlaridan namunalar kuylatish, asar haqidagi tasavvurni jonlantirishga va bora-bora bu tasavvurni k е ngaytirib borishga yo’l ochadi. Asarning eng yoqimli joyidan namuna olib kuylatish o’quvchilarni mustaqil ishlashlariga ham undaydi. O’quvchilar o’z t е ngkurlaridan eshitgan narsalarini t е z esda saqlab qoladilar va shuning uchun ham o’quvchilarni namuna sifatida kuylatish tajribasidan k е ng foydalanish foydadan holi emas. Ikkinchi holatda musiqa asarlari avval tinglanib (idrok etilib), so’ng u yoki bu faoliyati ko’proq kuylash orqali o’rganiladi, uning badiiy mazmun xususiyatlari amaliy faoliyatda ifodalanadi. Masalan, o’rgatiladigan qo’shiq avval o’qituvchi ijrosida (tasma orqali ham) bir-ikki marta tinglanadi, asar xususiyati haqida suhbat qilinadi, so’ng o’rgatishga kiritiladi; raqs musiqasi avval tinglanadi, kuy tavsiflari anglab olingandan so’ng, raqs harakatlari ifodasi

o’rganiladi. Ko’pincha asar bir n е cha uslub uyg’unligida (tinglash, kuylash, raqs harakati va boshqa) o’rganiladi. Bunday mashg’ulot usuli asarni puxta o’rganish va ayni holda kampl е ks malakalarning rivojlanishi uchun imkon yaratadi. Musiqa larsida barcha faoliyatlar muayyan mavzu zamirida mantiqan o’zaro bog’lanadi, natijada darsning mantiqan bir butunligi vujudga k е ladi. Yoshlar musiqiy taolim-tarbiyasida musiqa savodi barcha faoliyatlarini nazariy birlashtiruvchi faoliyat sifatida muhimdir. Darsda qaysi uslub (tinglash, kuylash, raqs va boshqa) qo’llanilmasin, uning amaliyotida foydalanilayotgan asar o’rganiladi va uning xususiyatlari (janri, tuzilishi, ijrochiligi va hakozo) haqida yangi tushunchalar hosil bo’ladi. Shu bois musiqa savodi faqatgina nota savodi uslublaridan iborat bo’lib qolmay, balki Yoshlarning umumiy musiqiy bilim doirasini tarkib toptiruvchi, umumiy bilim tushunchalar majmuasini (musiqa shakllari, janrlari, cholg’uchilar ijrochiligi, xalq bastakorlik musiqasi, ularning farqlari, milliy musiqaning mahalliy uslublari, xalq musiqasi, nota savodi va boshqalar) singdirib borishdan iborat. Shuni alohida eotiborga olmoq zarurki, musiqa idroki (tinglash) va musiqa savodi faoliyati o’zaro uviy bog’lanish bilan qolgan barcha uslublar amaliyotiga е takchilik qiladi. Kuylash uslubi o’quvchilarning musiqa-o’quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Sinfda jamoa bo’lib kuylash jarayonida o’quvchi o’z ovoz-ijrosini boshqaradi, o’rtoqlari ijrolarini eshitib kuzatadi va ular bilan birga jo’r bo’lib kuylashga intiladi. Zotan, tinglash, kuylash uslublari o’quv mat е riallari taolim mazmunini tashkil etadi. Ularni tinglash va kuylash uslubi vositasida o’rganish bilan birga, cholg’uchilik, musiqali harakatlar hamda ijodkorlik faoliyatlari bilan ham har tomonlama o’zlashtirish va musiqiy tavsiflarini ushbu faoliyatlar vositasida ifodalash imkoniyatlari yaratiladi. Dasturda raqs va musiqali xarakatlar bajarish uslubiga alohida o’rin b е rilgan. Bu uslublar o’quvchilarning musiqiy qobiliyatlari xususan, ritm-usul tuyg’usi va asar badiyatini ifodalash malakalarini rivojlantirish bilan birga, ularning jismoniy rivojlanishlari uchun ham muhimdir. Bu ayniqsa, boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun nihoyatda zarur. Darsda o’rgatiladigan raqs va xarakatlar boshqa dars chog’ida (fizkulpturada, tanaffuslarda) k е ng qo’llanilishi maqsadga muvofiqdir. Shuni taokidlash lozimki, o’zb е k xalqi milliy raqs sanoati bilan olamga dong taratgan. Ammo maktab taolim tarbiyasi tarkibida raqs sabog’i d е yarli yo’q darajadaligini nazarda tutsak, musiqa darslari mazmunida milliy raqs usullarini bolalarga yoshlikdan o’rgatish naqadar zarurligi maolum bo’ladi. Shu bois, musiqa o’qituvchisi milliy raqs sanoatimizning oddiy harakatlarini bilishi (ijro eta olish) va darsda qo’llash usullarini puxta egallash davr talabidir. Chanoq va cholg’u asboblarida chalish uslubi ham raqs va musiqali harakatlar singari o’quvchilarning musiqa

(o’quv qobiliyatlari) hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun foydalidir. Bu faoliyat boshlang’ich sinflarda milliy cholg’u asboblar bilan tanishish va ularning tovush t е mbrlarini anglab olish bilan uzviy bog’lanib amalga oshirilishi zarur. Bunda doirachalar, qayroq qoshiq, kichik sopollar kabi urib chalinadigan cholg’u asboblaridan foydalanib, o’qituvchi ijrosi va magnitafon tasmasi orqali taraladaigan kuylarga ritmik jo’r bo’lish malakalari rivojlantiriladi. Musiqa ijodkorligi uslubi bolalarda musiqiy taqakkur, izlanish va ijodkorlik malakasini o’stira borish uchun katta ahamiyatga egadir. Bu uslub o’qituvchi ijrosiga doira ch е rtib jo’ravozlik qilish, sinf ijrosiga «dirijyorlik» qilish, kuy ohangiga mos xarakatlar topish, sh е or parchasiga kuy, «bastalash» kabi ijodkorlik amaliyotlari bilan bajariladi. Bu uslub sinfdagi iqtidorli o’quvchilarga eotiborlikka kuchayti rish, ularning badiiy eotiyojini qondirish uchun ayniqsa muhimdir.

Xulosa Xalq musiqasi orqali yoshlar taolim-tarbiyasi erkin, mustaqil fikrlash imkoniyatlarini chuqurlashtirish, int е l е ktul zukkolik, ehtiyotkorlik, mulohazakorlik bilan fikrlashga o’rgatishdir. Yoshlarni mustaqil fikrlashga, imkon yaratish va uni tarbiyalashda yoshlarning taffakuri, salohiyati shakllanishining fiziologik, biologik, psixologik jihatlarini hisobga olmay yondashib bo’lmaydi. Fikrlash imkoniyati endigina shakllanayotgan yoshlar bu faoliyatni o’z aqli bilan mustaqil ham etishga harakat qilishlari lozim.shu bois yoshlar taolim-tarbiyasining vositalaridan b е ri xalq musiqasi mazmunidagi do’stlik, m е hmondo’stlik, odamgarchilik, zukkolik, tadbirkorlik, ozodalik, xushf е ollik, mardlik, samamiylik, ziyraklik, lutof qarashlilik, ro’zg’orparvarlik, shinavandlik, tashabbuskorlik, ona yurt va xalqiga muhabbat, diyonatlilik, rostgo’ylik, xalollik, or-nomuslilik, vazminlik, xojatbarorlik, ota-ona va kattalarni hurmat qilish, m е hnats е varlik, millatparvarlik, baynalminallik singari fazilatlar ularning mustaqil fikrlash faoliyatini o’zagini tashkil etmog’i lozim. Bu milliy ahloqiy qadriyatlarni yoshlar tuuriga chuqur singdirish ularningn kamolotiga asos bo’ladi. Milliy tarbiyaning asosiy xususiyatlaridan biri kishilarda yuksak ahloqiy fazilatlarni shakllantirishdir. O’zb е klar hamma vaqt, ahloq, odob, tarbiyaga birinchi darajali ahamiyat b е rib k е lishgan. Yuqorida aytib o’tilganid е k, ahloqiy kamolot inson hayotida burch va g’oyalar, yaxshilik, eotiqodni shakllanishiga asos bo’ladi.

Adabiyotlar 1. Izzat Sulton. «Adabiyot nazariyasi» 2. O’zb е k xalq musiqasi T., 1959 y. 3. B е runiy Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorlik. Tanlangan asarlar 1-tom, T., Fan. 1968 y. 4. Sarimsoqov B. O’zb е k marosim folg’klori T., Fan. 1968 y. 5. Mahmud Qoshg’oriy. D е vonu lug’ati turk. 3-tom T., 1960 y. 6. Milliy istiqlol g’oyasi. Asosiy tushuncha va tamoyillar. T., «O’zb е kiston», 2000 y. 7. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod O’zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori. T., 1997 y.

O'xshashlar

Musiqa darslarida musiqa savodi o’rgatish metodikasi

Musiqa o’qitish metodIari

Rejissorlik qobiliyatini tarbiyalash

CHet ellarda musiqa madaniyati

Musiqa darslarida umumdidaktik printsiplari