Qarama – qarshilik sahnaviy xatti-harakat asosidir. Dramatik asarning asosiy mavzulari - San'at - Referatlar

Qarama – qarshilik sahnaviy xatti-harakat asosidir. Dramatik asarning asosiy mavzulari

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

Qarama – qarshilik sahnaviy xatti-harakat asosidir. Dramatik asarning asosiy mavzulari Reja: 1. Pyesaning keskin qarama-qapshiliklari 2. Foya. 3. Voqea. 4. Syujet va kompozitsiya obrazlarga harakteristika

Konflikt — lotincha "ixtilof", "to`qnashish" tushunchasi bo`lib, badiiy asarda tasvirlangan voqea ishtirokchilari o`rtasidagi kurashni ziddiyatni, kelishmovlikni, ixtilofni anglatadi. Konflikt o`z moxiyatiga qarab turli harakterda bo`lishi mumkni. Uni avvalo gunistik – insonparvarlik mohiyatidagi konflikt va antogonistik – kelishib bo`lmaydigan shakdagi konfliktg ajratish mumkin. Masalan, "Boy ila hizmatchi" dramasida dastlab Solixboy bilan G`ofiro`rtasida Jamila uchun kurash- oilaviy konflikt, o`zbek mehnatkashlarining boy va amaldorlarga qapshi naroziligi keskinlashidan iborat o`tkir sotsial - ijtimoiy konfliktga, antogonistik ixtilofga aylanadi. Hayotda yangilik bilan eskilik o`rtasida kurash, ong va maishiy hastdagi o`tmish sarqitlariga qarshi kurash davom etadi. Bunday qarama-qarshiliklar antogonistik bo`lmagan qarama-qarshiliklardir. Bir vaqtlar ayrim yozuvchilar va tanqidchilar orasida tarqalgan "konfliktsizlik" nazariyasi hayotni buzib ko`rsatuvchi, san’atning taragediyatiga zarar keltiruvchi soxta nazariya sifatida karalgandi. Qarama-qarshiliklarsiz, kurashsiz hayotni xaqkoniy aks ettiruvchi realistik asar yo`q va bo`lishi mumkin emas. Xususan konfliktsiz dramatik asarbo`lmaydi. Chunki, qarama-qapshilik dramatik asarning negizini tashkil etadi. Pyesaning keskin qarama-qapshiliklariga asoslangan asosiy temasini aniqlash personajlarning xarakterini va rejissorga asarning yetakchi xatti-harakatini aniqlashga yordam beradi. Yetakchi xatti-harakat — bu aniq, maqsadga muvofiq intilish bo`lib, pyesadagi kurashlarni boshqaruvchidir. Ana shu maqsadda pyesa personajlarining xatti- harakati kayoklan-qayoqka yunalishiningtoiish uchun pyesadagi voqeada joylashish tartibini aniqlash zarur. Qanchalik kelishmovchilik chuqur, kurash keskin bo`lsa, konflikt shunchalik keng va kurashayotgan kuchlar aniq ko`rinadi. Konflikt dramaturgiyaga o`sish va rivojlanish bag`ishlaydi. Bir xatti-harakatning qarama-qapshi xatti-harakat bilan to`qnashuvi pyesa qaxramonlarining o`zaro munosabati orqali birvoqeadan ikkinchi voqeani keltirib chiqadn. Bu kurash bir va bir necha xatti-harakat qiluvchi shaxslarning aniq maqsad uchun bo`lgan intilishlari va bu xatti-harakat davomida qator xulq-atvorlar yuzaga chiqadi. Mana shundai kurash "xatti-harakatlar chizig`i" kelib chiqadi. U butun pyesa davomida

aniq maksad sari muvofiq borayotgan xatti-harakatdagi shaxslar kurashining "xa" yoki "yo`q" tomonlarini aniqlaydi. G`oyani ko`tarib chiqivchi va mavzuni tasvirlovchi xatti-harakat chizig`iga pyesaning yetakchi xatti-harakati deyiladi. Masalan, A. S. Pushkinning "Boris Godunov" deb nomlangan xalq trageaayasida asosiy tema"xalk va shox" deb olingan bo`lsa, yetakchi xatti-harakat "hukmronlik uchun kurashdir. Bu esa, shu yetakchi xatti-harakatga bo`ysungan persanajlarning xulq-atvorida namoyon bo`ladi. Asosiy xatti-harakat chizig`ini aniqlash, har bir voqeani, har bir qahramonning xulq atvorini tushunishga va ochib tashlashga imkon yaratadi. Bu yo`l rejissor va ijrochini to`g`ri harakatlanib spektaklning g`oyasini tomoshabinga yetkazishda muhim omil bo`ladi..Stanislavskiy ta’biri bilan aytganda "yetakchi xatti-harakat bo`lmaganda edi, pyesaning maqsadi va barcha bo`laklari, barcha berilgan shart- sharoiti, munosabat, moslashma ishonch xaqiqat daqiqalari va boshqa tomonlari har tomonga tarqab ketgan bo`ladi.Yetakchi xatti-harakdt chizig`i xuddi poyafzal ipi kabi tizilgan barcha xatti-harakatlarni bir joyga yig`ib, umumiy ijod maqsadni amalga oshirish uchun qaratiladi. Har qanday maqsadli, xatti-harakag, agar unga qarshi bo`lgan xatti-harakatga uchramasa, o`z jozibasini, kurashchanligini va xayotiyligini yuqotadi. Shuning uchun oliy maqsadni amalga oshirishda kerak bo`ladigan xatti-harakatlar chizig`i yoki yetakchi xatti-harakati aniqlanar, ekan unga uzluksiz kurashuvchan qapshi xatti-harakatni ham topish lozim. Qarama- qarshi harakatsiz dramatik asar "konfliktsizlik" kasaliga duchor bo`ladi. Bu esa teatr san’ati uchun fojiadir. Demak, oliy maqsadni amalga oshirish uchun xatti-harakat qiluvchi shaxslarning va spektaklning yetakchi xatti - harakatini aniqlash o`ta ahamiyati ularga qapshi kurashga tayyor turgan qarama-qapshi xatti-harakatlar esa zarur va ular rejissor tomonidan aniklanishi kerak Foya. Pyesa g`oyasi muxim bo`lgan voqeaga nisbatan dramaturgning munosabati natijasi bo`lib, rejissor tushungan holda, aniq hayotiy xaqixatga tayanib uni aniqlab bo`lishi lozim. Ilm axli ta’biri bilan aygganda "g`oya — bu

dramatik asarning asosi bo`lib hayot hodisalarining tub negizi ochilishidir va u Chernishevskiy fikricha hayotiy xaqiqatga chiqarilgan hukmdir". Foya— hayot voqealari xaqidagi kishilarning tasavvuri va o`sha voqealarga munosabatini ifodalagan tafakkur natijasidir. Shuning uchun g`oya jamiyatdagi sinflarning manfaati va qarashlari bilan bog`lanadn, uni aks ettiradi. Dramatik asarning g`oyasi unda tasvirlangan asosiy voqealar oqimi to`g`risidagi yetakchi fikrdir. Asarning g`oyasida voqealar oqimi persanajlar xarakteri va ularning xatti- harakatlari mujassamlashadi. Muallif kishilar va ularning turmushiga kanday munosabatda bo`lsa, ularni shunday tasvirlaydi, tomoshabinlarda ham o`zi tasvirlagan kishilar va voqealarga nisbatan ana shunday munosabat tug`dirishga intiladi. Bunday intilishlar va tasvirlangan kishilarga munosabatida, unga mansub bo`lgan sinfning manfaati va qarashlari o`z ifodasini topadi. Masalan, Hamzaning "Boy ila xizmatchi" dramasi o`zbek meqnatkashlarining boylar zulmiga qarshi sinfiy kurashi aks etirilgan. Unda mehnatkashlar ozod va baxtiyor bo`lishi uchun boylarga qapshi dadil sinfiy kurashga otlanishi va g`alaba qozonish kerak degan fikr-g`oya ilgari surilganki, bu ayni chog`da Hamzaning dunyoqarashihamdir. Turmushni xayotiy va miksadli aks ettiruvchi mukammal badiiy asar uchun g`oyannng o`zi yetarli bo`lmaydi. Asosiy g`oya bilan u yoki bu darajada bog`langan bir qator fikr ham yordamchi vosita sifatida mavjud bo`ladiki. Ular ham obrazlar xarakatida ifodalanadi va tasvirlangan xayotning turli tomonlariga muallif munosabatini bildiradi. Natijada spektaklning badiiy -estetik ta’sirchanligi oshadi. Voqea. Pyesadagi hamma xatti-harakat muayyan voqealar oqimi tufayli vujudga keladi. Voqealar oqimi persanajlarningfaol aktiv xatti-harakatni qo`zg`atuvchi omildir. Pyesa katta xajmli va ko`p voqeani bo`lishi mumkin. Shulardan eng asosiysini o`z rejasini amalga oshirish uchun tanlab olish rejissorning mas’uliyatli ijodiy ishiga kiradi. Voqealar rivoji xatti-harakat yo`nalishini o`zgartirib, qaxramonlarni yangi berilgan shart-sharoitlarga olib

qiradi. Shuning uchun asosiy diqqati asarning voqealar oqimiga qaralishi lozim. demak voqea —spektakldagi xatti-harakatlarning tayanchidir. "Voqea va faktga baxo berish usulining siri shundaki; bu baxo insonlarni to`qnashuvga majbur qiladi; To`qnashuv ularni xatti-harakatqilishiga, kurashga, yengish yoki yengilishga sabab bo`lar; bu sabab ulariing istaklarini, maqsadlarini o`zaro munosabatlarini ochib tashlayda, pyesadagi biz qidirayotgan ichki xarakat sharoitini aniqlaydi. Pyesa voqeasini va faktlarini farqlash nimani bildirishi mumkin? Bu ulardagi ichki fikrni, ruhiy mohiyatini, ularning ta’sirqilish kuchini topishidir. Bu tashqi fakt va voqealar oqimini chuqurro qo`rganishdan iboratdir, — deydi Stanislavskiy. Xullas insonlarning o`zaro munosabatini aniqlaydigan ichki sxemani topish, faktlarni baxolash — roldagi inson ruhiy kechinmalari sirlarini ochishga kalitdir". Shuning uchun ham rejissor pyesadagi asosiy voqea va voqealar zanjirini aniqlashi muhim ahamiyatga ega. Pyesadagi birinchi voqeani aniqlash ham g`oyat muqim ahamiyatga egadir. Birinchi voqeaning muhimligi pyesaning tuguni bilan bog`liq. Pyesa qaqramonlari parda ochilishidan avvalo bo`lg`usi dramatik konfliktning asosini tashkil etuvchi qandaydir hayot yo`lini bosib o`tgan bo`lishi mumkin. Rejissor pyesada bo`layotgan voqealarni xuddi real hayotdagidek ko`z oldiga keltirishi lozim. Bu vazifani yechish uchun pyesa boshlanguniga qadar personajlar qanday xatti- harakat qilganliklarini bilish zarur. Masalan: A. S. Griboyedovning "Aqillilik balosi" asarida birinchi voqea Sofya va Molchalin uchrashuvidir. “Uchrashuv” nomli voqeadan so`ng sahnada xatti-harakat qilayotgan qaxramonlar xulq-atvori va xarakati kelib chikadi. Agar mana shu boshlang`ich voqeani rejissor aniqlab bermasa repititsiyani boshlay olmaydi. Pyesa boshlanishidan oldin ro`y bergan voqealar pyesa konfliktining rivojlanishiga, xatti- harakat qiluvchi shaxslar harakteriini ochishga va shu ilk voqeaga kahramonlar munosabatini aniqlashga yordam beradi. Masalan: M. Gorkiyning "So`nggilar" asaridagi birinchi voqeadir o`q uzilishidan boshlanadi. Bu voqea butun pyesa davomida personajlarda fa’ol

harakatlar keltirib chiqaradi. Lekin, ba’zi vaqtlar birinchi voqea parda ochilgandan keyin bevosita sahnada ro`y berishi xam mukin. A. Arbuzovning "Irkutsk voqeasi" asaridagi birinchi voqea — bu Sergey bilan Valentinaning tanishuvidir. Pyesani sahnalashtirishda uning markaziy voqeasini aniqlash ham kimmatli ahamiyatga ega, chunki u xatti-harakat rivojlanishida bosh omildir. Masalan, A. P. Chexovning "Vanya tog`a" pyesasida markaziy voqea Voyniykiyning Serebrekovga o`q uzganligidir. Ba’zi vaqtda pyesadagi asosiy voqea ko`zga tashlanmaydi. Markaziy voqeani aniqlash bo`lg`uvsi spektaklning g`oyaviy muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Masalan, B.SHekspirning "Romeo va Julyetta" fojiasidagi markaziy voqeani Julyetta o`lmaganligi, balki Lorensiya dorisi bilan uxlayotganligi to`g`risidagi xabarni olib kelayotgan choparning kechikishi deb olish mumkin. Haqaqikatan ham bu voqea muhim. Chunki, agar chopar kechikmaganda fojia kaqramonlari tirik qolishlari mumkin edi. Lekin, choparning kechikishi zaruriyat hisoblanadi. G`oyaviy ahamiyat nuqtai nazaridan asar ma’nosi ochilsa, xatti-harakatni uyg`otuvchi asosiy voqea Tibald o`limidir. Mana shu voqeada fojia kahramonlari o`zaro munosabati va ularning qarama-qapshiligi joylashtirilgan. Shu voqea Romeoning quvilishiga va Julyetta bilan ajralishiga sababchidir. Shu voqea konli kurashni va dramatik konfliktni yanada keskinlashtiradi. Yana bir misol Q Trenyovning "Lyubov Yarovaya" pyesasidagi markaziy yaoqea Jiglovchilarning qo`lga olinishidir. Ba’zi vaqtlarda asardagi markaziy voqeani aniqlash ancha mashaqqatli ishdir. Masaln A. Arbuzovning "Irkutsk voqeasi" pyesasidagi markaziy voqeani olsak. Bu yerda markaziy voqea Sergey xalokatiday so`ng uning oylik maoshini Valyaga berish to`g`risidagi brigadir karoridir. Asardagi markaziy voqeani aniqlash uchun asarni o`qib chiqqandan keyin, qanday voqea bo`lmaganda asardagi navbatdagi voqealar kelib chiqmas edi, degan savolga javob berish kerak. YA’ni qanday voqea ro`y bermaganda asardagi persanajlar hayoti o`sha voqeagacha bo`lgandek davom etaverar edi? Kerakli narsa yuzaga kelgandan keyin, ilgarigi xayot yo`nalishini o`zgartirib, u yerdagn

kishilarning kundalik hayot tarzlarini boshqa tomonaga burib yuboradi va ular orasida qarama-qarshilikni vujudga keltiradi. Demak asardagi asosiy qarama- qapshilikni uyg`otib uni kurash maydoniga olib chiquvchi voqeaga asarning asosiy voqeasi deyiladi. Masalan, Hamzaning "Boy ila xizmatchi" asarida Solihboyning to`ydai keyin G`ofirning xotini Jamilaning yuzini ko`rishi asarning asosiy voqeasini tashkil etadi va asardagi qarama-karshilikni keltirib chiqaradi. Shu asardagi bosh vokea yoki birinchi voqea bu G`ofirning Jamilaga uylanishidir. Bundan tashkari asarda bir necha voqealar ham bor. Chunkn, har bir parda va ko`rinishlarni voqea va xodisalarga bo`lish mumkin. Bu vokealar birinchi faktlar yig`indisidan kelib chiqadi. Pyesalar bir-biridan voqeasining kuchliligi bilan farq qiladi. Voqea bu dramatik asarning g`ildiragi – yuragi hisoblanadi va uning kuchliligi obraz-rolning badiiy qimmatiga ham aloqadordir. Teatr san’ati o`ziga xos ko`p hususiyatlarga ega. Ana shulardan biri — pyesa asosidagi xatti-harakatini aniqlashdir. Shuning uchun ham pyesadagi personajlar "xatti-harakat qiluvchi shaxslar" deyiladi. Har qanday pyesada ikkita qarama- qarshi kurashayotgan kuchlarning to`qnashuvi ro`y beradi. Bu to`qnashuvlar asosan o`z nuqtai nazarini, o`z maqsadini yoqlab kurashayotgan sinflar, jamiyat gruppalari, o`rtasida ro`y berib, ular o`z dunyoqarashiga va maqsadiga muvofiq yo`naltirilgan xatti-harakatga egadirlar. Pyesa syujeti ham mana shu asosiy qarama-qarshilikga tayanib rivojlana boradi. Qarama-qarshilik asosigako`rilgan pyesada, qaxramonlarning yangi hayot uchun olib borilgan kurashlari o`z aksini topadi. Shunday qilib, qarama-qarshilik asar syujeti rivojini, harakatlantiruvchi asosiy kuch ekan, agar u pyesa taxliliy jarayonida to`g`ri aniqlansa, spektakl g`oyasining oydinlashuviga turtki bo`ladi. Pyesadagi qarama-qapshiliklar aniqlashda, asarning tashqi to`qnashuvlaridan kelib chiqmasdan, balki xatti-harakat qiluvchi shaxslarning ichki ruhiy tuqnashuvlaridan kelib chiqish lozim. Chunki, o`sha ichki to`qnashuvlar pyesaning asosiy xatti-harakatlar tizimini tashkil etadi. Xatti-haraxat rivojlanib, qahramonlar harakterini ochadi aa muallif ilgari surgan asosiy fikrni tasdiqlashga olib keladi. Pyesadagi asosiy qarama-qarshilikni aniqroq topish uchun xatti-harakag qiluvchi

shaxslarning nimaga intilayotganini, ular o`zaro kanday guruxlarga ajralishiga, ular orasidagi to`qnashuv nima sababdan kelib chiqqanini va bu kurashning oqibati nima bilan tugashini kuzatish lozim. Masalan, V. Lyubimovning "Oppog`im" pyesasining birinchi ko`rinishidayoq negr bola Dikning oq tanli bolalar bilan teng maktab o`qishi uchun kurashidan boshlanadi va mana shu kurash syujet rivojini belgilaydi. Keyinchalik boshqa kurash va qarama-qarshiliklar ro`yobga chiqadi. Sinf raxbari Djon - Dik Betti, Djok o`quvchilar orasida irqchilik urug`ini sochayotgan Anjella Bilga qarshi urush e’lon qiladi. Djon boshliq bolalar o`z o`qituvchisiga karshi ochiq kurash olib borib, Rossiya to`g`risidagi haqiqatni bilib olishadi. Muallif tomonidan Amerikadagi maktablardan birida ko`rsatilgan bu kurash tinchlik uchun, bolalar baxti uchun kurashayotgan umumiy demokratik kuchning bir bo`lagidir. Shunday qilib, pyesadagi mavzu, asosiy g`oya va qarama-qapshilik aniq topilsa kurashuvchi kuchlarning o`zaro munosabati ular to`qnashuvining ma’nosidan kelib chiqib, ayrim kaxramonlar harakterini aniqlashga ham yordam beradi. Rejissor bosh mavzudan kelib chiqadigan g`oya - asosiy qarama-qarshilikni aniqlab, personajlar xulk-atvori liniyasini kuzatib, pyesaning yetakchi xatti-harakatini aniqlashga kirishadi. Shu maqsadda birin-ketin pyesa xatti-harakatini rivojlantiruvchi asosiy fakt va voqealar tizib chiqiladi. Kurashni rivojlantiruvchi kelishmovchilik kanchalik chuqur bo`lsa, asosiy qarama-qarshilik shunchalik keng va kurashuvchi kuchlar joylanishi aniq bo`ladi. Qarama-qarshilik dramaturg tomonidan odatda rivojlanish va o`sib borish tariqasida beriladi. U butun pyesa davomida aniq pillapoya tarzida, voqealar oqimi asosida rivojlana boradi va yuqoriga boshlaydigan narvon paydo bo`ladi. Bosh voqeani, asosiy voqeani, voqealar tizmasini, yetakchi xatti-harakatni va ikkinchi darajali voqealarni aniqlash, rejissorning pyesa ustidagi mustaqil ishining tarkibiy bir bo`lagi hisoblanadi. Voqealar oqimi o`zining dealektik rivojlanuvchi kuchi bilan pyesaning syujet yo`nalishini sindirishi, xatti-harakat qiluvchi shaxslar ga taqdirini o`zgartirib yuborishi mumkin. Natijada voqea ta’siri ostida xatti-

harakat qiluvchi shaxslarda aniq fikrlar yo`nalishi tug`iladi, oqibatda ularda u yoki bu tug`ilib, bu reja xohish xatti-harakat bilan tugaydi. Odatda har bir voqea birorta xatti-harakat qiluvchi shaxsning xoxishiga to`g`ri kelib qolishi, boshqasiga ro`g`ri kelmasdigi mumkin. Bittasi bu voqeadan o`ziga yarasha xulosa chikarishi mumkin, ikkinchisi asa aksincha. Mana shu kelishmovchiliklardan dramatik karama-qapshilik paydo bo`ladi. Har bir voqea to`qnashuv bilan boshlanadi va shu to`qnashuvning yechimi bilan tamom bo`ladi. Bular pyesada qo`rinishlar tarzida o`z oqimini topadi K.Stanislavskiyning fikricha pyesa voqea va urinishlarning ketma-ketligidan iborat bo`lgan mantiqiy zanjirdir. Shuning uchun pyesadagi voqealar zanjiri aniqlab, undan pyesaning yetakchi xatti- harakatini o`tkazish zarur. Topilgan va tanlab olingan asarning birinchi va ikkinchi darajali voqealarni, ularning mantiqiy uzviyligi qanchalik to`g`ri aniqlansa, pyesaning g`oyasi shunchalik yorqinroq ko`rinadi. Pyesadagi qaysi voqeani asosiy, qaysi birini ikkinchi darajali qilib olish bu rejissor rejasiga bog`liq. Pyesadagi voqealarning mantiqiyligi yanada yorqinroq, harakatchanroq bo`lishi uchun rejissor dramatik asarning analizi - xarakat taxlil davrida yetakchi xatti-harakatini aniqlashi lozim. Yetakchi xatti-harakat rejissorga pyesadagi har bir voqeani aniqroq topilishiga yordam beradi va g`oya tantanasiga olib keladigan xatti-harakatni belgilaydi. Shunday qilib, voqea va xodisachalar tizmasi yetakchi xatti-harakatga qo`shilgan holda pyesanint badiiy yaxlitligini barpo qiladi. Ko`rinadiki voqealarnnng to`g`ri aniqlanishida bo`lguvsi spektakl yechimini "ko`ra olish" yotadi. Aniq topilgan va tuzilgan voqealar oqimi hamma vaqt spektaklning umumiy rejasini yaratishga katta yordam beradi. Demak pyesaning bosh voqeasi yetakchi xatti-harakatning asosiy qo`zg`atuvchisidir. Rejissor taxlil qilar ekan, asosiy burilish daqiqalarini paydo qiluvchi, tasvirlangan hayot oqimini o`zgartiruvchi, asar kahramonlarini yangi shart-sharoitlarga olib kiruvchi, pyesadagi voqealarni aniq belgilashi xam qarz, xam farzdir. Shu bilan birga rejissor ikkinchi darajali voqealarni xam aniqlab, ulariing pyesa yetakchi harakati rivojidagi mohiyatini ochib berishi zarur.

Tanlangan pyesani birinchi bor o`qib chiqqanda ma’lum taasurot paydo qiladi. Bu tassurot fabula, yani voqealar oqimi xaqidagi malumot bo`lib, asarning esda qoladigan bayon shaklidir. Lekin dramatik materialga chuqurroq kirish va uning mazmunini o`rganish uchun uni qayta-qayta o`qib chiqish lozim. Pyesani kayta o`qishdan maqsad uni taxlil kilish va bo`lg`usi spektaklni ko`z oldiga keltirishdir. Pyesada tasvirlangan mavzu va g`oyani tushunish va bilish uchun quyidagi usulni sinab ko`rishni Stanislavskiy tavsiya qiladi: voqealar tartibiga tayanib, dramatik asarning mazmunini kayta so`zlab ko`ring, qayta o`qib chiqing navbatdagi "hikoyangizda ro`y bergan voqea mohiyatiga, harakterlarga chuqurroq kirib borishga harakat qiling; Og`zaki hikoya jarayonida voqealar ketma-ketligini va kurashlar silsilasi ayon bo`lib, ularga asoslanib xatti-harakat qiluvchi shaxslar maqsadlari xam oydinlashadi. Bundan esa pyesa syujeti va personajlarning o`zapo munosabati aniqlanadi. Syujet fransuzchada, yani “asos” predmet degan manoni anglatadi. Dramatik asarning bevosita mazmunini tashkil etgan, o`zaro bog`langan va rivojlanib boruvchi hayotiy voqealar bayoni, asarda ishtirok etuvchi kishilarning o`zaro munosabati bir-biriga o`zaro ta’siri personajlar harakterining yuklanishini jamlangan izox syujetdir. Syujetda persanajlarning hayoti uchun eng mualif bo`lgan to`qnashuvlar, karama-qapshiliklar va kishilarning munosabati aks etadi. M. Gorkiy syujet aloqalar, qarama-qarshiliklar, antipatiyalar, umuman kishilarning o`zaro munosabati, u yoki bu araktyorning tashkil va o`sish topishi tarixidir, deb aytgan edi. Dramaturgiyada syujet voqealar oqimida rivojlanadi. Dramaturg tomonidan tomoshabin ongiga yetkazilmoqchi bo`lgan asosiy fikrni aniqlash uchun, birinchi navbatda voqealar tizimida namayon bo`ladigan g`oyani asar nima uchun yozilganligini zarur. Pyesaning taxlili malum davrda sodir bo`lgan voqealar yo`nalishini va rivojini aniqlashday personajlar xulq-atvorini harakterini, o`zaro munosabatlarini o`rganishdan kim bilan kim ko`rashayatgani, nima uchun kurashyapti, degan savollarga javob axtarishdan boshlanadi. Bu xaqiqatni o`rganish yo`llari har xil bo`lishi mumkin. Davr to`g`risidagi ma’lumotni har xil

xujjatlardan, ilmiy tadqiqot badiiy asarlardan, rassomlar ijodidan, kinofilmlar va spektakllar ko`rib o`rganish mumkin. Klassik dramaturgiya ustida ishlash jarayonida muallif fikrni tushunish uchun birinchi navbatda u yashagan davr va uning biografiyasini o`rganish lozim. Shu bilan bir qatorda ayni ana shu dramaturg yoki dramaturgiya soxasi ilmiy tadkiqotlar yaratgan jaxon faylasuflari, va milliy madaniyatimiz rivojiga ulkan hissa qo`shgan olimlar asarlaridankeng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chunki, rejissura shunchaki bayon san’ati emas, balki muayyan g`oyaviy teran fikrni olg`a sura oluvchi, tomoshabinlarning qalbida va ongida muayyan ma’naviy o`zgarishlar yasay oluvchi falsafiy-badiiy teran tafakkur turidir. Pyesaning badiiy hususiyatlarini o`rganish jarayonida, uning uslub va janrini aniqlash bilan birga, uning strukturasi, ya’ni, kompozitsion tuzilishini ham o`rganish zarur. Har bir pyesa va dramaturgiya qonunlari bo`yicha tuziladi o`ziga badiiy shaklga bo`ladi. Muallif o`z asaring kirish qismida qarama-qapshiliklar kelib chiqishiga sababchi bo`luvchi shart-sharoit va shu muxitda yashovchi kaxramonlar bilan tanishtiradi. Demak sharoitga olib kiruvchi, karama-qarshilik uchun zamin-hisoblangan ilk voqea undagi o`zaro munosabatlar nima bo`lyapti, degan savolga javob beruvchi qism asarningqayerda va qachon bo`lyapti ekspozitsiyasi deyiladi. Ekspozitsiya lotincha — "tushuntirish” syujetning kirish, boshlanim qismi degan tushunchadir. Asar kompozitsion kurilishi yani, kirish, tugun, voqealar rivoji, avj va yechimdan iborat bo`ladi. Navbat shularni aniqlashga keldi. Tugun — badiiy asarda asosiy voqeaning boshlanishi bo`lib, barcha muhim voqealar ana shu tugundan keyii yoki shuning natijasida sodir bo`ladi. Masalan, Oybekning "Qutlug`qon" romanining tuguni — Yo`lchining va tog`asi Mirzakarimboyning qarindosh ekanligidagan kelib chiqadi va boylarga qarshi norozilik kayfiyatining tug`ilib borishidan boshlanadi. Shundan keyin tema kengaytirilib roman voqealari rivojlantiriladi. Voqealar rivoji yo`lchi boylar va kambag`allar o`rtasidagi ziddiyatlarni asta- sekin tushuna boshlaydi, mehnatkashlarning ozodlik uchun harakatlarida ishtirok

etib, xalq ozodligi harakatining raxbarlaridan biriga aylanadi. Shu tariqa voqealar tezlashib olg`a intiladi, xatti-harakat qiluvchi shaxslarning kurashi qizib asarning rivojlanish bosqichini o`taydi. Kurashlar xal qiluvchi to`qnashuvlarga, ya’ni asarning kulminatsiyasiga olib keladi. Kulminatsiya - lotinchada “cho`qqi” avj manosini anglatadi. Avj asardagi voqealar rivojining eng keskin nuqtasidir. Masalan, Xamzaning "Boy ila hizmatchi" asaridagi G`ofirning Sibirga surgun qilish voqeasi dramaning kulminatsiyasidir. Kulminatsiya — kurash oqibatini aniqlab yechimga olib keladi, ya’ni bu voqea qahramonlar taqdiri xal bo`ladi. Yechim — asarda tasvirlangan voqealarning rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan qahramonlar xolati. Ular kurashining xotimasi, voqeaning yechimidir. Masalan, N. Gogolning "Revizor" dagi xaqiqiy revizorning kelishi to`g`risidagi xabar Xlestakovning revizor emasligini, shahar amaldorlarining aldanganligini ko`rsatib beradibu voqeada ularning poraxo`rligi, talonchiligi ochib tashlanadi. Pyesa tuzilishining aniqlab olinishi rejissorga asosiy qarama-karshilikni, bosh tema va yetakchi xatti-harakatni aniqlash yo`llarini ko`rsatadi. Xullas ekspozitsiya, tugun, rivojlanish, kulminatsiya va yechim kabi elementlarni o`z ichiga olgan pyesa tuzilishiga pyesaning kompozitsiya tuzilishi deyiladi. Kompozitsiya lotinchada — "tuzib chiqish", "tartibga solish"manosini anglatib asarning qismlari jonlanishi, voqealar rivojining tartibidir. Xatti-harakat rivojlanish bosqichlarining ketma-ketligi pyesalarning ko`rinishlarga bo`linishga sabab bo`ladi. Har bir ko`rinish asosiy qarama- qapshilikni rivojlantirish uchun bosqich hisoblangan muxim voqea sodir bo`ladi. Pyesaning to`g`ri kompozitsion tuzilishig A. S. Griboyedovning "Aqillilik balosi" asari klassik misol bo`la oladi. Asarning birinchi pardasi ekspozitsiyadan, ya’ni Famusov uyidagi shart-sharoitini tasvirlashdan boshlanadi. Chankiyning kelishi asar tugunidir. Ikkinchi va uchinchi pardalarda xatti-harakatlar rivojlanib borib, Chankiyning tanballigi xaqidagi tuxmat asar kulminatsiyasini keltirib chiqaradi. To`rtinchi parda esa yechimga olib kelib, kahramon Famusovlar to`dasi va

Moskvasi bilan xayrlashadi. Voqea ishtirokchilarining xarakteri sodir bo`layotgan xodisaga munosabatida ayon bo`la boshlaydi. SYUJET VA KOMPOZITSIYA OBRAZLARGA HARAKTERISTIKA "Agar aniq topilgan harakterlar bor bo`lsa, ular to`qnashuvi zaruriyatdir", — degan edi M. Gorkiy. Har bir rejissor o`z spektakli qatnashuvchilari bilan uchrashuvdan oldin pyesadagi xatti-harakat kiluvchi shaxslarning o`zaro munosabatlarini va harakterini chuqur o`rganishi lozim. Rejissor har bir xulq- atvorini personajning o`rinishlar voqealar oqimi va butun pyesa davomidagi intilishida o`rganadi obrazlarning yetakchi xatti-harakati va oliy maqsadini aniqlaydi. Xar bir rolning yetakchi xatti-harakatini aniqlash orqali ularning maqsadga muvofiq intilayotgan xarakati belgilanadi. Bu intilish Stanislavskiy aytganidek: oliy maqsadir. "Inson obrazi" bu uning nima qilayotganligi, bu uning fikrlar obrazi va tuyg`u obrazlarini ochib beradigan xatti-harakat obrazidir. Obrazning oliy maqsadi esa, asosiy masala bo`lib, personaj intilayotgan eng muxim maqsaddir. Personajningasosiy sifatiga obraz “mag`zi” deyiladi. Mag`iz (zerno), bu insonning faqat o`ziga xos xususiyatlarini asarning berilgan shart-sharoitida xarakat keltiruvchi xarakterdir. Ma’lumki, bir kishining xayoti zerikarli, ikkinchisiniki qiziqarlidir. Birining ishtirokida har doim yaxshi fikrlar aytging keladi, ikkinchisining atrofidan qorong`u-mudhish fikrlar arimaydi. A. Chexonning "G`ilof bandasi" asaridagi Belikovobraning"mag`zini" hikoyaning nomidan aniqlash mumkin. Q Trensvning "Lyubov Yarovaya" asaridagi Shvaindya obrazining "mag`zi"ni, hayot xo`jayini, desa bo`ladi. Mag`zni aniqlash esa obrazni tushunish uchun kalitdir. Bu kalit uning ichki tuyg`ularini va barcha xulq- atvorlarini aniqlashda yordam beradi. Rejissor tomonidan to`g`ri aniqlangan "mag`iz", har doim aktyorlar bilan ishlash jarayonida, unga topshirilgan obrazni to`g`ri talqin etishi va baholashini ta’minlaydi. Pyesadagi obrazlar sistemasida har bir harakat qiluvchi shaxsning

o`rnini to`g`ri tushunish, pyesaning yetakchi xatti-harakatiga ularning munosabatini aniqlanashga yordam beradi. Ular ikki lagerga — "xayrixoh" va "qarshi "larga bo`linadi va xatti-harakat qiluvchi shaxslar kurashga kirishib ketadi, boshqasi unga aktiv yordamlashishi, uchinchisi faqat xizmatchi rolini bajarishi, boshqalari qarshilar yoki qaysi lagerda ekanliklari mavhum bo`lib, persanajlar orasidagi o`zaro munosabatlar spektakl tomoshaviy vujudga keltiradi. Rejissor xatti-harakat qiluvchi shaxslarning xulq-atvorlarini o`rganar ekan, shu bilan birga ularga harakteristika tarif berish ustida hamish olib boradi. Rejissor pyesa kaqramonlariga tarif berar personajning o`zi - o`zi xaqida yoki boshkalar u to`g`risida bergan harakteristikalar muallif xar bir rol xaqidagi barcha malumotlarnn jamlab, taxlil lozim. Dramaturg tomonidan yaratilgan obrazning tilinn chuqur o`rganish orqali uning harakteriga kalit topish mumkin. Obrazga harakteristika berish jarayoni rejissor uchun qiyin va ma’suliyatli, jarayon chunki bu taxlil kelgusi spektakl uchun asosiy zamindir. Yetakchi xatti-harakatni aniqlash orqali asosiy qarama-qarshilika mavzu va g`oya orasidagi mutanosiblik rejissorning oliy maqsadini belgilashga yordam beradi. Oliy maqsad o`z navbatida badiiy qimmatini, uning g`oyaviyligini va qarama-qarshiliklar o`suvchanligi asosidagi tomoshaviyligi belgilaydi. Demak, obrazga harakteristika berish, persanajlarning harakterini aniqlash, ular orasidagi qarama-qarshilik negiziga asoslansa ijobiy natija beradi. Harakter yunoncha so`z bo`lib "xossa", "hususiyat" manosini anglatadi. Kishilardagi xilma-xil ijtimoiy muxit va tarbiya tufayli tug`ilgan turlicha xulq-atvor va tuy0u xamda baxolash kabi psixologik xususiyatlar xarakter deb ataladi. Kishilarning xulq-atvori va fazilatlar ularni o`rab olgai ijtimoiy muhit, oila va maktab tarbiyasi ta’sirida shakllanadi, o`sadi, o`zgaradi. Badiiy asarda individual hususiyatlar bilan yaqqol gavdalantirilgan, to`la va aniq tasvirlangan inson obraziga harakter deyiladi. Masalan, L. Tolstoyning "Urush va tinchlik" asaridagi Andrey Bolkonskiy obrazi, I. Sultonning "Imon" pyesasidagi Yo`ldosh Komilov obrazlari shunday mukammal harakterlardandir. Dramaturgning san’atkorlik mahorati bilan yaratilgan xarakterlar hamma vaqt tipik darajasiga ko`tarila oladi. Masalan, Maxmudxon, G`ofir, Yo`lchi, Solihboy,

Maryamxon, Jamila va boshqa obrazlar o`z zamonasiniig tipik harakterlaridir. Mana shu kabi harakterlarni tasvirlash, aniqlash, ifodalash va gavdalantirish rejissorning asosiy vazifasiga kiradi. Demak persanajlarga berilgan xarakteristika ma’lum bir hodisa, kishi yo predmetga xos hususiyat va sifatlarni belgilash va aniqlashdir. Muallif o`z asarida ishgirok etuvchilarning kelib chiqishi, faoliyati, xulq-atvori, idroki, kobiliyati, intilishi, tashqi qiyofasi va irodasi xaqida ma’lumot bersa, ya’ni qahramonlarning xulk-atvorini ularning xatti-harakati va ichki kechinmalari tasviri orqali ochib bersa, bu muallif harakteristikasi deyiladi. Aktyor o`z yaratayotgan obrazi ustida ishlash jarayonda yuqorida aytilgan prinsiplarga amal qilsa, obrazga harakteristika berilib jonli inson hususiyatlarini namayon qilibti deyiladi. Demak dramatik asardagi qahramonlar harakterini aniqlash, ya’ni harakteristika orqali jonlantirish rejissura san’atining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.

Adabiyotlar: 1. Arastu. Poetika. Axloqi kabr – T.: Yangi asr avlodi, 2011. 2. K.S. Stanislavskiy San’atdagi hayotim –T.: G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1965. 3. K.S.Stanislavskiye va V.I.Nemirovich-Dakchenkonnng barcha mavjud asarlari. 4. B.Almosva, A. Bassexes, V. Peter, N.V.Gilyarovskaya. A.Y.G`oyaovin. I.Y.Grsmnslevskiy, V.V.Dmitriyev, V.M.Kruchin-Bog`danov, V.I.Myuller, V.F.Gindin. F.Sirkin. V. Shverubovich, M.N.Etkina va kabi teatrrassomlar va tadqiqotchilarning teatrrassomlari xakidagi asarlari. 5. L. I. V. Badanov, V. S. Barkov, G. B. Barmsh, A. A. Barannikov. L.Nerner, G.A.Zayachiy. A.A.Kossakovskiy, V.I.Popoch. N.N.Sosunov kabi mutaxassis va tadqiqotchilarning sahnatexnikasi va butaforiyalarga oid asarlari. 6. R. Shidlovskin, A.G.Obrazno, A.V.Bartoshsvnch, G. V. Makarova, L.I.Petelman. Q.Rudnnikiy kabi birqator olimlarning chet el rojissurasi xaqidagi asarlari. 7. J.L.Barro, B. Brext, J.Vnlyar. I.V.Gete, D.Didro, Sh.Dyullen. F.Jeliye. L.Juvs. G.Kreg, G.Lessing, Dj.Louson. B.Reyh E.Triode, F.Shiller, V. Pinso, P. Bruq Dj. G. Legons, E. Pasvater. J. A.Vorro, L. Vnskopn. M, Mlreshel kabi chet elfaylasuf olimlari va san’at arboblarning asarlari

O'xshashlar

Rejissorning dramatik asar ustida ishlashi

Rejissor rejasi va personajlar maqsadi

Pyesaning janri va uslubi

Spektakl ustida ishlashning dastlabki jarayoni

Rejissorning adabiy manba piyesa ustida ishlashi