Musiqa darslarida musiqa savodi o’rgatish metodikasi - San'at - Referatlar

Musiqa darslarida musiqa savodi o’rgatish metodikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

277 KB

Ko'chirib olish

Musiqa darslarida musiqa savodi o’rgatish metodikasi Re j a : 1. Umumiy ta’lim maktablarida musiqa savodini o’rgatish metodlari 2. Musiqa savodini o’rgatishning boshlang’ich davri a) Tovushning baland-pastligi. Registrlar b) Notalarni yozish. Nota yo’li. Kalit c) tovushlar cho’zimi va ularning yozilishi d) Pauzalar 3. Nuqtali pauza notasi 4. O’ lchov, takt va takt chizig’ i 5. Alterasiya belgilari. Ton va yarim ton 6. Lad. Major va minor 7. Intetrvallar 8. Musiqa asarlarning cho’zilishi haqida tushuncha 1

Musiqa savodi musiqa darsining bo’limlaridan biri bo’lib, xor bilan qo’shiq aytishga nisbatan ikkinchi darajali o’rin tutadi. Shunga qaramasdan musiqa savodi o’quvchi bolalarning musiqa ta’limida katta rol o’ynaydi: musiqa nazariyasi va tarixidan boshlang’ich bilim beradi, ularning saviyasini oshira borishga yordam qiladi. Musiqa savodi musiqaga, uning ifoda vositalariga ongli munosabat tarbiyalaydi, musiqaning mazmunini tushunib olishga yordam beradi, eng muhimi esa notaga qarab kuylash va ashula aytish malakalarini hosil qilish, garmonik eshitish qobiliyatini o’stirishga ta’sir ko’rsatish, xor ovozlarini aniq talaffuz etishga va xor bilan ijro etish sifatini oshirishga qulaylik tug’dirish yo’li bilan sinfda qo’shiqlar o’rgatishni osonlashtiradi. Musiqa darsida musiqa savodiga juda oz vaqt 5-10 minut ajratiladi. Shu sababli har gal qo’shiq o’rganish va musiqa asarlarini tinglash jarayonida qo’llash va eshitish malakalarini hamda musiqa bilimini mustaxkamlab va chuqurlashtirib borishi kerak. Maktabda musiqa savodini o’rganishda qo’yiladigan asosiy metodi talab olingan musiqaviy bilimni bevosita amalda qo’llash hamda savod o’rgatish bilan birgalashib qo’shiq aytishni bir-biriga chambarchas bog’lab olib borishdan iborat. O’quvchilar mustaqil qo’shiq ayta oladigan va notanish kuylarni notaga qarab o’rgana oladigan bo’lgan vaqtlardagina musiqa savodini o’rganishdan ko’zlanadigan maqsadga erishilgan bo’ladi. Musiqa savodini o’rganish bolalarning musiqa tovushlarini eshitish sezgilarining o’sishiga asoslanishi kerak. O’quvchi biror tovushni ovoz bilan esga tushunishdan oldin uning qanday yangrashini aniq- ravshan tasavvur qilishi va eshitib bilishi, ya’ni ko’rayapman-eshitayapman-kuylayapman deb, ko’zga ko’rinadigan narsadan eshitiladigan narsaga qarab borishi lozim. Ko’pchilik bo’lib qo’shiq aytishda ham musiqa savodini o’rgatish jarayonida ham eshitish qobiliyati, metr-ritm sezgisi taraqqiy etadi. Musiqa savodini o’rgatishning boshlang’ich davri Musiqa savodini o’rgatish l-sinfda boshlanadi. Ko’pgina bolalar maktabgacha tarbiya davrida bog’chaga qatnab, bog’chadagi musiqa mashg’ulotlarida bir qancha musiqaviy malakalar hosil qilgan bo’ladilar. 2

Ko’pgina qoshiqlar va o’yinlar o’rganib olgan hamda ritm va raqs harakatlari bilan tanishgan bo’ladilar va h.k. Uyda tarbiyalanadigan bolalar ham muayyan musiqaviy tasavvurga ega bo’ladilar: radiyo va televideniye orqali eshittiriladigan bir qancha musiqa asarlari bilan tanishgan bo’ladilar. Garchi ana shu bilimlar tasodifiy va sistemaga solinmagan bo’lsa-da, ammo o’qituvchi bolalarga musiqadan nazariy tushunchalar hosil qilishda o’sha bilimlarga ma’lum darajada suyanib ish ko’rishi mumkin. l-sinfda o’quvchilarning butun musiqa ta’limiga negiz solinadi, shuning uchun bu sinfda o’qituvchi o’qitish metodikasini ayniqsa yaxshi bilishi, maktab yoshidagi kichik bolalarning yosh va individual xususiyatlarini, ularning musiqa va vokal qo’shiqchilik imkoniyatlarini chuqur bilishi zarur. 1-sinfda ta’limni shartli ravishda ikki bosqichga asosiy maqsad - bolalarning musiqa o’quvini o’stirishdir. Bu bosqich odatda o’quv yilining birinchi yarmini to’liq egallaydi. Shu vaqt mobaynida bolalar musiqa tovushlarining baland-pastligi va cho’zma kabi o’ziga xos xususiyatlarini ajrata bilishga o’rganishlari va nota yozuvini o’rganishga tayyorlanishlari kerak. O’quv yilining ikkinchi yarmi - ikkinchi bosqichda nota savodi, ya’ni musiqa tovushlarining chizma (grafik) usulda ifodalanishi - nota yozuvini bevosita o’rganishga kirishiladi. O’quv yilining birinchi yarmi tovushning baland-pastligi. Registrlar Tovushlarning baland-pastligi tushunchasini o’rganish bolalardagi mavjud tasavvurlarini aniqlashdan boshlanadi. Bu tasavvurlar ko’pincha noto’g’ri bo’ladi. Dastlab bolalar terminlarni adashtirib, baland tovushlarni past tovushlar deb va aksincha, balandlik haqidagi tasavvurini qandaydir katta bir narsa bilan bogliq bo’ladi (baland bo’yli erkak baland tovush va h.k.) Shuningdek, ular ko’pincha baland tovushlarni «ingichka tovushlar» deb, past tovushlarni «yo’g’on tovushlar» deb atashadi. Shuning uchun bolalarni bir yo’la to’g’ri terminlardan foydalanishga 3

o’rgatish, baland va past tovushlarni eshitib farqlay bilish va to’g’ri atashga odatlantira borish kerak. Balandligi jihatidan turlicha bo’lgan tovushlarni emas, balki registr tushunchasi bilan birlashgan tovushlar gruppasini o’rganishdek ana shu uzoq davom etadigan, serdiqqat ish boshlanadi. Bu termin haqida bolalarga ma’lumot bermaslik mumkin, ammo registr tushunchasining mohiyati haqida ularning aniq tasavvur hosil qilishlari, kuyi, o’rta yuqori registrlardagi tovushlarni ajrata bilishga o’rganishlari muhimdir. Bolalarga tanish bo’lgan qo’shiqni ijro etishning ta’siri kuchlidir: shuning uchun ham dastlab ularga agar ayiq yoki fil aytishni bilganida edi, uni qanday ovoz bilan aytishi yoki qushlarning qanday sayrashi mumkinligini tasavvur qilishi taklif etiladi. «Baland» yoki «past» tovushlar haqidagi tushunchani izohlab berishda tegishli assotsiatsiyalar hosil qilish uchun bolalarning hayotga, maishiy turmushga xos bo’lgan qushchaning osmonda chirillab sayrashini, yoqimli, jarangdor ovozi go’yo yuqoriga-osmonga intilayotgandek yengil va ravshan-sofligi - bu tovushlarning baland-pastligini, aksincha, ayiq, fil, arslondan eshitiladigan tovushlar, xayvonlarning o’zlari singari, xuddi yerdan ko’tarila olmagandek qo’pol, og’ir-past tovushlar ekanligini gapirib berish mumkin. Obrazlilik bolalarning yorqin va aniq musiqaviy taasurotlar hosil qilishlariga yordam beradi. Registrlar haqidagi tushunchani mustaxkamlash va o’zlashtirishni tekshirib ko’rish uchun quyidagi o’yin-mashqni o’tkazish foydali bo’ladi. O’qituvchi qo’shiqni turli registrlarda chaladi, bolalar esa ularni qo’l harakatlari bilan ko’rsatib borishlari kerak. Agar qo’shiq yuqori registrda chalinayotgan bo’lsa, ular qo’llarini yuqoriga ko’tarishadi, pastki registrda chalinayotganda-pastga tushirishadi, o’rta registrda-qollarini oldinga uzatishadi. Bu o’yinni tikka turib bajarib yaxshiroq bo’ladi. U holda, ko’zlanadigan asosiy maqsaddan tashqari, bir yo’la go’yo jismoniy yengillikka ham erishilib darsda baland ruh paydo bo’ladi. Tovushlarning baland-pastligini aniqlash birinchi oktava bilan cheklangach, shu tovushlarni eshitishnigina emas, balki, ularni kuylashni ham talab etish kerak. 4

O’shanda bolalarning eshitib tasavvur hosil qilishlari bilan bir vaqtda ularda qo’shiqchilik sezgilari hosil bo’la boradi, chunki eng baland tovushlar qo’shiq aytishda o’rtacha va past tovushlarga qaraganda ko’proq zo’r berishni talab etadi. Shu ish bilan bir qatorda qo’shiq o’rganish jarayonida o’quvchilarga avval qochiriq shaklidagi bir tovush, keyinroq esa o’ziga xos melodik misolga (davraga) mo’ljallangan ikki mashqni kuylash taklif etiladi. Bunda bolalarning diqqatini shunga ko’proq tortish kerakki, birinchi holatda ular ayni bir tovushni takrorlashadi, ikkinchi holatda esa ikki turli tovushni kuylashadi. O’quvchilarda notaga qarab kuylash misollari etarli ravishda to’plangandan keyin, quyidagi topishmoq – o’yinni o’tkazish mumkin: tanish qo’shiq grafik shaklda tasvirlanadi va buning qanday qo’shiq ekanligini topish, keyin esa uni aytish taklif etiladi. So’ngra qo’shiq nota yozuvidan topiladi va aytiladi. Agar o’quvchilarning ko’pchilik qismi bu topshiriqni muvaffaqiyatli bajara olsa, ancha murakkab topshiriqni ham beraverish mumkin. O’qituvchi mashqlar uchun qo’shiqlar tanlar ekan, ularni aytishga qulay diapazondagi namunalardan bo’lishiga intilmog’i kerak, chunki bunday tanlash aniq talaffuz etish uchun zarur bo’lgan shart-sharoitni yaratadi. Tovushlar cho’zimi va ularning yozilishi Tovushlarning baland-pastligi tushunchasini egallash ustida olib boriladigan ish jarayonida ularning cho’zimi tushunchasi asta-sekih kiritiladi. musiqa asarlaridagi tovushlar faqat muayyan balandlikkagina emas, balki muayyan cho’zimga ham ega ekanligiga, qisqa va uzun-cho’ziq tovushlar borligiga diqqatni jalb etiladi. Uzun tovushlarni cho’zib aytish kerak. Bunda qo’shiqning grafik rasmidan foydalaniladi; tovushlar bu grafik rasmda cho’zimiga qarab qisqa yoki uzun chiziqchalar bilan ko’rsatiladi. Ushbu mashqlarni bajarishda o’qituvchi avvalo qo’shiqni qanday yozish kerakligini tushuntirib va ko’rsatib beradi, so’n’shiqni yoki melodik parchani aytadilar, keyin uning ritmini qalam bilan parta qopqogga chertmak chalib ko’rsatadilar, shundan keyin o’qituvchi kuyning ritmik tuzilishini daftarga yozishni taklif qiladi,tekshirib ko’rish uchun bolalardan biri uni doskaga yozib qo’yadi. 5

Notalarni yozish. Nota yo’li. Kalit O’quv yilining ikkinchi yarmida (ikkinchi bosqich) nota yozuvini egallash mashg’ulotlariga kirishi mumkin. O’qituvchi nutqomizni, har bir so’zimizni harflar bilan yozish mumkin bo’lgani kabi, musiqani ham yozish mumkinligini, ammo buning uchun musiqaga xos harflarni - notalar deb ataladigan belgilarni bilish kerakligini tushuntirib beradi, notani yaxshi bilgan kishining har qanday qo’shiqni ayta olishini uqtirib o’tadi. Notalar nota yo’liga yoziladi. Bunda o’qituvchi nota yo’lining ahamiyatini izohlab beradi; nota yo’li - nota yoziladigan o’rindir. U doskaga nota yo’lini chizib ko’rsatar ekan, bolalarning chiziqlar sanbg’i boshlanadigan joy - eng pastki chiziq - birinchi chiziq ekanligini bemalol esda qoldirishlari uchun pastki chiziqni chizishdan boshlashi lozim. So’ngra u notalarning chiziqlarga, chiziqlar orasiga, chiziqlarning ustiga va ostiga yozilishini, asosiy chiziqlar etishmay qolganda esa notalar qo’shimcha, qisqa chiziqlarga yozilishini uqtiradi. Shundan keyin o’qituvchi, nota chizig’i boshida maxsus belgi - skripka ka1iti bo’lmaguncha yozilgan notalardan birontasini ham atay olmaymiz, bu kalit notalar nomini ochib beradi, deydi. U ushbu kalitning nima uchun skripka kaliti deb atalishini aytar ekan, kalitning ikkinchi nomi bo’lgan Col kaliti bilan ham o’quvchilarni tanishtiradi. Col notasining qaerda turganligini bilib olgan o’quvchi boshqa notalarni ham topishi mumkin. Bolalar notaning o’rnini qanday topish kerakligini juda tez tushunib oladilar; bu narsa maroqli o’yinga aylanib ketadi; o’yin paytida bolalar qaerda qanday nota yozilishini esda qoldiradilar. Bolalarning nota yozuvini bemalol tushunib, birinchi oktava doirasidagi har bir notaning o’rnini yaxshi bilib olishlari uchun quyidagi mashqlarni tavsiya qilish mumkin. a) O’qituvchi notalarning nomlarini aytib turib yozdiradi yoki doskaga yozib beradi. O’quvchilar esa ularni nota yo’liga yozishlari kerak; b) O’qituvchi qo’shiq kuyni doskaga yozadi hamda o’quvchilardan uni daftarga ko’chirib yozishni va shundan keyin notalarning nomlarini 6

yozib qo’yishni taklif etadi. Bu mashqlardan barcha o’quvchilar mustaqtil ravishda bajarishadi, so’ngra ulardan biri shu mashqlarni doskaga yozadi, boshqalari esa o’z ishlari bilan solishtirib chiqadilar. Shunga o’xshash mashqlarni uyga vazifa qilib topshirish mumkin. Tovushlarning cho’zimini yozish Tovushlarning o’rnini tushuntirar ekanmiz, ularni butun notalar bilan yozamiz, lekin qo’shiqlarning melodik parchalari va ohanglarini kuylab borganimiz sayin uzun va qisqa tovushlarning, ya’ni choraklar va yarimtaliklarning shaklini bolalarga ko’rsatib berish zarur bo’lib qoladi. 1-sinfda cho’zimlar nisbatini: yarimtaliklar deb, qisqa tovushlar esa choraklar deb atalishini izohlab berish kerak emas. Bu ish kattaroq yoshdagi o’quvchilar bilan olib boriladi. Hozircha chorak va yarimtalik notalar haqidagi ko’z tasavvurlari bilan eshitish tasavvurlarini bog’lash, shu tasavvurlarni qo’shiqlarda ajrata bilish, nota yo’liga yozish, nomini esda qoldirish kifoyadir. Bu materialni yaxshiroq o’zlashtirish uchun bolalar ilgari chizma usulda chizib ko’rsatishgan qo’shiqni nota shaklida yozishni ularga taklif etish tavsiya qilinadi. Shundan so’ng o’quvchilarga dastlab tovushlar nomini aniqlab, bu qo’shiqni nota yo’liga yozishni taklif etish mumkin. Bu 2-3 tovushga mo’ljallab tuzilgan juda oddiy qo’shiq bo’lishi kerak. Shunday qilib, 1-sinfda musiqa savodini o’rganish yuzasidan olib boriladigan ishning mazmunini yakunlab, quyidagilarni ta’kidlab o’tish kerak: 1) O’quv yilining oxiriga kelib bolalar birinchi oktavadagi notalarni yaxshi bilishlari lozim; 2) Chorak va yarimtalik notalarni eshitib farq qila bilishlari va yoza olishlari kerak; 3) Bolalar tanish kuylar va mashqlarni eshitib olib va notalarning 7

nomlarini aytish bilan bir vaqtda, ularni nota yozuvidan kuzatib borganlari holda, birinchi oktava doirasida qo’llay olishlari kerak; 4) Eshitib o’rganilgan qo’shiqni nota yozuvi yordamida so’zi bilan aytib bera olishlari kerak; 5) 2-3 tovushga mo’ljallab tuzilgan jo’nroq melodik parchalarni solfedjio qila olishlari lozim. 1-sinfda bolalarning ritm tuyg’usini o’stirish yuzasidan katta ish boshlangan edi. O’qituvchi keyingi barcha sinflarda shu ishni davom ettiradi. U qisqa va uzun- cho’ziq tovushlar haqidagi tushunchani oydinlashtirar ekan, bolalar diqqatini musiqada chorakdan ham qisqaroq tovushlar uchrashiga jalb etadi. O’qittivchi nimchorak notalar uchraydigan tanish qo’shiqni doskaga yozib qo’yadi, bolalarga uni ohanggi bilan aytib beradi-da, bundagi eng qisqa notalarni ko’rsatishni taklif qiladi. Il-sinfda nimchorak notalar bilan tanishib boriladi, III-sinfda esa bolalar butun nota va o’n oltitalik nota haqida tasavvur hosil qilishadi. Bu sinfda endi noia chozimlari to’grisidagi lasavvurni yaqqol misollar asosida sistemaga solish mumkin. Cho’zimlar nisbati sxema tarzida ko’rsatilgan plakatni sinfga olib kirish mumkin. O’quvchilar yangi cho’zim bilan tanishishlari bilanoq shu cho’zim darhol mashqlarga, diktant va melodik misollarga olib kiritiladi. PAUZALAR O’quvchilar 1-sinfdan boshlab notalar cho’zimini o’rganish bilan birga tegishli pauzalar bilan ham tanisha boradilar. Ular pauza tushunchasini qo’shiq aytishda biroz to’xtab o’tish (dam olish) sifatida osonlik bilan idrok etishadi. Uning ahamiyatini bolalarga tanishi bo’lgan, pauzalar uchraydigan (ammo ilgari bunga ularning diqqati jalb etilmagan) qo’shiq asosida tushuntirib berish ma’qul. O’qituvchi bu qo’shiqni doskaga yozib qo’yadi va yangi, notanish belgilarni-suqib alomatlarini ko’rsatib o’tadi. So’ngra, u qo’shiqni notaga qarab aytishni t a k l i f qiladi va bolalar diqqatini qo’shiqdagi shu belgilarning o’rni qo’shiq aytishda 8

salgina suqib qilishga, bir oz to’xtab dam olishga to’g’ri kelishini uqtiradi. O’qituvchi turli musiqa va qo’shiqlar misolida pauzalarning muhim ahamiyati va asarning o’ziga xos xususiyatini ifodalashdagi rolini ko’rsatadi. U, pauza asarni qismlarga bo’ladi, qo’shiq aytishda uchraydigan pauzalar vaqtida nafas olish oson bo’ladi va hokazo, deb tushuntirib beradi. O’qituvchi kuylash uchun mo’ljallanadigan mashqlardagi turlicha cho’zimda uchraydigan kuylarni tanlaydi. Ikki satrli mashqni bolalar bilan kuylash maroqli bo’ladi; bunda, yuqorigi satrni sinfning birinchi yarim, pastki satrni esa - ikkinchi yarmi qo’yiladi, deb uqtirib o’tiladi. Ular galma-gal kuylashadi. Bir guruh sukut qilganida (jim turganida) nota satriga pauzalar qo’yib chiqiladi: Pauzalarning cho’zimlarini yaxshirok esda qoldirish uchun quyidagi jadvalni yozish foydali bo’ladi: O’quvchilarga tubandagi mashqlarni bajarishni taklif qilish mumkin: a) quyidagi ko ’ rsatilgan notalarga to’g’ri keladigan pauzalarni yozing : 9

b ) cho ’ zimi jihatidan quyida ko ’ rsatilgan pauzalarga mos keladigan notalarni yozing : 1) ; 2) ; 3) ; 4) ; 5) ; NUQTALI PAUZA , NOTASI 3- sinfda o ’ quvchilar cho ’ zimlarning yana bir turi bo ’ lgan nuqtali nota - pauza bilan tanishadilar . O ’ qituvchi tushuntirib aytadiki , nuqta notaning tovush cho ’ zimini yarim marta oshiradi . Ma’lumki, shorak ikki nimchorakdan iborat, demak, agar chorak notaning o’ng tomonida nuqta bo’lsa, uning cho’zimi bir nimchorak oshadi. Б) Demak, oshqa nuqtali notalar quyidagicha cho’zimga ega bo’ladi: v) Deyarli ayni paytda tovushlarni bir butun qilib bog’laydigan belgi - liga haqida ham tushuncha beriladi. Masalan , liga orqali birlashgan bir xil balandlikdagi ikki tovush takrorlanmaydi , balki go ’ yo shakllanadi va jamlanadi hamda ikki tovush qancha davom etishi kerak bo ’ lsa , bir tovush ham shuncha vaqt davom etadi : 10

Bundan tashqari, agar liga balandlik jihatidan turlicha bo’lgan ikki (yoki undan ortiq) tovushni birlashtirsa, u boshqa ma’noga ega bo’lishi mumkin. Bu holda liga tovushlarini bir-biriga bog’lab ijro etish (legato), qo’shiqda esa bu tovushlarni bir bo’g’in singari aytish kerakligini ko’rsatadi: Liga tufayli nuqtali notaning boshqa bo ’ lishi mumkin. O’qituvchi nuqtali notaning aniq ma ’ nosini qo’shiq misollarida ko’rsatib beradi. Shunday qilib, biz notalar yozuvi bilan bog’liq bo’lgan asosiy ish metodlarini ko’rib chiqdik. Shuni ta ’ kidlab o’tish kerakki, bolalar nota yozuvi bilan tanisha boshlagan paytdayoq ulardan har xil nota belgilarini to’g’r i aniq va chiroyli ifodalab borishni talab etish zarur. Nota yozuvini mashq qildirish maqsadida uyda bajarish uchun bolalarga turli vazifalarni topshirish ma’qul. O’qituvchining nota yozuvi o’quvchilarga namuna bo’lishi, ya’ni nota yo’llarini to’g’ri chizishi, notalarni aniq-ravshan va chiroyli qilib yozishi kerak. Sinfda ishlash uchun oldindan tayyorlab qo’yilgan mashqlar chiroyli, ravshan va yaqqol ko ’ rsatilgan jadvallarni olib kirish yaxshiroqdir. O’LCHOV, TAKT VA TAKT CHIZIQI Bolalarda ritm tuyg’usini o’stirish ustida olib boriladigan ish, ularni nola cho’zimi bilan tanishtirish tufayli bolalar musiqadagi o’lchovni, shuningdek, takt va takt chizig’ini idrok etishga tayyorlana borishadi. O’qituvchi, musiqada kuchli va kuchsiz hissalarning almashinib turishi o’lchovni belgilaydi, deb tushuntirib beradi. Masalan, agar bitta kuchli hissa bilan bitta kuchsiz hissa almashinayotgan bo’lsa, bu ikki hissali o’lchov hisoblanadi, bitta kuchli hissa bilan ikkita kuchsiz hissaning almashinib turishi uch hissali o’lchovni tashkil qiladi. 11

II sinfda o’lchov bilan tanishuv eng oddiy va ko’pincha quyi sinflarga bor qo’shiqlarda uchraydigan 24 ikki hissali o’lchovdan boshlanadi. Bolalarni o’lchov va takt tushunchalari bilan tanishtirishning turli metodlari bor. Eng oddiy metod – she’r so’zlaridagi urg’ular bilan musiqa notasidagi urg’ularni qiyos qilib ko’rsatishdir. Avvalo o’qituvchi bolalarga qo’shiq so’zlarini o’qib, urg’uli bog’inlarning tagini chizib chiqishni taklif etadi. Qo’shiq so’zlari doskaga yozib qo’yiladi, urg’uli bo’g’inlar alohida belgi bilan ko’rsatiladi. So’ngra o’qituvchi qo’shiqning notasi va so’zlarini doskaga yozadi, musiqada urg’uli bo’g’in oldiga maxsus belgi qo’yilishini, ya’ni nota yo’li ustida yuqoridan pastga qarab chiziq tortilishini tushuntirib beradi: Urg’u tushadigan barcha bo’g’inlar oldiga shunday chiziqchalarni qo’yib chiqar ekanmiz, qo’shiq kuyni qismlarga bo’lamiz, bu qismlar taktlar deb, chiziq esa - takt chizigi deb ataladi. O’quvchilarnirng ana shu tushunchalarni yaxshiroq o’zlashtirishlari uchun bir necha xilma-xil mashqlarni bajarish mumkin: a) ilgari o’rganilgan qo’shiqlardagi urg’u tushadigan bo’g’inlarni (kuchli hissalarni) aniqlash va takt chiziqlarini qo’yib chiqish; b) O’qituvchi musiqa asbobida ikki o’lchovdagi p’esani chaladi, o’quvchilarga esa sekin ovoz bilan bir-ikki, bir-ikki, ... deb sanashni taklif etadi. 12

O’qituvchi oxirgi mashqni bajarar ekan, ovoz chiqarib sanash musiqa tinglashga xalaqit berishini, qo’shiqlarni ijro etishda esa o’quvchilarning ayni paytda kuylash va ovoz chiqarib sanash qiynligini uqtirib o’tadi. Shu sababdan, deydi u, musiqada sanoq uchun qo’llarning alohida harakatlaridan foydalanimladi, ya’ni dirijyorlik qilinadi yoki, to’g’rirog’i taktlarni qo’l haracatlari bilan ifodalash usuli qo’llaniladi. O’qitnvchi qo’l bilan pastga ishora qilib, taktning kuchli hissasini va yuqoriga ishora qilib, taktning kuchsiz hissasini oddiy harakatlar bilan ko’rsaladi, so’ngra o’quvchilarga shu harakatlarni takrorlashni taklif etadi. Dastlab ular ovoz chiqarib, bir-ikki deb sanab, musiqasiz dirijyorlik qilishga o’rganishadi, keyin o’qituvcni fortepiyanoda tanish kuylarni cnaladi, o’quvchilar esa taktlarni ifodalashadi. Natijada ular ilgari o’rganib olingan qo’shiq va mashqlarga ayni paytda dirijyorlik qila bilishlari va ularni kuylay olishlari kerak. Materialni mustahkamlash uchun o’qituvchi bolalarga tegishli mashqlarni bajarishni taklif qiladi va dirijyorlik ishora-sxemalarini ko’rsatadi: Tegishli o’lchovni o’rganish paytida uning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlab, shu o’lchovni asrlarning badiiy obrazi bilan bog’lash kerak. O’quvchilarni yangi o’lchov bilan tanishtirilar ekan, endi uni ma’lum bo’lgan o’lchov bilan taqqoslab ko’rish tavsiya etiladi. Bu usul ularning turli o’lchovlarni yaxshiroq anglab olishlariga yordam beradi. Oqituvchi ikkita musiqa misolini chalib beradi va uni eshitib olib, shu misollarning o’lchovini aniqlashni taklif etadi. U birinchi misolning o’lcliovini aytib berishi mumkin, ikkinchi 13

misolning o’lchovini esa bolalarning o’zlar aniqlashlari zarur. Boshqa paytda o’quvchilarning o’lchovni mustaqil ravishda aniqlashlari uchun o’qituvchining chalib beradigan misollaridagi o’lchovni aytib bermasligi mumkin. Buning uchun ular o’qituvchi chalayotgan vaqtda qalam bilan partaga chertmak chalishlari mumkin, so’ngra o’quvchilardan biri birinchi misolning o’lchovini, yana biri ikkinchi misolning o’lchovini aytib beradi. Boshqa bir mashq quyidagidan iborat: turli o’lchovdagi ikkita misol doskaga (yoki jadvalga) yozib qo’yilgan bo’ladi; o’qituvchi shu misollardan birini chaladi, o’quvchilar esa qaysi misol chalinganligini topishib, uning o’lchovini aytib berishadi. O’qituvchilar o’lchov tushunchasini o’zlashtirib olishgach, ularga takt oldi (to’liqsiz takt) ni tushuntirib berish mumkin. Qo’shiqni ijro etishda takt oldi (taktning kuchli hissasiga nisbatan ancha yengil va kuchsizroq bo’lishi uchun to’liqsiz taktni bilib olish zarur. O’qituvchi takt oldi bilan boshlanadigan tanish qo’shiqdan misol tariqasida foydalanib, diqqatni takt oldining bir tovushdan yoki bir necha tovushdan iborat bo’lishi mumkinligiga jalb etadi. TONIKA TUShUNChASI Musiqa savodining muhim bo’limlaridan biri - asosiy lad (parda) bog’lanishlarni o’rganish hamda parda turlari va ularning tuzilishi (major va minor) bilan, tonlik (ohangdoshlik) lar va intervallar haqidagi tushuncha bilan tanishishdir. Aniq-sof talaffuzga erishish uchun bolalarda ladni bilish tuyg’usini o’stira borish zarur boshlanmog’i kerak. II -sinfda o’quvchilarga melodik parchani kuylayotgan yoki chalayotgan o’qituvchi to’xtalib o’tadigan boshlama tonning keskin tortilishini ifodalaydigan bir qancha misollardagi tonikani oxirigacha aytish taklif qilinadi: 14

1. 2. Ammo bolalarga hali tonika haqida tushuncha berilmay, ularning diqqati o’rnashgan va o’rnashmagan tovushlarga, bu tovushlarning bir-biri bilan bog’lanishiga, o’zaro bir-biriga tortilishiga jalb etiladi, xolos. Birinchi navbatda bolalarda tonikani, ya’ni ladning baland-pastligini (tonligini) belgilaydigan asosiy, markaziy tovushni eshitish sezgisini hosil qilish zarur; bu tovush kuyda xotima tovushi bo’lib, ladning qolgan tovushlari, aniqsa boshlama ton shu tovushga tortiladi. Buning uchun bolalar melodiya tizimning tugalligi va notugalligi haqida aniq tasavvurga ega bo ’ lishlari kerak . O’qituvchi shunday musiqa misolini tanlaydiki, bunda bir tarkib tonikada o’rnashmagan bo’lishi, boshqa bir tarkib esa – o’rnashgan bo’lishi lozim. U bolalarga har ikkala musiqaviv tarkibini kuylashni taklif qilishi bilan birga, bulardan qaysi biri tugalroq, qaysi biri notugal eshitilishini so’raydi. So’ngra o’qituvchi bolalarga notugal misolni takrorlashni va shu misol ham tugal eshitilmog’i uchun oxirgi tovushni topish haqida topshiriq beradi. 15

Bunday mashqlarni butun o’quv yili davomida o’tkazish va topshiriqni asta-sekin murakkablashtira borish tavsiya etiladi. Avval boshda o’quvchi l ar keskin tortiluvchi boshlama tondan keyingi tonikani, undan keyin ladning boshqa bosqichlaridan sakramali bilib olishadi. III- sinfda bu ish davom yettiriladi, natijada o’quvchilar musiqa asarini tugallaydigan tovushning t o n i k a deb atalishini bilib olishadi. O’qituvchi ikki misolni taqqoslar ekan. I- bosqichda - gammaning asosiy bosqichida tugaydigan misol tugal eshitilishini tushuntirib beradi. Bolalar endi Do major gammasini bilganliklari va kuylay olganliklari sababli, o’qituvchi ularning diqqatini, bu gamma tonika bilan - do notasida boshlanib, shu tonikada tugayotganligi uchun Do major dcb atalishiga jalb etadi. ALTERATSIYA BELGILARI. TON VA YARIM TON Lad va tonikani o’rganishda endigi davr - alteratsiya (o’zgartma) belgilari bilan tanishishdir. Buning uchun sinfda ko’rsatma qurol -fortepiano klaviaturasi (klavishalari)ning katta qilib ishlangan jadvali bo’lishi zarur. O’qituvchi har bir oktavada 7 oq va 5 qora klavisha borligini ko’rsatadi. Bir oq klavishadan ikkinchisigacha bo’lgan oraliq har xil: agar shu klavishalar o’rtasida qora klavisha bo’lmasa - bu oraliq, oq klavishadan qora klavishagacha bo’lgan oraliq kabi, yarim ton deb ataladi; agarda oq klavishalar o’rtasida qora klavisha bo’lsa, bu oraliq butun tonga teng bo’ladi: 16

So’ngra o’qituvchi oq klavishalarning o’z nomlari borligini, qora klavishalarning nomi yo’qligini, bularning oq klavishalar nomlariga bog’liq ekanligini tushuntirib beradi. Agar tovushni yarim ton ko’tarish yoki pasaytirish kerak bo’lsa, qora klavishalar ishlatiladi va qora klavisha qaysi tovushning ko’tarilayotganiga yoki pasaytirilayotganiga qarab nomlanadi. Buning uchun alohida belgilar bor: yarim ton ko’tarish belgisi diyez deb, yarim ton pasaytirish belgshisi bemol deb ataladi. Bu belgilar ko’tarish yoki pasaytirish kerak bo’lgan tovush (nota) oldiga qo’yiladi. Masalan: Alteratsiya belgilari bilan bir necha dars davomida tanishib boriladi. Bunda bolalarning qandaydir ifoda yoki qoidalarni yod olishlari shart emas. Lekin ular qo’shiqdagi alteratsiya belgilarini amaliy ravishda topa bilishlari yoki maxsus mashqlardagi shu belgilarni qo’yib chiqa bilishlari va shu belgilarga muvofiq tovushlarni ovoz bilan o’zgartira olishlari lozim. Alteratsiya belgilarini tushuntirishda agar biror belgi nota oldida tursa, uning ta’siri shu taktgagina yoyilishini, belgi kalit oldida tursa, uning ta’siri butun asarga yoyilishini ko’rsatib o’tish zarur. Alteratsiya belgilarni yaxshiroq o’zlashtirish uchun o’quvchilarga birqancha mashqlarni bajarishni taklif qilish mumkin: a) quyidagi musiqa misolida pasaytirish belgisi bo’lgan notalarni topish, ularni klaviaturada (rasmda va fortepianoda) ko’rsatib berish kerak; b) birinchi oktavada: fa-diyez, lya-bemol, si-bemol, mi-diyez va hokazolarni notalar bilan yozish; v) unison tovushlar bilan alteratsiyalangan tovushlar taqqoslanadigan misollarni kuylash. LAD. MAJOR VA MINOR 17

Tonika va alteratsiya tushunchalarini bilib olgandan keyin, Yevropa musiqasida keng yoyilgan asosiy ladlar - major va minor bilan bevosita tanishishga o’tish mumkin. Dastlab lad tuzilishini o’rib chiqish va esda qoldirish shart emas; bolalarni eshitib olib, major va minor ladlarini ajrata bilishga urgatish muhimdir. Buni ayni bir kuyni turli ladlarda taqqoslab ko’rish yo’li bilan o’rganish osonroq bo’ladi. Har ikkala kuyni doskaga yozib qo’yiladi, o’qituvchi avval major ohangini, keyin minor ohangini kuylashni taklif qiladi: U bolalarning diqqatini tovush yangrashining farqiga jalb etadi, ikkinchi hoida kuyning birinchi holdagiga nisbatan mayinroq eshitilishini uqtirib o’tadi. Kuylasli pardaning o’zgarishi tufayli shunday eshitiladi. O’qituvchi ogohlantirib qo’yish niyatida shuni aytish kerakki, odatda, majorni shodiyona, xushchaqchaq lad sifatida, minorni esa hazin, mungli lad sifatida birmuncha soddalashtirib izohlanadi. Bunday tushuntirish uncha aniq emas, chunki jahon musiqa adabiyotida majorda namunalari ozmuncha emas (F.Shopenning b-moll sonatasidagi motam marshining o’rta qismi majorda «Bo садули во огороде » degan quvnoq rus xalq qo’shig’i esa minorda yozilganligini eslaylik.) Shu sababli majorni va minorni ta’riflashda bularning latin tilidagi ma’nosiga asoslanish ma’qul: dur (major) qattiq, moll (minor) esa mayin degan ma’noni bildiradi, shu tufayli major ladi tovushini qattiq, minor ladi tovushini esa mayin tovush deb ta’riflash tavsiya etiladi. O’qituvchi major va minor haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash uchun bolalarga juda xilma-xil mashqlami berishi mumkin: 18

a) o’qituvchining ijro etadigan kuyini eshitib olib, uning qanday ladda yozilganini aniqlaydilar ; b) doskaga ikki kuyni(majorda va minorda yaratilgan kuylarni) yozib qo’yiladi, o’qituvchi bularning birini ijro etadi, o’quvchilar esa qaysi kuy va qanday ladda yozilganini aniqlaydilar ; v) majorda yoki minorda yozilgan hamda major bilan minorni taqqoslab ko’riladigan melodiyalarni kuylash ; O’qituvchi o’quvchilarning tabiiy minorni o’zlashtirishlariga qarab ularni garmonik va melodik minor bilan asta-sekin tanishtira boradi. U har qanday yangi materialni ko’p sonli, asosan qo’shiqqa doir mashqlar, shuningdek, sinfda va uyda bajariladigan bir qancha yozma topshiriqlar asosida mustahkamlab boradi. Bir oz keyinroq (V sinfda) o’quvchilarga major va minor tonliklarining yondoshligi va nomdoshligi to’grrisida tushuncha beriladi. INTERVALLAR 1-sinfdanoq bolalar mashqni yoki qo`’hiqni boshlash oldidan qo’shiq jo’rsiz ijro etiladigan paytda o’qituvchining ovozi bilan uning sozini - uchtovushlikni ifodalashiga o’rganib qolishadi; o’quvchilar shu uchtovushlikni birgalashib takrorlashadi, undan keyin mashqni kuylashadi. Yuqori sinflarda o’quvchilar o’qituvchi tomonidan berilgan bir tovush- tonikadan boshlab mustaqil suratda sozni kuylashadi. Shu bilan birga, avval boshda ular major uchtovushligini, keyin minor uchtovushligini ovoz sozi bilan ifodalashga o’rganadilar. Shunday qilib, ularda intervallarni-katta va kichik sekundalar hamda tertsiyalarni talaffuz qilishga oid muayyan musiqa tajribasi yig’ila boradi. Bundan tashqari, qo’shiqlarda boshqa intervallar ham urchaydi. Shu sababdan V sinfda intervallarni, ularning tuzilish xususiyatlarnini o’rganishga kirishish mumkin. 19

O’qituvchi interval so’zi balandlik jihatidan tovushlar o’rtasidagi oraliqni bildirishini tushintirib beradi va o’quvchilarning hosil qilgan eshitish assotsiatsiyalarini anglab olishlariga oid ishga kirishiladi. O’quvchilar 1 sinfdan boshlab tertsiyani sozlash tariqasida bilishadigan va eshitib olib uchtovushlik turlicha eshitiladigan ikki tertsiyadan iborat ekanligini izohlab beradi. U uchtovushlikni doskaga, yozib qo’ygach, o’quvchilar bilan birgalikda major uchtovushligida tertsiyaning nechta butun ton va nechta yarim tondan tashkil topganligini aniqlaydi. Birinchi tertsiya ikki tomondan, ikkinchi tertsiya bir yarim tondan iborat ekanligiga ishonch hosil qilingach, o’qituvch, tertsiyalar sekundalar kabi katta va kichik bo’lishlari mumkin, deb xulosa chiqaradi. Tanish qo’shiqlar intervallar ustida olib boriladigan ishda yordam qiladi. Pedagog bolalarga biror qo’shiqni esga olishni taklif etadi, uni doskaga yozib qo’yadi va qo’shiqning qaysi intervaldan boshlanishi sifatida kuylashni talab etadi. Intervallarni izohlab berishda interval nomlarining matematik ma’nosini bolalarga tushuntirish va raqamli yozuvini ko’rsatish kerak. Masalan latincha sekanda so’zi ikkinchi degan mamoni bildiradi, ya’ni u ikki yonma-yon tovush o’rtasidagi oraliqni belgilaydi va 2 raqami bilan ko’rsatiladi; tertsiya- uchnichi demakdir; u uch yonma-yon tovush (do, re, mi) o’rtasidagi oraliqni qamrab oladi va 3 raqami bilan ko’rsatiladi. Shu intervalning katta yoki kichik interval ekanligini ko’rsatadigan so’zning birinchi bo’g’ini ma’lum raqamdan keyin yoziladi: masalan, 2 kat-katta sekunda, 3 kich - kichik tertsiya. Raqamli yozuvni bilish diktantlar yozish paytida intervallar yozuvini osonlashtirishga yordam beradi. Intervallarni o’rganish davomida o’qituvchi bolalardan nazariy bilimlarni o’zlashtirish bilan birga, shu bilimlarni amalda qo’llana bilish ko’nikmalarini ham egallashni talab etadi. Ular berilgan notadan boshlab har bir yangi intervalni tuza bilishlari bilangina kifoyalanib qolmasdan, uni pastdan yuqoriga yoki yuqoridan pastga qarata kuylashni ham, dastlab eshitib olib melodik bayon qilishni, so’ngra garmonik bayon qilishni ham topa bilishlari kerak. 20

Intervallar solfedjio (zam-zama) qilish malakalarini egallashga yordam beradi, shu sababli o’qituvchi o’quvchilarga turli topshiriq va mashqlarni berib borishi lozim intervallarni aniqlashga mo’ljallanadigan yozma va og’zaki diktantlar ham shular jumlasiga kiradi. O’qituvchi cholg’u asbobida bir necha intervalni chaladi, bolalar esa bularni raqamlar bilan yozishadi. Shu intervallarning hammasi tekshirib ko’rilgandan keyin, o’quvchilar ularni kuylashadi. Intervallarni melodik holatda tinglash osonroq bo’lgani uchun o’qituvchi avval ularni dastlabki shaklida chalib beradi. O’quvchilar buni yaxshi o’zlashtirgach, intervallarni garmonik holatda aytib turib yozdirish mumkin. Materialni sinfda va uyda mustahkamlab borish uchun o’qituvchi yozma yoki og’zaki topshiriqlar bermog’i mumkin: birinchi oktavaning lya, re,fa, mi tovushlaridan intervallar tuzish; musiqa misolida uchraydigan intervallarni aniqlash; g) tanish qo’shiqlardagi, shuningdek notaga qarab o’rganib olinayotgan yangi qo’shiq yoki mashqlardagi kuyning interval tuzilishini aniqlash. Musiqa asarlarining tuzilishi haqida tushuncha O’quvchilar qo’shiq o’rganib, turli musiqa asarlarini eshitar ekanlar, musiqa shakllari tuzilishining ba’zi printsiplari bilan tanisha borishadi. Bolalar qo’shiqlarida band shakli keng yoyilgan. Bolalar o’qituvchining: «birinchi bandni aytamiz» yoki «ikkinchi bandni takrorlaymiz» degan so’zlarini eshitar ekan, asarning bandlardan tuzilishi haqida tushuncha hosil qilishadi. Bir qancha qo’shiqlarda naqarot ham bo’ladi. Ular bu terminni ham osonlik bilan esda qoldirishadi. Ular bu terminni ham osonlik bilan esda qoldirishadi. Dastlab o’qituvchi shunday terminlardan qo’llanadi, o’quvchilar esa hali bularning ma’nosiga tushunmasdan takrorlashadi. Lekin II sinfda o’qituvchi bolalarning diqqatini qo’shiqlarning tuzilishi har xil bo’lishiga jalb etadi. Ba’zi qo’shiqlarda ayni bir melodik material takrorlanadi-yu, faqat she’r so’zlari o’zgaradi. Boshqa xil 21

qo’shiqlarda band ikki qismdan-musiqa jihatidan turlicha bo’lgan peshtalqin (qo’shiqning boshi) va qaytarma naqoratdan iborat, shu bilan birga, peshtalqin (qo’shiqning boshida) she’r so’zlari o’zgaradi, naqarotda esa, odatda, bir xil so’zlar takrorlanaveradi. Shunday qilib, ikki qismli shakl bilan ham tanishiladi. Bir oz keyinroq bolalar uch qismli shakl haqida tasavvur hosil qilishadi; bu shakl o’rta va chetki qismlar o’rtasidagi musiqa materialining kontrastli (qarama- qarshi) taqqoslanishiga asoslanadi. Uch qismli shakldagi qo’shiqlar uncha ko’p uchramaydi, shu sababli bu shakl bilan, aso’san, ko’pgina misollar topiladigan musiqa tinglash bo’limida tanishib chiqiladi. Yuqori sinflarda o’quvchilar murakkab va katta asarlarni tinglab, rondo, variatsiya (xilma-xil tarona) lar, sonata allegrosi kabi musiqa shakllari to’grisida ma’lumot oladilar. O’qituvchi faqat tegishli musiqa shakllarining tuzilish xususiyatlarini tushuntirish bilangina cheklanib qolmaydi, balki o’quvchilardan musiqa shaklini aniqlay bilish ko’nikmalarini egallashni ham talab etadi. Avval ular bu ishni o’qituvchining yordamida bajaradilar, undan keyin tegishli musiqa shakllarini mustaqil ravishda aniqlaydilar. Quyi sinflarda bolalarning materialni qanchalik o’zlashtirganliklarini aniq bilib olish uchun o’qituvchi ularga p’esa ijro etilayotgan paytda yangi qism boshlanayotganligini ko’rsatib qo’l ko’tarishni taklif qiladi. Bu ishni shakli aniqlangan tanish asar misolida bajarish ma’qul. Keyinroq buni yangi asar asosida sinab ko’rish mumkin, ammo dastlab bu asarni bolalarga bir marta chalib yoki kuylab eshittirish kerak. Musiqa savodini o’rganishda dinamika, temp, rang-barang tus berish, tovush yo’nalishining o’ziga xos xususiyatlari kabilarga taaluqli alohida belgilar va maxsus terminologiya bilan tanishishga katta o’rin beriladi. O’qituvchi 1 sinfdan boshlab cresendo, diminuendo, piano (p), forie (f), mezzo forte (mf) kabi belgilarning nomi va ahamiyatini bolalarga asta-sekin bayon qila boradi. O’quvchilar tempga oid belgilardan qo’shiqlarda dam-badam uchraydigan Allegro, Moderato, Andanto, Maestoso va boshqalarni bilishlari kerak. 22

Musiqa savodini o’rganishning oxiriga kelib o’quvchilar qo’shiqni mustaqil tahlil qilib, uning ladi-pardasini, tonligini, o’lchovini, shaklini, tempini, dinamik tuslarini, ijro xarakterini aniqlay bilishlari, nota tekstida qanday qo’shimcha belgilar uchrashini va bularning nimani bildirishini oydinlashtira olishlari lozim. Notaga qarab qo’shiq aytish tobora tushunarli va jo’nroq bo’la boradi, demak, qo’shiq osonroq yodda qoladigan bo’ladi. 23

ADABIYOTLAR : 1. I . Akbarov .« Musiqa lug ’ ati » 2. Apraqsina O. «Методика музыкального воспитания в школе» M . 1983 3. D . Omonullayev . « Umumiy ta’lim maktablarida musiqa dasturlari » T.1992 4. Gudkova Ye.A., Vasileva A.B. «Ashula dars metodikasi» 24

O'xshashlar

Musiqa darslarida umumdidaktik printsiplari

Musiqa o’qitish metodIari

5-6 sinflarda musiqa o’qitishning mazmuni va metodikasi

Yettinchi sinfda musiqa o’qitish metodikasi va uning mazmuni

CHet ellarda musiqa madaniyati