Rejissorning adabiy manba piyesa ustida ishlashi - San'at - Referatlar

Rejissorning adabiy manba piyesa ustida ishlashi

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182 KB

Ko'chirib olish

Rejissorning adabiy manba piyesa ustida ishlashi Reja: 1. Dastlabki ta’surot 2. Adabiy manba, piyesaning mavzusi, g‘oya va oliy maqsadini aniqlash 3. Amaliyot 4. Rejissor va mizansahna 5. Oddiy mizansahna va kuzatish burchagi 6. Rakurs 7. Mizansahna va tasavvurdagi qiyoslashlar (assotsiatsii 8. Tomosha va tovush 9. Vaqt, makon, marom 10. So‘zsiz harakat va pantomima

Rejissorlik bo‘limi talabalari uchun ikkinchi o‘quv yilida bir pardali piyesa ustida ishlash va uni sahnalashtirishlik albatta puxta tayyorgarlik talab qiliadi. O‘qishning ikkinchi bosqichida piyesadan olingan parcha ustida ishlanar ekan, eng avvalo, yaxlit asarga qay yo‘sinda yondoshmoqlikni bilish lozim. Piyesa bo‘lajak spektaklning asasiy xom-ashyosi hisoblanadi. Agar piyesa ijrochilarni qiziqtira olmasa, uning badiiy-g‘oyaviy jihatlari rejissor qalbini g‘ulg‘ulaga solaolmasa bunday asarning sahnaviy muvaffaqiyati bo‘lmaydi. Shuning uchun piyesa bilan dastlabki tanishuv onlari muhim ahamiyatga egadir. Asar bilan tanishuv jarayonida ijodiy turtki uyg‘onadimi, yo‘qmi? Biroq ana shu ijodiy turtkini uyg‘onishiga to‘sqinlik qiladigan bir necha omillar bo‘ladikim, ularni ko‘rib chiqishlik navbatdagi vazifa hisoblanadi. Avvalo har qanday yangi piyesa bilan dastlabki tanishuv jarayonida o‘quvchi betaraf bo‘lishligi o‘ta muhimdir. Shuning uchun dastlabki tanishuv jarayonida rejissorga hechnarsa xalaqit bermasligi kerak. DASTLABKI TA’SUROT Agar piyesani sahnalashtirish yoki sahnalashtirmaslik masalasi ko‘ndalang turgan bo‘lsa, aqliy yoki jismoniy charchagan vaqtda, asabiylashgan, yoki bo‘shashgan holatda asar o‘qilmaslik kerak. Asar o‘qiladigan bo‘lsa bir o‘tirishda o‘qib chiqishga imkon beradigan vaqt ajratilishi kerak. O‘rtada qisqa tanaffus bo‘lishi mumkin. Piyesani yo‘lyo‘lakay, bo‘lib-bo‘lib o‘qishlikdan zararli narsa yo‘q. Piyesa o‘qilayotgan vaqtda birov sizni bezovta qilmasin, boshqa narsalar chalg‘itmasin. Bemalol o‘tirib olib, shoshilmasdan o‘qishni boshlash kerak bo‘ladi. Dastlabki tanishuv jarayonida siz o‘zingizni rejissor, shu asarni qo‘yish kerak degan hayollardan mutlaqo uzoq bo‘lishingiz zarur. Bolalarcha, xuddi bir ertak o‘qilayotgandek qiziqib, berilib o‘qish kerak. O‘z-o‘zingizga biron-bir shart qo‘ymang.Zerikarli bo‘lsa zerikib, qiziqarli bo‘lsa qiziqib o‘qish tavsiya etiladi.

Piyesa bilan dastlabki tanishuv jarayonidagi bu hil vaziyat nima uchun kerak? Negaki dastlabki o‘qish chog‘ida asar to‘g‘risida, faqat shu asarga xos bo‘lgan jihatlar to‘g‘risida, ularni sizning ruhiyatingiz va kayfiyatingizga ta’siri to‘g‘risida eng odilona ta’surot tug‘ilib, xulosa chiqariladi. Asar to‘g‘risida mushohada yuritish, tahlil qilish uchun oldinda vaqtingiz yetib ortadi. Agar boshidanoq hayotiy va bevosita ta’surot hosil qilaolmasangiz, keyinchalik buning sira imkoni bo‘lmaydi. Ertasiga asarni qayta o‘qishga o‘tirganingizda sizning uy-fikringiz piyesa to‘g‘risidagi boshqa narsalar bilan band bo‘ladi. Hali bo‘lg‘uvsi spektakl uchun ijodiy rejalar tuzilmasidan, usul va yo‘llar ixtiro qilinmasidan avval piyesa to‘g‘risidagi ilk ta’surotlarni yozma ravishda qayd qilib qo‘yish kerak. Asar ustida ish boshlanib ketganidan so‘ng, piyesaning o‘zida nimalar bor, nimalarni rejissor o‘ylab toganligini aniqlash qiyin bo‘lib, qaysinisi muallifga tegishli-ku,qaysinisi rejissorga tegishli ekanini ajratish mushkullashadi. Piyesadan olgan ilk ta’surotimizni qog‘ozda qayd qilishga tushganimizda avvalo uning mavzusi aniq belgilanishi zarur. Misol uchun asar ijtimoiy hayot to‘g‘risida bo‘lib, unda tetik kayfiyat, shodlik bilan birga mahzunlik, tushkinlik yonma-yon aks etdirilgan bo‘lishi mumkin. Asarni tetikligi va shodligi bu ijobiy holat. Mahzunlik va tushkunlik salbiy holat. Tetiklik va shodlik, jamiyat hayotidagi ijobiy o‘zgarishlar bo‘lsa, tushkunlik va mahzunlik shu yo‘ldagi qiiynchiliklar va muammolar bo‘lishi mumkin. Shuning uchun piyesadan olingan ilk ta’surot katta ahamiyatga ega. Shunday ham bo‘lishi mumkin. Ilk tanishuv chog‘ida piyesa sizni nimasi bilandir qoniqtarmay, befarq qoldirishi mumkin. Shunga ko‘ra, darhol piyesani sahnashtirishlikdan voz kechib yuborish kerakmi degan, qat’iy hulosa chiqarishga sholmaslik kerak. O‘qilishida zerikarliroq bo‘lib tuyulgan asar uni to‘g‘ri talqin etilishi natijasida sahnada juda ham qiziq bo‘lishi mumkin. Keyinchalik piyesani diqqat bilan o‘qilishi oqibatida, darhol ko‘zga tashlanaqolmaydigan, ammo asarning mohiyatiga singdirilgan sahnaviy imkoniyatlarni ko‘rish mumkin. Birinchi o‘qilishida zerikarli tuyulgan asarning og‘zaki so‘zlashuv matni,

tomoshabinni darhol o‘ziga jalb qilaolmaslik xususiyatiga ega ekanligida. Bunday xulosa bilan hisoblashmaslik mumkin emas. Sahnalashtirish jarayonida asarning quruq matniga suyanib ish ko‘rmaslik lozim bo‘ladi. Butun kuch-g‘ayratni ana shu matn ostiga yashiringan manoni, asarning ichki harakatini ochib berishga safarbar etmoq lozim. Agar matn ostida ham ma’no va ichki harakat bo‘lmasa, unda vaqtni behuda o‘tqazmasdan asardan voz kechgan ma’qul. Misol uchun SHekspir komediyalari o‘qilganida kulgi qo‘zg‘atmaydi.Lekin uni sahnada harakatga keltirilsa,tomoshabin mazza qilib kuladi. Yana bir misol: K.S.Stanislavskiy Chexovning “Chayka” asarini o‘qiganida bu asarni yaxshi tushinmaydi. Ishtirokchilar qandaydir chalajonga o‘hshab tuyuladi.So‘zlar ham o‘ta jo‘n,aktyorlar uchun ilhom manbai bo‘lishiga ko‘zi yetmaydi. Gorkiyning “Yegor Bulichov va boshqalar” asari o‘qilganida Vaxtangov boshliq barcha talabalar asarni tushinishmaydi. Yagona syujet ko‘zga tashlanmaydi. Faqat gap ko‘pdek tuyuladi. Shuning uchun asar bilan birinchi tanishuv chog‘idayok kat’iy xulosa chiqarishga shoshilmaslik kerak. Ba’zan shunday ham bo‘lishi mumkin. Asar adabiy janr sifatida sizni o‘ziga maftun etib qo‘yadi. Tili jonli va shirali bo‘lib,matal va maqollarga boy,yumor bilan to‘yintirilgan bo‘lishi mumkin.Ammo qahramonlar xarakteri aniq emas,voqealar rivoji. o‘ta noaniq .Chunki asar bilan dastlabki tanishuv chog‘ida,uning nuqsonlarini adabiyotga xos tomonlari yashirgan.Biroq asar ustida amaliy ish boshlanishi bilan chiroyli so‘zlarga uchib qolganingizni sezasiz. Asar xaqidagi dastlabki ta’surotni qanday yo‘l bilan aniqlab qayd qilish mumukin? Buning uchun asarni o‘qib, yoki eshitib bo‘lish bilan uni tahlil, muhokama va mushohada qilishga tushmasdan, asardan olingan ilk ta’surotni so‘z bilan belgilab olgan ma’qul.Bu ishni keyinga surmasdan darhol so‘zlarni qog‘ozga tushirish kerak. Misol tariqasida quyidagicha:

zimiston yoki yorug‘lik past baland tor kenglik iflos pokiza vazmin yengil dimlik yengil shabboda Qiyin oson iztirob xushchaqchaqlik Agar ana shu ikki aniqilovchi so‘zni bir-biriga taqqoslasak, ular bir-biriga qarama-qarshi tushunchalarga ega ekanligini ko‘ramiz. Har bir ustun asar o‘qilayotgan vaqtda ko‘z oldimizda gavdalangan birinchi ta’surotimizdur. Ko‘rinib turipdiki, bu yerda na g‘oya, na mavzu va na siyosiy yo‘nalish ko‘zga tashlanmaydi.Biz yozib chiqqan atamalar dastlabki hissiy ta’surot xolos. Qanday asar ustida ishlamang, birinchi ta’surotingiz hamisha boshlang‘ich nuqta bo‘lib xizmat qiladi. Dastlabki ta’surotdan aldanib qolmaslik uchun o‘zingiz asar bilan tanishib chiqqaningizdan so‘ng ijodiy jamoa bilan ham o‘qish kerak. Rejissor- ijodiy jamoa fikrini ifodalovchisi, safarbar etuvchisi hamdir. Uning shaxsiy fikri umumiy qozonda qaynashi,jamoa tomonidan qabul qilinishi kerak.Ijodiy jamoa bilan piyesani qanchalik ko‘p o‘qib muhokama etilsa, shunchalik yaxshi. Jamoa fikri bilan o‘z fikrini bir tomonga yo‘naltira olinganidan so‘ng, ta’surotni yanada aniqlashtirish va yozib qo‘yish zarur. Piyesa sahnashtirish uchun qabul qilinganidan so‘ng marom, makon, maydon, va mizan sahnani harakatga keltiradigan ayrim sifatlarni qaytadan yon daftarga yozib chiqilsa foydadan holi bo‘lmaydi. Misol uchun: Qaxraton sovuq Qashshoqlik Matonat Xavf-hatar To‘yingan toza havo Kulrang osmon Kulrang yer Og‘ir mehnat

O‘lim nafasi Keyinchalik asar ustida ishlash jarayonida, rassom, kompozitor bilan ijodiy muloqat chog‘ida yozib chiqilgan hissiyotlar, sahnama-sahna sezilib turishi,rejissor va aktyorlar his etib turishlari zarur. Adabiy manba, piyesaning mavzusi, g‘oya va oliy maqsadini aniqlash 1.Mavzu deganda nimani tushinmoq kerak? Mazkur asar nima xaqida degan savolga javob, asarning mavzusi hisoblanadi. Boshqacha tushintirilsa shu piyesada aks etdirilgan voqea va xodisalarning badiiy ifodasi nimalarni o‘z ichiga olgan? 2.Aks etdirilgan manba orqali muallif nimalarni ta’kidlamoqchi bo‘lgan? G‘oyada muallif - aks etdirilgan manba orqali o‘z xissiyot va fikrlarni ifoda etadi. Mavzu hamisha aniq bo‘lishi mumkin. U hayotning qaynoq bir parchasi. G‘oya esa-mavxum qiyosiy tushuncha U xulosa va umumlashtirilganidan keyin ravshanlashadi. Mavzu asarning obyektiv ko‘rinib turgan tomoni. G‘oya esa subyektiv botiniydir. G‘oya-muallifning o‘zi aks etdirayotgan manba orqali tomoshabinga yetqazmoqchi bo‘lgan fikridir. Xaqiqiy san’at asarida mavzu va g‘oya bir maqsadni ko‘zlagan bo‘ladi. Badiiy asarda hayotiylik, kuzguda aks etganidek, ongimizda aks etmaydi.U ongimizdan o‘tar ekan,uni bor butunicha qabul qilgan holda,xayotda yuz beran voqelarni mushohada qilib,shaxsiy fikr bilan boyitilgan tarzda badiiy asar darajasiga ko‘tariladi.Badiiy asar ijodkor fikri, orzusi,hayol va tasavvuri bilan sug‘orilgan shaklda,ijodkorni o‘zi aks etdirmoqchi bo‘lgan mavzuga munosabati hamdir.Badiiy asar faqat shundagina badiiy timsolga-obrazga aylanishi mumkin .Badiiy asarning bir butunligi shundaki,u aks etdirilgan hayotni ayni xaqiqiyga o‘xshashligi bilangina emas,ijodkorning badiiy shuuri tafakkuri bilan yoritilgan,qalb harorati bilan isitilib,chuqur ma’no kasb etgan qiyofada bizga yetib

keladi. Ijodkor xayot qanday bo‘lsa shundayligicha, uni mushohada qilmay, yangi ma’no bermay, yaxshi-yomonni farqlamay ijod qiladi degan fikr mutlaqo noto‘g‘ridir. Ijodkor kuzatgan xayotiy voqealarga nisbatan o‘z dunyoqarashini, hayotiy tajribasini,biz bilan o‘rtoqlashar ekan,aks etdirilgan voqea va xodisalar orqali ezgulikka yetaklaydi,go‘zallik sari chorlaydi. Teatr san’ati ikkilamchi san’atdir. U piyesaning ijobiy tomonlarini aks etdirishi yoki uni yo‘q qilib yuborishi ham mumkin. Shuning uchun har bir rejissor yangi piyesani qo‘liga olar ekan, uni sahnada quruq axborotlar bilan to‘ldirilgan, mavhum narsaga aylantirib qo‘ymasligi muhimdir.Bunday yanglish yo‘lga kirib qolish juda ham oson.Agar asar mavzusi hayotiy xaqiqatdan fakt va xodisalardan ajaralib qolsa shunday holat yuz berishi mumkin. Asar bilan dastlabki tanishuv chog‘idayoq uning mavzusini aniq belgilab olish o‘ta muhimdir. Mavzular juda ko‘p. Sevgi, qotillik, o‘lim, yaxshilik, rashk,nomus, do‘stlik, burch, odamiylik, adolatparvarlik va.x.k. Demak, avvalo ishni aniq narsadan, asarning mavzusini belgilashdan boshlanishi to‘g‘ri yo‘l hisoblanadi.Undan keyin, muallif ushbu asar bilan nima demoqchi? YA’ni asar g‘oyasi. Mazkur ishlar to‘g‘ri bajarilganidan keyingina rejissor, shu spektakl bilan nima demoqchi degan savolga javob izlash kerak bo‘ladi. Xar bir mavzu vaqt va makonda mujassamlashgan xayotning bir bo‘lagi bo‘lib, asarda ana shu xayot bo‘lagi aniq bo‘lishi zarur. Dastlabki tug‘iladigan savol “ ҚАЧОН ? ” Asar voqeasi qaysi asrda, davrda, yilda sodir bo‘lgan degan savolga javob topish kerak bo‘ladi. Undan keyin “ ҚАЕРДА ?” degan savolga javob topish kerak. Qaysi davlatda, qaysi jamiyatda, qaysi muhitda qaysi davrda, xatto qaysi mintaqada sodir bo‘ladi, degan savolga javob topish kerak. Misol uchun Xamzaning “Boy ila xizmatchi” piyesasiga murojat etib ko‘raylik: Asar voqealari “Qachon” kechadi? 1916 yilda. YA’ni chor Rossiyasi O‘rta Osiyoni bosib olganidan so‘ng, o‘z xukmronligini to‘la amalga oshirgan davri. Kuz pallasi. Odatda O‘rta Osiyoda to‘ylar xosil yig‘ib-terib olingach tashkil etiladi.

Qayerda? O‘zbekiston xududida. Aniqrog‘i Toshkentda, Eski shahar xududida. Voqealar qaysi bir jamiyatda bo‘lib o‘tadi? Boy xonadonida. Boylar va kambag‘allar orasida. Xuddi shu tariqa SHekspirning “Gamlet” asarini ko‘rib chiqaylik. Asar voqealari qaysi makonda sodir bo‘ladi? Shu o‘rinda bir narsani yodda saqlashlik kerak. Shunday adabiy asarlar bo‘ladikim, ularda vaqt ham makon ham muallif tomonidan to‘qib chiqarilgan. Afsonaviy, fantastik, utopik, ideallashtirilgan asarlar, shu jumladan muqoyasaviy pyesalarda ham joy va makon to‘qima bo‘ladi. Lekin fantastik xususiyatga ega asarlarda rejissorlar yana ham aniq joylarni (tasavvur orqali) belgilashi lozim bo‘ladi. SHekspirning “Gamlet”asarini fantastik asar deyaolmaymiz.Garchand unda fantastik unsurlar (Arvox bilan bog‘liq sahnalar)mavjud bo‘lsa ham.Biroq shunday bo‘lsada,Daniya tarixi va shaxzodaning o‘lgan vaqtining aniqlanishi o‘ta muhim bo‘lmasa kerak.SHekspirning mazkur asari uning tarixiy asarlari qatoridan joy olmaydi.Bu asar shoirning poetik rivoyati bo‘lsa kerak.Mashhur shaxzoda XAMLET 13-14 asrda yashagan bo‘lib,bu xaqda tarixshunos olim Sakson Grammatik (1200 yil)yozib qoldirgan.SHekspir asarida tasvirlagan davrga mansub bo‘lib,bu davr tarixda “Uyg‘onish”davri deb yuritiladi. Shundan xulosa chiqarish mumkinkim,SHekspir asarni o‘zi yashagan davrga moslab yozgan.Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak “Gamlet”piyesasining voqealari Uyg‘onish davri ya’ni 16-17 asrlarga to‘g‘ri kelar ekan. “QAYERDA” degan savolga kelsak Daniya SHekspir tomonidan shartli ravishda asarga berilgan makondir. Piyesada ro‘y beradigan voqealar, undagi muhit, urf-odatlar, ishtirokchilarning fe’l-atvori boshqa davlatlarga nisbatan ko‘proq Angliyaga xosdir. Shuning uchun voqealar kechadigan makon Angliya (shartli Daniya) ning Yelizaveta davriga mansubdir. Xo‘sh mazkur fojea nima to‘g‘risida ekan?

Asar markazida shahzoda Gamlet timsoli yotadi. Uning o‘zi kim? SHekspir bu timsol orqali kimni sahnaga olib chiqqan? Aniq tarixiy shaxsnimi? Balki o‘zini aks etdirmoqchi bo‘lgandir? Qisman shunday bo‘lishi ham mumkin. Lekin yaxlit olib qaralganda Gamlet SHekspir davri ziyoli yoshlarining yig‘indi timsolidir. “Gamlet” fojeasidagi “YO o‘lish, yo qolish” monologi o‘sha davr ziyoli yoshlarining ko‘pchiligining hayolidan kechgan ruhiy holat edi. Xo‘sh mashhur asarning mavzusi nimadan iborat ekan? Adolatparvar yosh ziyolining uyg‘onish davridagi hayot qonunlarini o‘zlashtirib, ilg‘or fikrli kishilar qatori. o‘zini kurshab turgan zamona zulmiga qarshi tengsiz kurashga kirishishdan iborat ekan. Mazkur asar orqali muallif, qaysi xaqiqatni ochib bermoqchi bo‘lgan.? O‘z davriga qarab har bir rejissor bu savolga o‘zicha javob topishga harakat qilgan. Lekin shu narsa aniqki, uyushgan jamiyatga qarshi yakka holda kurashga chiqqan qahramonning yengilishi muqarrardir. Agar asarning g‘oyasini shunday belgilaydigan bo‘lsak unda muallifning butun piyesa bo‘ylab o‘tadigan oliy maqsadi nimadan iborat? Gamletning o‘limi uning hayotiy yo‘li va kurashining yakuniy nuqtasidir. Lekin bu kurash samarasiz, befoyda kurash emas. Insoniyat hamisha sanoqsiz qurbonlar evaziga qo‘lga kiritishga intilib kelgan, adolat tantanasi uchun kurash to‘xtovsiz davom etib boraveradi. Gamlet intilgan ideallar uchun kurash tinmaydi. U tinmay insonlarni adolat, mardlik, faollik, metindek mustahkam bo‘lishga chorlashda davom etadi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, asar mavzusini aniqlashda muallif aks etdirmoqchi bo‘lgan hayotiy vaziyatni aniq belgilab olish o‘ta muhim hisoblanadi. Lekin bu, biz o‘ylgandek jo‘n ish emas.Buning uchun hayotni yaxshi bilish,na faqat bilish balki hayotiy xodisa va voqealar qonuniyatini yaxshi angalagan bo‘lishimiz zarur.Buning uchun esa ijodiy kuzatuvchanlikni o‘stirishimiz kerak bo‘ladi.Demak sahnalashtiruvchi rejissor o‘zi aks etdirmoqchi bo‘lgan voqealar ichiga kira bilishi shart.Ta’surot va tushunchalar hosil qiluvchi manba’larni qidirib topishi o‘rganib o‘zlashtirishi muhimdir.Buning uchun esa shahsiy kuzatuvlar va

hotirlardan tashqari boshqa soha mutaxasislarini yordamga chaqirishi lozim.Agar pyesa voqealari bilan bizni o‘rtada bir necha asr ajartib turgan bo‘lsa ish yana ham murakkablashadi.Mumtoz va tarixiy asarlar shular jumlasiga kiradi.Ayniqsa asar va qaxramonning tashqi tavsifiga aloqador manba’larni (plastika, ritm-marom, hulq atvori, yurishturishi, muomila usullari) yozma va tasviriy asarlarni o‘qish o‘rganish orqali bilish mumkin.To‘plangan ma’lumotlar yordamida, o‘sha davrda odamlar qanday yashaganligi,nimalar xaqida o‘ylashgan,nima uchun va qanday muammolar tufayli bir-birlari bilan kurashgani,nimalarga qiziqishgani, tabiati qanday bo‘lgan. Qanday qonunlar asosida yashashagani, nima yeb nima ichishgani, qanday kiyinishgani, urf-odatlari, turish-turmush tarzlari qanday kechgan, qanday inshoatlar qurishgan, uylarini qanday bezaklar bilan bezatishgan, ularni ijtimoiy, tabaqaviy jihatdan nimalar bir-biridan farqlagan? Bular haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish zarur. Yana bir narsaga e’tibor qilish lozim. Ijodiy izlanishlarning bu jarayonida rejissor, xodisa va voqealarni xolat va sifatlarni yuzaki umumlashtirmasdan, aniq ma’lumotlar to‘plashi zarur. Xo‘sh bunday ma’lumotlarni to‘plash va o‘rganish qachongacha davom etishi mumkin? Bu ish Rejissor ko‘z o‘ngida o‘sha davr xaqida, odamlar, ularning turishturmushi to‘g‘risida to‘liq ma’lumot to‘plab, bu ma’lumotlar yaxlit shakl hosil qilgunga qadar davom etishi kerak. Bu jarayonda go‘yo rejissor, o‘sha davrda o‘sha odamlar orasida yashaganday his qilish darajasiga borib yetishi kerak. Rejissor o‘zi sahnada aks etdirmoqchi bo‘lgan voqealarni besh qo‘lday bilishi shart. Shu tariqa ish jarayonida paydo bo‘ladigan har qanday savolga hech bir tutilmay javob topaoladi. Agar biz “Gamlet” piyesasini sahnalashtirmoqchi bo‘lsak, uyg‘onish davri adabiyoti, ijtimoiy kurashlar, falsafa, madaniyat va san’at, tasviriy sana’t hamda ilmiy asarlar bilan tanishib chiqishimiz o‘ta zarurdir. Yaxshisi bunday kezlarda o‘rganilishi va o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan manba’larni aniqlash uchun tahminiy reja ishlab chiqilishi, ishni osonlashtiradi. Masalan “Gamlet” ni sahnashtirish uchun taxminiy quyidagicha ish rejasi tavsiya etiladi:

1.16 asrda Angliyada monarxiya tuzumining siyosiy tizimi; 2.16 asrda Angliya va Daniyada ijtimoiy-siyosiy hayot; 3.Uyg‘onish davrida falsafa va ilm-fan, (Gamlet Vittenberg universitetida nimalarga o‘qigan) 4.Uyg‘onish davri adabiyoti va she’riyati (Gamlet nimalarni o‘qigan) 5. 16 asrda tasviriy san’at va xaykaltaroshlik. (Gamlet o‘z atrofida nimalarni ko‘rgan) 6. Uyg‘onish davrida musiqa. (Gamlet qanday musiqalarni eshitgan) 7. 16 asrda Angliya va Daniya qirolligida saroy etiketi 8.16 asrda Angliya va Daniyada ayollar va erkaklar kiyimi. 9. ”Gamlet” to‘g‘risida jaxon adabiyotining yirik namoyondalari tomonidan bildirilgan fikrlar va tanqidiy maqolalar. 10. ”Gamlet” asari yozilganidan to shu kunga qadar uni sahnalashtirilishi tarixi. Spektakl sahnalashtirish uchun ajaratiladigan vaqtning qisqaligi sababali, yuqorida qo‘yilgan savollarni sahnalashtiruvchi guruh, o‘z-aro kelishilgan holda, manbalarni qidirib topishi, o‘rganishi va o‘rtoqlashishi maqsadga muvofiqdir. AMALIYOT Rejissorlik bo‘limi talabalari uchun belgilangan o‘quv rejasiga asosan, ikkinchi kursda nisbatan murakkabroq vazifalarni bajarishga o‘tiladi. YA’ni agar birinchi kursda, etyudlar mavzusi talaba tomonidan erkin o‘ylab topilgan bo‘lsa. endilikda talaba berilgan shart-sharoitda ijodiy izlanishga o‘rganishi lozim. Buning uchun ikkinchi kursning birinchi yarim yilligida tasviriy san’at asarlariga murojat etishlik maqsadga muvofiqdir. Shu kursning ikkinchi yarim yilligida esa badiyy adabiyotga murojat etilib, roman. hikoya va novellalardan inssenirovka qilinadi va ijrochilar bilan birgalikda sahnalashtiiriladi. Har ikkala ijodiy jarayonda ham bo‘lg‘uvsi rejissorlar sahnada ishlashga, mizansahna yaratishga harakat qilomqlari zarur. To‘g‘ri tasviriy san’at asari bilan ishlashda mizansahna, rassom tomonidan o‘ylab topilib, tasvir shaklida aks etdirilgan bo‘ladi. Rejissor talabaning vazifasi ana shu

mizansahnani voqeasi hamda mantiqiy rivojidan chetlashmagan holda ijodiy davom etdirishi kerak bo‘ladi. Modomiki, mizansahna rejissorning sahnaviy dastxati hisoblanar ekan, demak mashg‘ulotlarning aksariyati rejissorni mizansahna yaratish salohiyatini rivojlantirishga bag‘ishlangan bo‘lishi kerak. REJISSOR VA MIZANSAHNA Mizansahna (mizanssena) sahnaviy makon, zamon, muhitda dekoratsiya va aktyorlar joylashuvidir. Mashhur fransuz rejissori A. Arto iborasibilan asatasak, mizansahnani "sahnadagi maydon va makon tili"dir. Agar bu iborani teatr san’ati mohiyatidan qaralsa, sahnadagi spektaklning shakliy mazmunidir. Rejissor va mizansahna tushunchalari milliy teatrimizga Mannon Uyg‘ur boshliq bir guruh Moskva teatr studiyasining bitiruvchi talabalari bilan birga kirib kelgan. Bu davrga qadar jadidlar tomonidan sahnalashtirilgan "Padarkush" (Behbudiy), "Advokatlik osonmi?" (Avloniy), "Zaharli hayot" (Hamza) kabi spektakllarda rejissor vazifasini muallifning o‘zi yoki savodli havaskor bajargan bo‘lib, rollar taqsimoti, aktyorlarga qayerdan chiqib, qanday gapirish va hokazolarni o‘rgatgan. Aksariyat hollarda aktyorlarning o‘zi piyesa so‘zlarini yod olib, tomosha ko‘rsatishgan. Ish boshi (rejissor) esa kim qanday kiyim kiyishi, qayerda chiroq yoqib, qayerda musiqa chalinishini nazorat qilib turgan.Dekoratsiyalar joylashuvi xususida,shuni eslatib tishimiz mumkin, u davrlarda spektakl uchun maxsus dekoratsiya yasalib uni sahnada joylashtirishg uchun na imkon va na sharoit bo‘lgan.Ko‘pincha, to‘g‘ridan-to‘g‘ri kundalik uy- ro‘zg‘or buyumlaridan foydalanilgan.Aktyorlarni sahnadagi joylashuviga kelsak,qahramon hamisha sahnaning oldingi qismidan,qolgan ikkinchi,uchinchi darajali ishtirokchilar orqaroqdan turib gapirishgan.Eng muhimi qahramonni hechkim va hechnarsa to‘sib qo‘ymasligi nazorat qilingan.U davrda teatr asosan tashviqot-targ‘ibot quroli vazifasini o‘tagan.

Teatrning professionallik darajasi ortgan sari spektaklning badiiyligi, rejissurasiga ham e’tibor kuchaya boradi. Biz ham e’tiborimizni rejissorda ana shu professionallik darajasini oshirishga, rivojlantirishga qaratmog‘imiz lozim. Agar, rejissor "u nima ish qiladi?" degan savol qo‘yilsa, hech ikkilanmay "spektakl sahnalashtiradi", degan javob olinadi. Lekin sahnalashtirish deyilganida nimalar nazarda tutiladi, degan savolga har kim ham aniq javob topa olmasa kerak. Avvalo, rejissorning vazifasi faqat rol taqsimlash va uni qanday ijro etishlikni aktyorlarga o‘rgatish bilangina chegaralanmaydi. Chunki rejissor mizansahna yaratadi. Yana ham aniqroqrog‘i, mizansahna ixtiro qilinadi. Ko‘pincha xavskorlik darajasidagi va professional darajadagi rejissor degan iboralarni eshitib qolamiz. Xo‘sh, bu iboralarni qanday tushunmoq kerak? Birinchi navbatda, professional darajadagi rejissorning spektaklida tasodifiylik bo‘lmaydi. YA’ni tasodifiy yurish turish, kirib-chiqish, tasodifiy musiqa, tasodifiy dekoratsiyalar bo‘lmaydi. Sahnadagi har bir qadam, musiqa, buyum, ashyo va dekoratsiya ma’lum maqsad va g‘oyaga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Havaskor rejissorning spektaklida buning aksini ko‘rish mumkin. Birinchisi mizansahna texnikasini yaxshi egallagan bo‘lsa, ikkinchisi bunday tushunchadan mutlaqo bexabar. Odatda, rassom, bastakor, sozanda kompozitsiya ilmini chuqur o‘rganadi. Kompozitsiya nazariyasi nomli maxsus fan bor. Hatto shunday darsliklar ham mavjud. Biroq mizansahna bo‘yicha qo‘llanma bo‘lmagan va hozirda ham yo‘q. Chunki rejissorlik kasbining o‘zi, hali nisbatan juda yosh hisoblanadi. Bu birinchi tarafdan. Ikkinchi tarafdan, mizansahna deganda qanday ilmlarni egallash kerak, degan savolga, hanuz aniq-to‘liq javob topilgan emas. Misol uchun, kechqurun toza havo olish uchun aylanib ko‘chaga chiqilsa, ko‘plab qiziqarli holatlarni kuzatish mumkin.

Deylik, bir uyning derazasidan kitob varaqlab turgan qizni ko‘ramiz. U bizga yonboshi bilan turib nimadir qidirmoqda. Qidirgan narsasini topa olmadi. Kitobni qo‘yib, ko‘zguga yaqinlashdi. Peshanasiga tushib turgan sochini to‘g‘rilaydi. So‘ngra deraza yoniga kelib, ko‘chaga tikildi. Shu harakatlarni mizansahna deyish mumkinmi? Yo‘q, albatta! Mizansahna, sahnadan tomoshabinga nisbatan joylashishlik, ko‘rinishlik demakdir. Mana, o‘sha derazadan tikilib turgan qizning ko‘zi bizga tushib qoldi. Ammo o‘zini ko‘rmaganga oldi. Garchand, uning harakatlarida oddiylik saqlanib qolgan bo‘lsada, unda maqsad paydo bo‘ldi. YA’ni bizga chiroyliroq ko‘rinishli maqsadi. Buning uchun qizcha derazaga yaqinroq joydan turib, kitob varaqlaydi, ko‘zguga o‘zini soladi, bizni sezmagandek derazadan qayoqqadir tikilib, kimnidir qidiradi va hokazo... Bu yerda esa qiz biron bir rol bajarishga o‘tib, xona bo‘ylab harakat qilar ekan, sodda mizansahnalar ixtiro qila boshlaydi. Demak, mizansahna xatti- harakatlarni ham shakliy ham badiiy ifoda etishlikdir. Har qanday so‘zdan biz to‘g‘ri, aniq, ifodali ta’sirchanlikni talab qilamiz. Bog‘dagi qushlar ovozini tinglar ekanmiz, har bir qushning qanday sayrayotganini emas, qushlarning ta’sirchan navo va nolalariga quloq tutamiz. Undan ta’sirlanamiz. Sahnada ham xuddi shunday. Sahnada biz aynan hayotiy takrorlikni emas, hayotiy harakatlar vositasida nafis holatlar, tabiat va inson o‘rtasidagi uyg‘unlikning badiiy ifodasini yaratishga intilamiz. Har bir rejissor mizansahna ixtiro qilishda o‘ziga yaqin bo‘lgan tushunchalar, imkoniyatlariga tayanadi. To‘g‘ri, yosh rejissorlar tushuncha va xohish bilan ijro o‘rtasidagi farqni ilmiy jihatdan chuqur o‘rganib, o‘zlashtirmaganliklari natijasida, dastlabki jarayonda xatolarga yo‘l qo‘yishi tabiiydir. Biroq yillar o‘tgan sayin bu sohadagi tajriba ortib, mizansahna ixtiro etishda o‘z uslubi, o‘z ijodiy yo‘liga ega bo‘lishiga ishonamiz.

ODDIY MIZANSAHNA VA KUZATISH BURCHAGI (Azimut prosteyshey mizansseni) Mizansahna murakkab kompozitsion qurilma bo‘lib, rejissorning dastxati hisoblanadi. Buring sababi nimada? Qog‘ozdagi kompozitsiya ikki vertikal-tik, va gorizontal-yotiq ko‘rinishda ifodalanib, qolgani badiiy ta’sirga bog‘liqdir. Sahnada esa bu ko‘rinish uch o‘lchovdan iborat bo‘ladi. Buning ustiga sahnadagi shaklni ham harakatsiz, ham harakatdagi o‘zgarishi nazarda tutiladi. Mizansahna nafaqat makonda, balki zamonda ham yashashi shart. YA’ni sahnalar almashuvi e’tiborda bo‘ladi. Keling, yaxshisi ishni oddiy, bo‘m-bo‘sh sahnadan boshlab ko‘raylik. Xo‘sh, bo‘m-bo‘sh sahna bilan bir varaq oq qog‘oz o‘rtasida qanday o‘xshashlik bo‘lishi mumkin? Sahnada bo‘shliq mavjudligi bilanmi? Yo‘q. Sahnada yana bir unsur mavjud. YA’ni yerning tortish kuchi. Odam sahna oldining va o‘rtasida turishi har tomondan yaxshi ko‘rinishga ega. Shuning uchun mizansahna markazi sahnaning birinchi qismidagi odamning bo‘yi barobaridagi balandlik, deb qabul qilingan. Rejissor hamisha mana shu kompozitsiya o‘qi o‘tgan bo‘shliqni nazarda tutishi kerak. Agar rejissor sahnaning bir tomonini haddan tashqari to‘ldirib yuborsa, tomoshabinni o‘zidan qochiradigan nomutanosiblik vujudga keladi.Yoki sahnaning bir tarafi bo‘rtib qolipti deyiladi. Konsert vaqtida qo‘shiqchini o‘rtaga turg‘izish kerak, degan xulosaga kelish mumkinmi? Agar sahna bo‘shlig‘ini hisobga olinsa, qo‘shiqchi yoki notiq o‘rtada turgani ma’qul. Negaki, u bir chetda turib qo‘shiq aytishi, ma’ruza qilishi kulgili holdir. Lekin sahna faqat makondan iborat bo‘lib qolmay zamonda ham aks ettirilsa, uning ustiga ijrochi ijro davomida ayrim juz’iy mizansahnalardan foydalansa, ijrochini o‘ng tarafdan boshlab, ohista chap tarafga o‘tishi maqsadga muvofiqdir. Bunday holatda sahnaning bir tarafi bo‘rtib qolmay,

og‘irlik bir tomondan ikkinchi tomonga bir maromda ko‘chib o‘tadi. YA’ni sahna ko‘rinishi o‘zgaradi. Keling, fikrimiz yana ham tushunarli bo‘lishi uchun, zamon birligida tajriba o‘tkazib ko‘raylik. Chiroqni o‘chirib yondirish orqali bir sharoit va bir holatda turgan ikki aktyorni kuzataylik. Deylik, ikkala aktyor turgan joylarini o‘zgartirishi kerak. Kompozitsiya markazidan qanday yo‘l bilan ularni boshqa-boshqa joyga ko‘chirish mumkin? Yuqoridagi tajribadan ma’lumki, kompozitsiyaning asosiy o‘qi sahna oldining markazi hisoblanadi. Demak, sahna o‘rtadan ikkiga bo‘lingan. Xo‘sh, ularning har ikki bo‘lagi bir xil ko‘rinishni va bir xildagi tasavvurni hosil qila oladimi? Tashqaridan qaraganda har ikki bo‘lak ham bir xilday tuyulishi mumkin. Biroq xulosa chiqarishga shoshilmang. Buning uchun oq qog‘ozni ikki buklab, har ikki tomonga bir nechta rasm chizing va ko‘zguga solib ko‘ring. Har ikki rasm turli tomonda bo‘lganligi bois, turlicha ko‘rinish hosil qilgan. Buning sababi nimada? Axir har ikki rasmdagi shakllar bir xilda ediku?! Oddiygina shakllarning chapdan o‘nga qarab o‘rin almashuvi tufayli ta’ssurot o‘zgargan. Agar tomoshabinning ko‘zi kompozitsiya markazidan har ikki tomonga bir xilda qarab, bir xilda kuzatsa edi, yoki ikkala chetdan o‘rtaga qarab bir xilda yursa edi, rasmdan olgan tasurot o‘zgarmas edi. Ammo bizning ko‘zimiz odatda, o‘zining tuzilishiga ko‘ra, tashqi olamni chapdan o‘nga qarab kuzatar ekan. Demak, ko‘pgina rejissorlik mahoratining sirlari ana shu tabiiy qonuniyatga amal qilgan holda qo‘lga kiritilar ekan. Shunga ko‘ra, sahnaning chap tomoni har qanday harakatning boshlanish nuqtasi bo‘lib, o‘ng tarafga qarab suriladi. O‘ng taraf esa yakuniy nuqta hisoblanar ekan. Chap tarafdagi makon, o‘z-o‘zidan o‘ng tarafga qarab suriladi va o‘ng tarafdagi shaklni tugallangan ko‘rinishi hosil bo‘ladi. Agar biz kuchli shamolga qarshi borayotgan odamni sahnada harakatlantirmoqchi bo‘lsak, uni qaysi tomonga yurgizganimiz ma’qul?

Tez va chaqqon chopayotgan odamni chapdan o‘nga qarab harakatlantirish kerak. Tomoshabinning ko‘zi uni chapdan o‘nga qarab quvlaydi. Haqiqiy harakat tasavvurni kuchaytiradi. Agar shamolga qarshi borayotgan odamni harakatlantirmoqchi bo‘lsak, o‘ngdan chapga qarab harakatlantirishimiz kerak. Chunki tomoshabinning ko‘zi tasavvurdagi shamolni unga qarshi haydaydi va xayoliy qarshilik ortadi. Yana bir misol. Sahnada ikki kishi. Birinchisi gap uqtiradi, ma’lum vaqtdan keyin ikkinchisi bir hulosaga keladi. Bunday holatda ularni qaysi tartibda joylashtirgan ma’qul? Gap uqtirayotgan kishini chap tomonga, gap eshitayotgan kishini o‘ng tomonga qo‘yish kerak. Chunki tomoshabinning ko‘zi gapirayotgan odamning gapini eshitayotgan odam tomonga yo‘naltirib, yakuniy xulosa chiqaruvchi kishida to‘xtaydi. Agar gaplashib turgan ikki kishidan birinchisi, ya’ni gap uqtirayotgani bizni qiziqtirsa, uni o‘ng tomonga qo‘yish kerak. Bordi-yu, gap uqtirayotgan odamning o‘zi yanglishayotgan bo‘lib, uning gaplari ikkinchidan qaytishi zarur bo‘lsa, gapirayotgan gapi o‘ziga qaytadi va u o‘zining nohaq ekanligini tan oladi. Endi sahnani ko‘ndalangiga ikkiga bo‘lib ko‘raylik. Ikkiga bo‘lingan sahnaning har ikki tomonini diqqat bilan ko‘zdan kechirar ekanmiz, uning yutuq va kamchiliklari darhol sezilib qoladi. Boring ana, uch (planga)qismga ham bo‘ldik. Shuni ham ta’kidlab o‘tish joizkim, zamonaviy spektakllar ko‘proq tomoshabinga yaqinroq masofaga ko‘chirilgan bo‘ladi. Sababi, bugungi tomoshabin kino ta’siriga o‘rganib qolgan. U aktyor ijrosidagi eng nozik holatlarni bo‘rttirilgan, yirik planda ko‘rishga odatlangan. Shuning uchun ham sahna oldidagi harakatlarga ko‘z yumib bo‘lmaydi. Spektakl boshlanishidagi sahnalarni, ikkinchi va uchinchi planda ijro etishlik tomoshabinning diqqatini toliqtirib qo‘yishi • mumkin. Shuning uchun ham atoqli rejissorlar, sahna oldi-avansahnadagi ijroga ko‘proq ahamiyat berishgan. Hatto ba’zi rejissorlar gastrollar davomida sahna oldiga o‘rnatish uchun qo‘shimcha

sahnachalar olib yurishgan. Biroq shunga qaramay, sahna oldidagi ijroni o‘ziga xos xavfli tomoni ham yo‘q emas. Tomoshabin ro‘parasidagi harakatlarning haddan tashqariligi, tezda me’daga tegib, ko‘zni va miyani toliqtirib qo‘yadi. Shuning uchun sahna oldi ijrosida haddan tashqari jismoniy harakatlar bilan bog‘liq sahnalarni ikkinchi, uchinchi planga ko‘chirish kerak. Negaki, masofa yaqinligi bois, sahna oldidagi ijro tomoshabin tasavvurini keskin susaytirib qo‘yadi. Agar keng ma’nodagi kompozitsion nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak, diqqat talab so‘zlar, nozik imo ishora, nafis harakatlarni tomoshabinga yetkazish uchun ayrim voqea va sahna ko‘rinishlarni birinchi planga yoki sahna oldiga ko‘chirish mumkin. Sahnaga o‘rnatilgan dekoratsiya bilan aktyorning bo‘yi o‘rtasidagi mutanosiblikka erishishning birdan bir yo‘li ijrochini dekoratsiyadan uzoqlashtirishdir. Tasavvur qilib ko‘raylik: Biron bir adabiy kechada tomosha zaliga kirib, taxminan 5-chi qatorga o‘tiramiz. Mana, parda ochildi. Hozircha sahna bo‘m-bo‘sh. Sizningcha, ijrochi qayerda turgani ma’qul? Albatta, o‘rtada turgani ma’qul. Lekin u ko‘p ham oldinga chiqib ketmasligi kerak. Aks holda, unga tikilaverib bo‘ynimiz qotib qolishi hech gap emas. Shuning uchun rejissor aktyor bilan birgalikda sahnadagi har bir holatni, tomoshabinni toliqtirmaydigan, har tomondan aktyorning yuz-ko‘zini ko‘rish qulay bo‘lishligini hisobga olishi kerak. Odatda, sahnani spektakl uchun rejalashtirishda kulislar (sahnaning ikki tarafidan tushirilgan nimpardalar) hisobidan kelib chiqiladi. Ba’zan "sahna oldi" deganimizda parda oldi ham tushuniladi. " Qizil chiziq" bu sahnaning oldidagi chiziq bo‘lib, asosiy parda hamda yong‘inga qarshi tepadan tushadigan temir parda nazarda tutiladi. Parda yopiladigan qizil chiziqdan to birinchi kulisgacha bo‘lgan masofani birinchi qism deb olamiz.

Birinchi qism, tajribadan ma’lumki, ko‘proq iste’molda bo‘ladi. Birinchi qismda aktyor ijrosining barcha nozikligi, mahorati yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shu bilan birga umumiy kompozitsiya yaratishda qator qulayliklarga ega bo‘lib, rejissor tomonidan yaratilgan kompozitsiyani to‘laligicha tomoshabinga yetkazish imkoniyati mavjud. Sahna oldi harakatlarini biroz jilovlash, tomoshabinni haddan ziyod toliqtirib qo‘ymaslik uchun ham birinchi qismda ishlash qulayroq. Aktyorlar ijrosi uchun birinchi qism eng qulay maydon hisoblanadi. Endi ikkinchi va uchinchi qismlarning vazifasini aniqlash kerak. Ikkinchi qismdagi mizansahnalar aktyorni bo‘yi-basti bilan ko‘rish imkonini beradi. Shuning uchun sahnaga kirish-chiqishlar, ikkinchi qismdan amalga oshirilgani maqsadga muvofiqdir. Negaki, sahnaga ilk marta chiqib kelgan aktyorning dastlab umumiy ko‘rinishi ko‘zga tashlanadi va kirib kelgan odam haqida ma’lum tasavvur hosil bo‘ladi. Shu bilan birga uning maqsadini ham darhol tushunish mumkin. Ikkinchi tomondan sahnaga chiqib kelgan aktyorning kiyimi, soch turmaklashi, yuzidagi grimi ham darhol ko‘zga tashlanishini hisobga olib, kirish -chiqishni tomoshabindan uzoqroq masofaga joylashtirgan ma’qul. Shu nuqtayi nazardan ikkinchi qism "oilaviy qism" ham deyiladi. Ikkinchi qismda oila a’zolarini, ya’ni ko‘pchilikni har tomondan bemalol ko‘rib, kuzatish mumkin. Zaruriyat tug‘ilganida ayrim ishtirokchilar birinchi qismga o‘tib, yana joyiga qayitishi oson. Shuningdek, ikkinchi qismda raqs bilan bog‘liq sahnalar ham yaxshi ko‘rinadi. Lekin ikkinchi qismdagi sahnalarning uzoq cho‘zilishi aktyorlar fikrini tomoshabinga yaxshi yetib kelmasligiga, buning oqibatida qahramonning ichki ruhiy holati nazardan chetda qolib, e’tibor ko‘proq tashqi xatti-harakatlarga tortiladi. Uchinchi va to‘rtinchi qismlarchi? Qolgan qismlarda aktyorni yaqindan kuzatish, inson qalbining ko‘zgusi bo‘lgan ko‘zlarini ko‘rish amri mahol. Ammo shu bilan birga tomoshabin umumiy holat va manzaralarni yaxlitligicha qamrab olishi mumkin. Shuning uchun ham ohirgi qismda ko‘proq jismoniy harakatlarni talab qiluvchi sahnalar o‘ynalishi maqsadga muvofiqdir. Monumental xarakterga ega bo‘lgan, yaxlitlikni taqozo

etuvchi rejissorlik yechimlari ham orqa qismda namoyon bo‘lishi ko‘zlangan natijani beradi. Chunki olisdan inson gavdasining hajmi kichrayadi. Komediya, qahramonlik dostonlari asosidagi janrlarda to‘rtinchi va beshinchi qismdan foydalanish umumiy manzarani yaxlitligicha ko‘rib, qabul qilish imkoniyatini vujudga keltiradi. Endi, sahna sathida, xayolan eniga uch nuqtani belgilab, bo‘yiga uch qismga bo‘lamiz hamda sahna oldi qismini ham qo‘shamiz. Shunday qilib, sahna o‘n olti katakka bo‘linadi. Endi biz kuzatish burchak nuqtasi orqali sahnaning alohida bo‘laklarga bo‘lgan holda ko‘rish va kuzatishimiz mumkin. Dastlabki ish jarayonida sodir bo‘ladigan voqealarni markazdan chap tarafga yoki o‘ng tarafdagi kataklarga joylashtirish, bir katakdan ikkinchisiga o‘tish joylarini avvaldan belgilab olish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Bu ishlarni qanchalik tasavvurda yaratishga o‘rgansak ish shunchalik oson ko‘chadi. Sahna muvozanatini saqlashni o‘rganish ko‘p ham murakkab ish emas. Axir devorga osilgan rasmni to‘g‘ri yoki qiyshiqligini uzoqdan turib darhol aniqlash mumkinku! Hozircha biz faqat ikki o‘lchamni, ya’ni eni va bo‘yini aniqlash ustida fikr yuritdik. Endi sahnaga chiqqan aktyor bir zina yuqori ko‘tarilishi yoki yerga o‘tirishi, yonboshlashi bilanoq sahnada uchinchi o‘lcham balandlik o‘lchami ham paydo bo‘ladi. Ba’zan rejissor bilan rassom sahnada, supachalar (stanok) kerakmi, degan masalada bahslashib qolishi mumkin. Albatta, spektaklni tekislikda ijro etganga nima yetsin. Lekin uchinchi o‘lcham bo‘lmish balandlikdan mutlaqo voz kechish har doim ham samarali natija bermaydi. Uchinchi o‘lchamning kompozitsion imkoniyatlari nimalarda namoyon bo‘lishi mumkin? Buning uchun yana tajribaga murojat qilamiz. Aktyor sahna oldida salobatli ko‘rinadi. Shuning uchun ham sahna oldini supalar bilan ko‘tarishning mutlaqo zaruriyati yo‘q. Ammo birinchi qismda uncha baland bo‘lmagan supachadan

foydalanish mumkin. Romantik yoki fojiaviy janrlardagi spektakllarda esa birinchi qismda bir ikki zinadan ham foydalanish zaruriyati tug‘ilishi mumkin. Ammo kundalik hayot voqealarini, ruhiy jarayonlarni aks ettiruvchi pyesalarda, birinchi qismda supachalardan foydalanish spcktakl badiiyligiga putur yetkazadi. Aktyorlar esa oddiy ovozda ifoda etish mumkin bo‘lgan so‘zlarni baqirib gapirishga majbur bo‘lib qoladi. Biroq voqealarni sahnaning ikkinchi qismda bo‘rttirish rejissor uchun keng imkoniyatlar tug‘dirishi mumkin. Lekin bu holda balandlik juda nari borsa bir metrdan oshmasligi kerak. Undan ortig‘i tomoshabin uchun spektaklni bemalol ko‘rishiga xalaqit beradi. Uchinchi qism (plan) turli qurilma, inshootlarni joylashtirish uchun qulaydir. Lekin uchinchi qismda harakat qilayotgan aktyor tomosha zalining turli nuqtalaridan bemalol ko‘rinishi kerak. Endi balandlikning sifati masalasida ham to‘xtalib o‘taylik. Aktyor rol ustida ishlar ekan, uni yangi- yangi topilmalar bilan boyitishga harakat qilgani kabi, sahna sirlarini bilgan rejissor har safar yangi spektakl ustida ish boshlar ekan, berilgan maydon, makon va zamonda "ochilmagan qo‘riqlar" ixtiro qilishga intilishi lozim. Ana shu yangi topilmalarni kashf etishda sahna sathiga o‘rnatiladigan past-balandliklar muhim o‘rin egallaydi. Sahnadagi har qanday harakat aktyorni qurshab turgan makondagi unsurlar (ustunlar, ko‘prik, panjara, supa, zinapoya) bilan bo‘ladigan munosabatga bog‘liqdir. Deylik, tekis joyda harakat qilayotgan aktyorning gavdasi o‘rmondagi so‘qmoqdan borayotgan odamning gavdasiga o‘xshaydimi? Shunga o‘xshash inson to‘g‘ri yo‘ldan boryaptimi yoki egri-bugri so‘qmoqdan tepalikka ko‘tarilyaptimi, daraxt shoxida yuriptimi, zinadan ikkinchi qavatga ko‘tarilyaptimi, anhor ustiga tashlangan yakka cho‘pdan o‘tyaptimi, har safar u boshqa-boshqa ko‘rinishga ega bo‘ladi. Shuning uchun har bir spektakl uchun maydon va makonda qurilajak inshootlar har turli suyuqliklar solish uchun mo‘ljallangan idishlarga o‘xshash turlicha ko‘rinishga ega bo‘lishi kerak.

RAKURS Rakurs — buyum va odamning har xil tomondan ko‘rinishi. 1.Old tomondan ko‘rinish “fas” deyiladi. Aktyorning gavdasi, yuz-ko‘zini ochiqoydin ko‘rsatibgina qolmay, uning afzalligi-yu nuqsonlarini ham kaftdek namoyish etadi. Shuning uchun tajribali rejissor har safar mizansahnani belgilashda aktyorni yuz tomonidan emas, balki hamrohiga nisbatan ro‘ba-ro‘ qo‘yishga harakat qiladi. Sahnada hamrohi bilan gaplashayotgan aktyor tomosha zaliga qarab (fas) to‘rt xil ko‘rinishda namoyish etishi mumkin: harbiy xizmatchi safda turgani kabi, to‘ppa to‘g‘ri, yoki "shunday turishga u majbur" demoqchiday; ehtimoliy manba tomosha zalida bo‘lgani uchun har ikkala suhbatdosh o‘sha tomonga qarab suhbatlashyapti; v) go‘yo qahramon shu lahzada yolg‘iz o‘zi qolmoqchi va uning yuzini hech kim ko‘rmasligi kerakdek. Ammo hamrohi bilan suhbatni to‘xtatgani yo‘q; g) tomosha zaliga o‘girilishga harakat qilayotgan holatdagi ko‘rinish. Bunday holatda suhbatdoshdan biri go‘yo ko‘zoynagini tozalagan kishi bo‘lib, chiroqqa tutib, tekshirib ko‘rmoqda. Ammo suhbat uzilgani yo‘q. Tajribali aktyor hech qachon tomoshabinga ro‘ba-ro‘ turmaydi. Chunki, bunday holatni aksariyat hollarda foydadan zarari ko‘proq. Tomoshabinga ro‘ba-ro‘ turish chiroyli bo‘lishiga qaramay faqat bir-ikki fikrni ifoda etaolishi mumkinligini, tomoshabindan hiyol burilib turish esa hali aytilmagan gaplar borligini, fikr tugallanmaganligi, harakat davom etayotganligini bildiradi. Tomoshabinga ro‘ba-ro‘ turish, qahramonni ojiz, noshudligi, yolg‘izligi, shu bilan birga farishtadek pokiza ekanligini ham bildiradi. Yana bunday holat

nodonlik belgisi hamdir. Aksariyat komediya, maydon tomoshalari, masxarabozlar o‘yinlarida shunday holatni kuzatish mumkin. Endi boshqa holatlarni ham ko‘zdan kechiraylik. Mana, aktyor yonbosh tomoni bilan tomoshabinga qarab kelyapti. Demak, hozir biron-bir muhim xabar eshitilsa kerak, deb o‘ylaymiz. Sahna ichkarisidan tomoshabin tomonga chiqib kelayotgan aktyorning gavdasi borgan sari kattalashib, ma’lum ma’no kasb etadi. Tomosha zaliga nisbatan qiyalab chiqish aktyorlik ijrosining mumtoz usullaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, qahramonning qat’iyati, matonatini ko‘rish bilan birga, uning boshqa bir holatini — tushkunlikka tushgan yoki inqirozga uchragan odam qiyofasini ham bildiradi. Bularning hammasi mizansahnaning ziddiyatli holati natijasida hosil bo‘ladigan ko‘rinishlardir. Tomoshabindan yuzini burmay ortga tisarilish, badiiy t’asurotni susaytirishi mumkin. Bunday ko‘rinishlar Yevropa saroy teatrlarida udum bo‘lgan. Biroq ayrim hollarda bunday ko‘rinishlardan ham foydalanish foydadan holi bo‘lmaydi. Lekin yuz tomon bilan burilib chiqib ketish tomoshabinga yana bir karra o‘zligini namoyish etish belgisi. Endi gavdani to‘rtdan uch qismini tomoshabin tomonga burib ko‘raylik. Xo‘sh, qanday o‘zgarish bo‘ldi? Gavdani shu holatda tutib turish ko‘p narsani o‘zgartirib yuborishi mumkin. Undan tashqari, sahnaga joylashtirilgan unsurlarni tomoshabindan xiyol burish bilan ular o‘zgacha jilo kasb etadi. Bunday holatda turgan aktyorni o‘z hamrohi bilan munosabatga kirishishi qulay bo‘lib, tomoshabinga har ikkisi ham yaxshi ko‘rinadi. Demak, nimburilish ko‘pchilik aktyorlar uchun qulaylik yaratadi. Ko‘rinishida ham ma’no bordek. Shunday holatda turgan aktyor og‘irligini bir oyog‘idan ikkinchisiga o‘tkazishi, bosh va gavdasini o‘girishi qulay bo‘lib, ma’lum ma’noni bildiradi. Yurib borayotgan vaqtda to‘xtab, hamrohi tomonga burilish, yana yurib ketish, ta’zim qilish oson va qulaydir. Sahna bo‘ylab diogonal-qiyalab yurishga o‘tish sahna san’atidagi eng jozibador harakatlardan sanaladi.

Sababi, diogonal sahna sathidagi eng uzun yo‘l hisoblanadi. Ikkinchidan, hamrohiga qiyalab yondoshish rakursdan qaralganida ta’sirchan kompozitsiyani paydo qiladi. Yondan ko‘rinish Bunday holat sahna san’atida kamroq qo‘llanilinadigan usullardan. Sababi, bunday ko‘rinish kam foyda beradi. Aktyorni yarim o‘girilgan holda sahna o‘rtasiga turg‘izib qo‘ysangiz yuzining yarmi tomoshabinga ko‘rinmaydi. Zalning burchaklaridan esa gavdasining yarmi ko‘rinadi. Bu xildagi ikki ko‘rinish ayrim maqsadlar uchun foydalanilib, o‘ziga yarasha ta’sir kuchiga egadir. Sahna o‘rtasidagi odamni yarim burilgan holda qaqqayib tik turishi uni qo‘rquvdan, hayajondan qotib qolganligini anglatadi. Biroq aksariyat hollarda uni biroz o‘zgartirib foydalanish mumkin. Masalan, yurib ketayotgan odamni to‘satdan yarim burilgan holda qotib qolishi hamrohi tomonidan noxush xabarni qabul qilganligini anglatadi. Yarim o‘girilgan holdagi harakatning ta’sir kuchi o‘zgacha bo‘ladi. Masalan, bir spektaklda xo‘jayinning malaylari zalga yarim burilgan holda tez-tez boribkelib harakat qilmoqdalar. Bundan chiqadigan xulosa, bu uyda qat’iy tartibintizom o‘rnatilgan bo‘lib, xizmatkorlar xo‘jayinning buyrug‘ini bekamu ko‘st bajarmoqdalar. Lekin boshqa bir spektaklda ikki sevishgan — qiz bilan yigit tomoshabinga yarim o‘girilgan holda sevgi izhor qiladilar. Garchand, asar yaxshi bo‘lib, aktyorlar o‘z vazifalarini sidqidildan ado etayotgan bo‘lishiga qaramay spektaklning ta’sir kuchi sezilarli bo‘lmaydi. Nega shunday? Buning sababi ikkala ijrochi ham to‘g‘ri chiziq bo‘ylab bir yo‘nalishda harakat qilmoqda. Ishtirokchilarning bo‘yi o‘smaydi, pasaymaydi. Gaplari esa bir-biriga qaratilgan va tomoshabinga kam ta’sir qiladi. Bunday kezlarda nima qilish kerak? Qahramonlarning suhbatiga xalaqit bermagan holda harakat yo‘nalishini o‘zgartirish lozim. Avvalo, ikki ijrochini ham tomoshabinga yarim burilgan holda sahnaga chiqarib bo‘lmaydi. Agar sahnada ikki kishi gaplashadigan bo‘lsa biri gapiradi, ikkinchisi eshitadi.

Biri tushuntirishga harakat qiladi, ikkinchisi yoki tushunadi, yoki tushunmay asabiylashadi. Biri suhbatdoshining gapiga quloq solmay o‘jarlik bilan ketib boryapti, ikkinchisi esa uni goh u tomonidan, goh bu tomonidan o‘tib, o‘z fikrini isbotlashga harakat qilyapti. Eshituvchi esa, ba’zan to‘xtab sherigiga o‘girilib qarab qo‘yadi. Goh ortga tisarilib, suhbatdoshining so‘zlarini mushohada qilgandek tomoshabin tomonga o‘girilib to‘xtab qoladi. Demak, sahnadagi ikki kishini bir xilda harakat qilmasligi uchun turlicha yo‘llarni, turlicha holatlarni istalgancha topish mumkin. Aktyorning tomoshabinga orqa o‘girib yoki yarim o‘girilib turishi mizansahna yaratish uchun boy imkoniyatlar vujudga keltiradi. Chunki, sahnadagi odamning tomoshabinga orqa o‘girib turishi bir olam ma’noga ega. Yarim o‘girilgan holdagi shakldan ko‘p foydalaniladi. Bunday holda turgan aktyor tomoshabin uchun suhbatdoshining yuzini ko‘rib turish imkoniyatini yaratsa, ikkinchi tomondan, gapirayotgan odamning so‘zini aniq-tiniq eshitadi. Garchand, shu shaklda aktyorning yuzi ko‘rinmasada, uning xatti-harakatlarini, maqsadini tushunib yetish mumkin. Qo‘shimcha tarzda shuni aytish joizki, gavdani bir holatdan ikkinchi holatga ravon o‘zgarishi sirli vaziyatni vujudga keltirish bilan birga o‘ta nazokatli ko‘rinishi mumkin. Tomoshabin esa o‘zidan yashiringan aktyorning chehrasi va ko‘zida ayni fursatda nimalar aks etayotganini tasavvur qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Aktyorning tomoshabinga yarim orqa o‘girgan holatda sahnadan diogonal chiziq bo‘ylab chiqib ketishi ham ajib bir sirli ma’noni anglatadi. Ko‘z o‘ngimizdagi odam bizga orqa o‘girib turipti. Uning bir yelkasi tomoshabin tomonga xiyol cho‘zilgan, bo‘yni oldinga biroz engashgan. Demak, bu odam haddan tashqari charchagan. Bizga orqa o‘girib turgan odam biroz oldinga engashib turipti. U biron narsaga suyangan yoki biron a’zosi og‘rib qolgan. Lekin uning boshi baland ko‘tarilgan. Demak, bu odam o‘ta chidamli va matonatli.

Yana bir ko‘rinish. Bizga orqa o‘girib turgan odamning bel va yelkalari tik bo‘lgan holda, boshi bir tomonga qiyshayib ketgan. U o‘z qilimishidan, hayotidan norozi va afsuslanyapti. Hulosa qilib aytilsa, insonning yelka va kuraklari, beli, boshi, yuzi bizdan yashiringan bo‘lishiga qaramay bir olam ma’no bildirishi mumkin ekan. Xuddi shunday holat qahramonning qilgan yoki qilmoqchi bo‘lgan ishlari, niyatlari, orzu- umidlari xuddi yozilgan qog‘ozga o‘xshaydi. Yurib borayotgan odamning bizga orqa o‘girib to‘satdan to‘xtab qolishi yoki yarim o‘girilgan holda to‘xtashi ma’lum to‘siqlarni yengib o‘tishga hozirlanayotganini bildiradi. Masalan, charchoq, og‘riq, qo‘rquv va hokazo. Aktyorning tomoshabinga orqa o‘girib uzoqlashishi sahna harakatidagi eng ta’sirli ko‘rinishlardan biri. Garchand, u bizdan uzoqlashar ekan, gavdasi borgan sari kichrayishiga qaramay, ma’lum bir voqeaga nuqta qo‘yganlikni bildiradi. Inson bizdan uzoqlashib borgan sayin, tabiat qo‘yniga singib ketayotgandek tuyuladi. Aktyorning orqa o‘girib turishi parda tushirilgan, degan ma’noni ham bildirishi mumkin ekan. Pantomima janrida aktyorni ma’lum bir harakatni yakunlab orqa o‘girib turib olishi "tomoshani bu qismi tugadi", degan ma’noni bildiradi. Yosh bolalar o‘ynab turib "men yo‘qman", degandek orqa o‘girib turib olishadi. Shu boisdan rejissorlar tilida aktyorni "ochish", "yopish" degan iboralar ishlatilishi mana shu mizansahna bilan bog‘liq. Agar ijrochini tomoshabinga qarab turishi nafis so‘zlarni tomoshabinga yaxshiroq yetkazib bermoqchiligidan bo‘lsa, unga orqa o‘girib olishi nafas rostlash, boshqa parchaga o‘tish kabi ma’nolarni anglatishi mumkin. Ikkinchi tomondan, tomoshabinga orqa o‘girib turgan aktyor oddiy bir ijrochi sifatida kuch to‘plashi, nafas rostlab olishi uchun paydo bo‘ladigan zaruriyatdir. Yuz va orqa bilan o‘girilish holatlarini ham aniqlab olish foydadan holi bo‘lmas deb o‘ylaymiz. Agar rejissor e’tiroz bildirmasa, aktyorlar tomoshabinga old tomondan o‘girilishgani ma’quldir. Lekin bunday o‘girilishlar hamisha ham maqsadni ochiq ifoda eta olmaydi.

Birinchidan, tomoshabin hozir aktyor qaysi tomoni bilan o‘girilishini oldindan sezmasligi kerak. Agar burilish tomosha zali tomonga bir necha qadam tashlab chiqish bilan bajarilsa, orqa tomon bilan o‘girilgan chiroyli ko‘rinadi. Agar aktyor sahnaning ichiga tomon chiqib burilsa, tomoshabinga yuz tomon bilan burilgan chiroyli chiqadi. Yana muhim bir holat. Deylik, sahnada ikki kishi gaplashib turipti. Birinchi odam tomoshabinga yuzi bilan qarab turipti. Ikkinchisi tomoshabinga orqa o‘girib turipti. Birinchi aktyor ikkinchisiga nimadir deydi. Ikkinchisi esa "nima deding?", degandek tomoshabin tomonga yuzini buradi. Bir qaraganda yuzni shunday burib so‘rash ham mumkin. Ammo burilishni ichkariga tomon ozroq cho‘zib, faqat yuzning o‘zini emas, gavdani ham burib so‘ralsa, ham chiroyli, ham aktyorning qomati ko‘rinadi. Shuningdek, uning savoli tomosha zalining turli nuqtasidan eshitilishi mumkin. Har bir holatga baho berishda haqqoniylik va ifodaviylik mezoniga amal qilish kerak. Bu tushunchalarni bir-biriga qarshi qo‘yib bo‘lmaydi. Aksincha, bu tushunchalarning har ikkisi ham bir masalaga ikki tomondan yondoshmoqlikning belgisi sanaladi. Agar haqqoniylik bo‘lmasa, ifodaviylikning keragi bo‘lmay qoladi. Ichki sezgilar tomonidan beriladigan har qanday ko‘rsatmani ma’lum bir shaklda ifoda etiladi. Har qanday ifodaviylikni talab qiladigan harakatni mantiqiy mezon o‘lchoviga moslashtirmoq zarur. Biz takror va takror qaytarayotganimiz; - rakursni yana bir eslaylik. Aktyorning sahnada diqqatini jalb qilgan narsa va aktyorning o‘sha tomonga intilishini rakurs orqali o‘zgartirish mumkin ekanligini hamisha yodda saqlamoq kerak. Misol uchun bir odam so‘qmoqdan borayotib, oftobda isinib yotgan ilonni ko‘rib qoladi. Ilon qayerda? Rejissor uni qayerdaligini ko‘rsatib berishi kerak. Agar aktyor sahna ichkarisiga qarab o‘ng tomonga tisarilsa, demak, ilon chap tarafdagi kulisda bo‘ladi.

Shu holatda, mantiqdan kelib chiqib, aktyorga sakrashni topshirsak, demak, ilon katta va xavfli. Agar aktyor oyoq uchida asta o‘sha yerga yaqinlashib, qo‘lini uzatsa — kapalak ekan. Agar o‘sha nuqtaga tikilib turib, birdan yengil nafas olib, muskullari bo‘shashib ketsa, demak, ilon o‘rnida arqon parchasini ko‘rgan bo‘ladi. Yana bir misol. Aktyor bir tomonga qarab boryapti. Uning e’tiborini tortgan narsa qarama-qarshi tomonda joylashgan deylik. Mana, aktyor sahna ichkarisiga qiyalab boryapti. Birdan shovqinni eshitib to‘xtadi. Uning gavdasi va oyoqlari o‘ng tomonga qaragan, boshi esa chap tomonga buriladi. Bundan chiqadigan xulosa shuki, har qanday rakursni mantiqiy oqlash mumkin ekan. Mizansahna va tasavvurdagi qiyoslashlar (assotsiatsii) Sahna kompozitsiyasini har tomonidan qarab, o‘rganish mumkin. Mizansahna geometriya, tasviriy san’at, haykaltaroshlik, chizmachilik nuqtayi nazaridan obdon o‘rganilgan. Uning o‘ziga hos qonuniyatlari mutaxassislarga ma’lum. Shuningdek, mizansahnani xuddi she’riy vazn, orfografiya qoidalariga xos bo‘lgan algebrik xususiyatlarga ega ekanligini ko‘rish mumkin. Fikrimizning isboti uchun bir necha mizansahnalar shaklini ko‘rib chiqaylik. Keling, faraz qilish orqali mizansahnaning geometrik ko‘rinishlarini tasavvur qilamiz. Mizansahnaning har qanday shakli to‘g‘ri chiziq yoki qabariq, yoki doira shaklidagi ko‘rinishga ega. Endi mana shu chiziqlarni inson ongiga emotsional ta’sirini qarab ko‘raylik. To‘g‘ri chiziq bo‘ylab qilingan harakat hamisha jiddiy va quruq bo‘ladi. Bunday harakat chiroyli ko‘rinsada, undan hamisha ham foydalanib bo‘lmaydi. Agar bunday harakatni musiqaga qiyoslaydigan bo‘lsak, bir kuyni emas, ma’lum bir tovushni cho‘zib turishga o‘xshaydi. Har bir davrda yashagan xalqning o‘ziga xos harakat chiziqlari bo‘lib, qadimgi Rimda va Gretsiyada to‘g‘ri chiziqlar bo‘ylab harakatlanish, Misrda to‘g‘ri burchak bo‘ylab harakat qilish, Hindistonda esa yarim doira shaklidagi harakatlar

odat bo‘lgan. "Yuliy Sezar" piyesasini sahnalashtiruvchi rejissor mizansahnalarni "to‘g‘ri chiziq" asosida yaratishi kerak. "Antoniy va Kleopatra" spektakli o‘tkir uchburchaklar, siniq chiziqlar shaklida bo‘lishligini taqozo etadi. Bordi-yu Molyer asarlarini sahnalashtiradigan bo‘lsak, uzluksiz doira, yarim doira shaklidagi mizansahnalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Demak, yangi asar ustida ish boshlanmasdan oldin, rassom bilan rejissor mizansahnalar qaysi geometrik ko‘rinishlarga ega bo‘lishligini kelishib olishlari zarur. To‘g‘ri chiziq bo‘ylab bajarilgan harakat bilan to‘g‘ri chiziqli dekoratsiyalar o‘rtasidagi uyg‘unlik har ikki obyekt o‘rtasidagi qaramaqarshi harakatlar natijasida yuzaga chiqadi. Agar ijrochining gavdasi uzluksiz siniq chiziqlardan tashkil topgan bo‘lsa, libosning to‘g‘ri chiziqlar asosida tikilishi uning qomatini to‘kis va jozibali qilib ko‘rsatadi hamda to‘g‘ri chiziqli dekoratsiyalar qarshisida uning har bir harakati ma’no kasb etish bilan birgalikda, nafis uyg‘unlikni vujudga keltiradi. Doira shakli yashiringan tekis chiziqdan iborat bo‘lib, inson gavdasini to‘kis aks ettira olmaydi. Shuning uchun doira shaklidagi dekoratsiya bilan harakatlar doiraviyligi birbiriga qaramaqarshi yo‘nalishda bo‘lsa, nafis harakat yuzaga chiqadi. Doira shaklining yana bir xususiyati shundan iboratki, u kishini xotirjam ko‘rsatish bilan birga, voqea g‘oyasiga nuqta qo‘yadi. Yarim doira shakli spektaklning musiqaviyligini oshiradi. Doira shaklining uchinchi xususiyati inson gavdasining turli holatlarini namoyon etish bilan birga, uning musiqaviyligini bo‘rttiradi. Har holda, tekis doira shakli siniq doira shakliga nisbatan bir qancha afzalliklarga ega. Shunga qaramay, mantiqiy mezonlardan tashqaridagi har qanday mizansahna sahna san’atiga yot unsur hisoblanadi. Siniq chiziqlarning ham o‘ziga hos afzalliklari bor. Chunonchi, to‘satdan bo‘ladigan o‘zgarishlar ko‘zga yaqqol tashlanishi kerak bo‘lgan sahnalarda harakat siniq chiziqlar bo‘ylab bajarilsa, ta’sirchanlik ko‘payadi. Ammo ularni haddan ziyod ishlatilishi rejissorning mayda gapligi va ivirsiganligidan nishonadir.

Yarim va yaxlit doira shakli nazmiy mizansahnalarning shyeriyligini anglatsa, siniq chiziqlar esa nasriy asarlarni eslatadi. Shunday qilib, geometriyadan shyer to‘qishga kelib qoldik. Mizansahnalarning qofiyadoshligi, voqealarning vaqt va makondagi ivojini eslatadi. Aktyorlarning sahnada turishi, munosabatlarning takrorlanishi orqali nazarda tutilgan qofiyadoshlik vujudga keladi. Simmetriya shaklidagi mizansahnalar kompozitsion mutanosiblikni yaratadi. YA’ni bir aktyor tomonidan bajarilgan xatti harakatni uning hamrohi tomonidan aynan qaytarish demakdir. Nasriy shakldagi mizansahnalarda ham ko‘pgina qiziq munosabatlarni aks ettirish mumkin. Bunday usulni qo‘llashning afzalliklari behisob. Agar u teatr san’ati talablari chegarasidan chiqib ketmagan bo‘lsa. Simmetriya shakliga ba’zi bir sahnaviy yechim uchun texnik vosita sifatida qaralsa, bu shaklning imkoniyatlari boy ekanligini ko‘rish mumkin. Simmetriya satxida arzimagan o‘zgarishlar, o‘rin almashinuvlar, kirish chiqishlar, garchand, ular jo‘rttaga ishlatilmagan bo‘lsada, o‘zgacha taassurot paydo qiladi. Bir vaqtning o‘zida bir harakatni ikki kishi tomonidan nafis (plastik) harakatlar orqali takrorlash, simmetrik harakatlar hosil qiladi, bu zayldagi "takrorlash shakli"ni (sinxron) ertak spektakllarda ham ishlatish mumkin. Ammo mazkur usulni suiiste’mol qilish spektakl tabiiyligiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Lekin spektakldagi voqelik, shunday shaklni taqozo etsagina, ma’lum vaqt birligi o‘rtasida foydalanib ko‘rish zarar qilmaydi. Biroq takrorlash shaklidan ommaviy sahnalarda foydalanish ta’sirchanlikni oshiradi. Shuning uchun takrorlash va simmetriya usullariga ommaviy sahnalar to‘g‘risida gapirgan vaqtimizda yana qaytamiz. Hozir esa mizansahnaning yana bir "tasvir aksi" shakli to‘g‘risida to‘xtalamiz. "Tasvir aksi" — unsurning ko‘zgudan ko‘rinishiga o‘xshab, sahnadagi harakat tasvirini anglatadigan mizansahna shaklidir. Misol uchun, sahnada bozor ko‘rinishini aks ettirish kerak. Odatda, bunday ko‘rinishlar katta kichik do‘konlar,

xujrachalar, ustaxonalar, baqqollar, xaridorlar, bekorchilar, shovqin surondan iborat bo‘ladi. Mana shu ko‘rinishning asosiy qahramoni — voiz, atrofdagi voqealarga o‘z munosabatini bildirishi kerak. Uning gapini hamma eshitsin uchun bor ovoz bilan bozordagilarga murojat qilar ekan, goh u tomonga, goh bu tomonga o‘giriladi. Ba’zan tomoshabinga orqa o‘girib gapirishga ham majbur bo‘ladi. Bunday harakatlar oqibatida bir tomondan aktyor ko‘p noqulayliklarga duch keladi. Sababi, uning so‘zini bozordagilar va tomoshabin eshitishi kerak. Shunday vaziyatda "tasvir aksi" usulidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mazkur usulga asosan ijrochi, go‘yo tomosha zali bozor bo‘lib, u yerdagilarga murojaat qilar ekan, tomosha zalini sahna deya tasavvur qilishi va tomoshabinni omma o‘rnida qabul qilib, nutq irod etishi mumkin. Bunday vaziyatda aktyorning har bir so‘zi eshituvchiga yetib boradi, uning chehrasidagi har bir imoi shora, o‘zgarishni tomoshabin bemalol ko‘rib turadi. Bunday usulni "tasavvur aksi" deyiladi. Sahnada so‘z va harakat uyg‘unligini muvofiqlashtirish. Bir rejissor yurib turib gapirmang, deydi. Ikkinchisi yurib turib gapiring, deydi. Uchinchisi esa bunga mutlaqo ahamiyat bermaydi. Ularning qaysi biri haq? Aktyorni harakat vaqtida gapirishdan to‘xtatib qo‘yish mumkin emas. Yoki buning teskarisi. Biroq so‘z bilan harakatni uzviy bog‘liqlikda olib borish eng to‘g‘ri yo‘ldir. Sahnada ikki kishi bo‘lsa, birinchisi gapirayotgan vaqtda ikkinchisini harakat qilishi, yurishi, o‘tirishi, jismoniy ish bajarishi gapirayotgan odamning gapini eshituvchiga yetib borishiga so‘zsiz xalaqit qiladi. Agar rejissor aktyordan shunday vaziyatni talab qilsa, unda gapirayotgan odam tomoshabin diqqatini harakat qilayotgan odamga ko‘chira bilishi, ya’ni tomoshabin gapirayotgan odamni emas, eshituvchini kuzatib turishi kerak bo‘ladi. Demak, ham gapirib, ham harakat qilish mumkin ekanda? Mumkin, ammo harakatni qadamga moslab gapirilsa e’tibor, harakatga ketib, so‘z unutilishi mumkin. Bunday vaziyatda sahna qonuniyatiga rioya etish shart. Xususan, bir vaqtning o‘zida turgan joydan qo‘zg‘alish va gap boshlash mumkin emas. Avval joydan qo‘zg‘alish, so‘ng harakatga moslab gap

boshlash kerak. Yoki yurib turib to‘satdan to‘xtash va gap boshlash noto‘g‘ri. Avval to‘xtab nafas rostlash, so‘ngra gapirish kerak. Chunki, har qanday harakat so‘zga nisbatan ta’sirchanroqdir. Agar so‘zning qiymatini e’tiborga olmay harakat va so‘z baravar gapirilsa, so‘zning qadri yo‘qoladi, qiymati tushib ketadi. Deylik, sahnada ikki kishi: — biri jon kuydirib gapiryapti, ikkinchisi esa jismoniy harakat qilyapti. Bunday vaziyatda tomoshabin beixtiyoriy ravishda jismoniy harakatni kuzatadi. Agar asar voqeasi shunday mizansahna tizimini talab qilsa, unda so‘z ta’sirini ikkinchi shahsning harakatlari orqali tomoshabinga yetkazish kerak. Har bir piyesada so‘zlarni jiddiy, kinoyali, hazil bilan, jahl bilan ifoda etadigan nuqtalar bo‘ladi. Bunday vaziyatda muallif (spektakl, piyesa) shu so‘zlardan ko‘zlangan maqsad yuzasidan ifoda etilishini ta’minlashi zarur. YA’ni bunday vaziyatda mizansahnani gapirilayotgan gap va uni qabul qilish asosiga qurish kerak bo‘ldi. O‘tkir so‘zga nisbatan o‘tkir so‘z bilan, hazilga nisbatan hazil bilan javob qaytarilishi kerak. So‘z o‘yinlari har qancha kulgili, mazmun ma’noli bo‘lmasin, uni harakat bilan qo‘shib yuborilishi so‘z qudrati va ta’sirini so‘ndiradi. Sahnaning bunday qonuniyatini inkor etib bo‘lmaydi, chunki, bu qonuniyatlar sahna xatti- harakatlari mantig‘iga asoslangandir. Deylik, suhbatdoshlardan biri so‘ngi so‘zni gapirdi. Shundan keyin ikkinchisi sahnadan chiqib ketadi. Chiqib ketayotgan odam gapirayotgan odamning so‘zlarini qabul qilib, uning fikriga qo‘shilgan bo‘lishi mumkin. Yoki gapirayotgan odamning so‘zini eshitib bo‘lib, uning oldidan o‘girilib o‘tib ketsa, demak gapiruvchining gapini qabul qilmay, uning fikrlarini inkor etib chiqib ketadi. Voqealar ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishni ham mizansahna qonuniyatlari tarkibiga kiritish mumkin. Shuning uchun, biron bir xabar, voqelik, yangilikni qabul qilib oluvchi ijrochi uchun rejissor avvaldan harakat maydonini yaratib berishi zarur. Demak, qabul qilib oluvchi biron bir xabarni qabul qilish chog‘ida harakatsiz vaziyatda bo‘lmay aksincha, tugallanmagan harakat ustida bo‘lishi kerak. Bu harakat qiluvchi uchun ta’sirchan mizansahnalar yaratish imkonini beradi.

Misol uchun sahnada ikki kishi "A" bilan "B". “A” "B"ni to‘xtatib qolish uchun "to‘xtang, men roziman" deyishi kerak. Bu sahnani ikki xil ko‘rinishda ijro etish mumkin. Birinchi usulda "B" "to‘xtang" degan so‘zdan keyin o‘girilishi kerak. Ikkinchi usulda "to‘xtang, men roziman" degan so‘zdan keyin o‘girilishi kerak. Agar rejissor uchun bu holatda "B"ning ruhiy munosabati muhim bo‘lsa, "to‘xtang" so‘zidan keyin o‘girilib, ikkinchi jumlani "A"ning ko‘ziga qarab qabul qilgani ma’qul. Agar rejissor uchun so‘z va uni qanday qabul qilib olish jarayoni o‘ta muhim bo‘lsa, "A"ning "to‘xtang, men roziman", degan jumlasini orqa o‘girib turgan holda qabul qilishi, so‘ngra go‘yo bu xabardan esankirab qolgan odamdek yarim doira shaklida o‘girilib, "A"ning ko‘ziga tikilishi san’at nuqtayi nazaridan ta’sirchan, ham chiroyli ko‘rinadi. Odatda, bunday xabarlarni qabul qilib olish jarayonida qabul qiluvchi harakat jarayonida yoki noqulay holatlarda bo‘lishi ifodaviyroq harakat hisoblanadi. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Bir holatda eshituvchi o‘tirgan joydan chiroq yoqish uchun qo‘l uzatayotgan vaqtda xabarni qabul qilsa, ikkinchi bir vaziyatda kursida bemalol o‘tirgan holda noqulay xolatga o‘tish orqali qabul qilishi maqsadga muvofiqdir. Har ikki holatda ham so‘z muhimmi harakat muhimmi degan savolga to‘g‘ri javob topilgan bo‘ladi. "Rad etish" mizansahnasi. Deylik, kundalik hayotda to‘satdan falokat ro‘y berishi mumkin. Avvaliga bunday xabarni eshitgan odam o‘z qulog‘iga ishonmay "yo‘g‘ye!" deb yuboradi. Sahnadagi aktyor ham bironbir xunuk xabar, hodisani eshitib, qabul qilishdan oldin "yo‘q", "bo‘lishi mumkin emas", "ishonmayman" qabilidagi fikrni miyasidan o‘tkazishi, so‘ngra voqelikning ro‘y berganiga ishonch hosil qilishi va nihoyat unga nisbatan o‘z munosabatini izhor etishi kerak. Shunday kezlarda rejissor mazkur holatning ta’sirchanligini oshirish uchun, qabul qiluvchining hayratini yana ham bo‘rttirish maqsadida aktyordan bir qadam ortga tisarilib, so‘ng munosabat bildirishni talab qiladi. Bunday ijrolar teatr san’ati tajribasida ko‘plab uchrab

turadi. Agar u teatrda ko‘plab qo‘llanilsa, unda bir qolipga tushgan harakat (shtamp) deya baholash mumkinmi? Deylik, ikki odam bir biriga yuzma yuz kelib qoladi. Har ikkisi uchun ham bu uchrashuv kutilmagan voqea. Xo‘sh, ularning bu uchrashuvini qanday harakatlar yordamida yana ham ta’sirliroq qilib aks ettirish mumkin? Bu nimalarga bog‘liq? Albatta, mazkur uchrashuvdan olinadigan ta’sir kuchiga bog‘liq. "Seni ko‘radigan kun ham bor ekanku", deganday ikkalasi bir birining quchog‘iga otiladi. "Yo‘g‘ye, nahotki sen bo‘lsang", degandek har ikkisi o‘zini bir qadam ortga tashlaydi. "Uff, yana senmisan", degandek ikkalasi turgan joyida qotib qoladi. Yuqorida, inson o‘zi qabul qilgan faktga nisbatan uch xildagi munosabatini ko‘rdik. Xo‘sh, bularni ham bir qolipga tushib qolgan harakatlar deyish mumkinmi? Mumkin, qachonki aktyorlar o‘z harakatlarini rejissor chizib bergan chiziqdan chiqmay, mexanik tarzda bajarishsa. Lekin har safar aktyor bunday harakatlarga ijodiy yondoshib, uni qalb qo‘ri bilan to‘ldirsa va o‘zining insoniy his tuyg‘usini qo‘shsa, har safar bunday sahnalar jonli va ishonarli chiqadi. "Rad etish" harakati biz yuqorida ko‘rib o‘tgan uch ko‘rinishdagi uchrashuvning keng qo‘llanilinadigan usullaridan biri hisoblanadi. Sababi, inson organizmi har qanday xabardan o‘zini himoya qilish sezgisiga (reaksiya) egadir. Inson organizmi to‘satdan yuz bergan baxtsizlikni darhol qabul qila olmasligidan unda himoya reaksiyasi ishga tushadi. Shuning uchun har qanday falokatdan o‘zini himoya qilish maqsadida ortga tisariladi. Bir odam "men bilan yur!" deya buyruq beradi. Ikkinchisi "yo‘q, bormayman", degandek ortga tisariladi. Bu o‘rinda harakat "rad etish" bo‘ladi. Yana bir misol. Birovga musht urishdan oldin bir qadam, yarim qadam ortga tisarilinadi. Bu ham inson tabiatidan kelib chiqadigan xususiyat. Kishi organizmi kuchini namoyish etishdan avval o‘z imkoniyatlarini chamalab ko‘rishi kerak ekan.

"Xozir bir uraman" ko‘nglimizdan o‘tadi. "Mana bo‘lmasam", — jismoniy kuch ishga tushadi. Aktyor sahnada bironbir jismoniy harakatni amalga oshirish uchun avval bir oyog‘ini, hech bo‘lmaganda gavdasini ortga tashlaydi. Go‘yo kamondan o‘q uzishdan oldin uning ipini ortga cho‘zgani kabi. Shuningdek, keskin harakatni amalga oshirish uchun ham ortga tisarilamiz. Bu holatni kengroq ma’noda sahna xatti-harakatiga ko‘chiradigan bo‘lsak, Otello Dezdemonani bo‘g‘ishdan avval unga bo‘lgan cheksiz muhabbatini namoyish etishi kerak bo‘ladi. Shunday qilingan taqdirdagina Otelloning Dezdemonaga bo‘lgan cheksiz muhabbatini ko‘rib turgan tomoshabin "yo‘q, yo‘q, u uni bo‘g‘maydi", deya ichidan xitob qiladi va fojeaviy vaziyat keskinlashib ta’sir kuchi ortadi. Endi "rad qilish" tushunchasiga qanday "qarshi harakat" bo‘lishi mumkinligini ko‘rib chiqaylik. Harakat orqali "yo‘q"degan iboraga nisbatan "ha " iborasi qay tarzda bo‘lishi mumkin? Bu harakat oldinga intilish orqali ifoda etiladi. O‘z o‘ljasini ko‘rishi bilan unga otilgan mushukni, ovqatni ko‘rgan vaxshiy xayvonni unga tashlanishini ko‘z oldimizga keltirib ko‘raylik. Inson ham tabiatning bir bo‘lagi. Shu nuqtayi nazardan yondoshadigan bo‘lsak, uchib kelayotgan koptokka tashlangan darvozabonning tezkor harakati mushuk sakrashiga monand harakatdir. Tezkorlik o‘zi nima? Hammadan oldin "men bajaraman", "men boraman", degan fikrni ko‘ngildan o‘tkazishlik tezkorlikdir. Bu har bir insonning tabiatiga, ruhiy kamolotiga bog‘liq holat. Buni ongli ravishda e’tirof etish — har narsaga tayyor turishlikdan iborat. Beixtiyor gapirib yuborish soddalik belgisi. Bir odam: —Meni sevasanmi? — deya so‘raydi. —Ha, — deydi ikkinchisi. Bu iborani so‘z bilan ham ifoda etish mumkin yoki gavdani oldinga tashlashlik rozilik alomati bo‘lishi mumkin. Hatto ko‘z qarash bilan ham buni ifoda etsa bo‘ladi. Lekin uchala ko‘rinishda ham "ha" degan ma’no chiqadi. Bu usullardan qaysi biri ta’sirli chiqishini belgilash rejissorning tafakkuriga bog‘liq.

Endi uchinchi bir munosabat bildirish usulini ko‘rib chiqaylik. Uzoq vaqt ko‘rishmagan do‘stlar to‘satdan uchrashib qolishadi. Bu kutilmagan quvonchdan har ikkisining ham qo‘l oyog‘i bo‘shashib, bir muddat qimir etmay turib qolishadi. Ruhshunoslikda buni imkoniyatdan tashqaridagi chegara deyiladi. Biz yuqorida ko‘rib o‘tgan voqeada haddan tashqari taranglikdan so‘ng birdan "holdan toyish" manzarasi namoyon bo‘ladi. Yana boshqa bir holat. —Men bilan ketasanmi? so‘raydi birinchisi. Ikkinchisi javob berish o‘rniga bezrayib qotib qoladi. Bunday holat shu daqiqagacha kutilgan taklifdan biroz esankirab, na "yo‘q" va na "ha" deb javob berishga ikkilanib turgan kishining holatidir. — Xuddi shu holatni yana boshqa bir ko‘rinishini olaylik. Deylik, kishiga o‘ta muhim bo‘lgan xabar yetkazishdi. Ammo u dabdurustdan kelgan xabardan esankirab, hech bir munosabat bildira olmay qotib qoladi. Bu ham inson tafakkurida kechadigan ruhiy jarayonning bir ko‘rinishidir. Shuning uchun bu ko‘rinishni hayoli idrok munosabat deyishimiz mumkin. Har xil sharoitda inson voqelikka turlicha munosabat bildirishi mumkin. Shuning uchun rejissor har bir repetitsiyadan so‘ng bajarilgan ishlarni birma bir tahlil qilib o‘tar ekan, aktyorlarning voqelikka nisbatan munosabat bildirishida to‘g‘ri va noto‘g‘ri bajarilgan amallarni ko‘rsatib o‘tishi muhim ahamiyatga ega.Harakat orqali munosabatni ba’zan kutilmagan tarzda ifodalash uning ta’sirchanligini oshiradi. Tinish belgilari qo‘yilmay yozilgan xatni o‘qish qanchalik mushkul ekanligini tushuntirib o‘tirishning hojati bo‘lmasa kerak. Agar xatning boshdan oyog‘igacha undov belgilari qo‘yib tashlangan bo‘lsa, chigallik yana ham ko‘payadi. Har bir mizansahnani so‘zlardan tashkil topgan jumlaga qiyoslasak, uning turli tinish belgilari bo‘lishi kerak. Badiiy adabiyotda nuqta eng sermazmun belgi deb hisoblanadi.

Sahnaning ham o‘z nuqtasi bo‘lib, parda yopilishi yoki chiroq o‘chishi oldidan harakat bilan ifoda etiladigan mizansahna mazkur vazifani o‘taydi. Xuddi musiqaning tugallanishi oldidan baland pardalarning qattiq jaranglashi kabi; sahnadagi voqealar yakuniga qo‘yiladigan nuqta ham tomoshabinning xotirasidan darhol o‘chib ketmasligi kerak. Shuning uchun bunday yakunlovchi mizansahnalar nihoyatda chuqur o‘ylangan bo‘lib, qunt bilan ishlanishi va tomoshabin uchun kutilmagan hodisa tarzda qabul qilinishi zarur. Nuqta mazmun va muhitning yakuniy belgisi bo‘lishi bilan birgalikda yangidan boshlanajak sahna, voqea uchun bog‘lovchi hisoblanib, hodisa yoki voqeani aks ettiruvchi mizansahnani bir-biri bilan bog‘lashga xizmat qiladi. Endi vergul belgisi xususida ham bir-ikki og‘iz so‘z. Sahna talaffuzida nuqta ovozning pasayishi bilan bildirilsa, vergul ovozni balandlatish orqali bildiriladi. Mizansahna qurishda ham shunday ifoda etiladi. Masalan, sahnada bir voqeadan ikkinchisiga o‘tish lozim bo‘lsa va birinchi sahnaga nuqta qo‘yilsa, harakat sokinlik bilan tugaydi. Xuddi shu sahnani tugallanmaganligini, hali voqealar o‘z yechimini topmaganligini bildirmoqchi bo‘lsak, vergul belgisi orqali sahna harakati o‘sib borishi natijasida ikkinchi sahnaga o‘tiladi. Shunga qaramay katta vergul voqea intihosini ham bildiradi. Agar voqealar o‘rtasiga ikki nuqta qo‘ysak, fikr hali yakunlanmaganligini, voqelar davomida tushuntirish bo‘lishligini bildiradi. Ayniqsa, komediya janridagi spektakllarda bu usuldan foydalanish yaxshi taassurot qoldiradi. Undov belgisi voqealar rivojining shiddatini bildiradi. Lekin bu shiddat aktyorning ovozi hisobiga bo‘lmasligi kerak. Aks holda, baqiroq sahna bo‘lib qoladi. Ayniqsa, sahnada ro‘y berayotgan hodisa va voqeadan hayratlanganda, qattiq ta’sirlanganda, ajablanganda, go‘yo "bo‘lishi mumkin emas", "nahotki", "voy tavba", "vo ajabo" kabi iboralarni ifodalash orqali undov mizansahnani o‘rnida ishlatishlik ta’sirchan va sahnaviy haqiqatga mos tushadi. Shuningdek, ayrish belgisi o‘ta ta’sirchan belgidir.

Bunday mizansahnalarda rejissor va aktyor voqealar oqimini bir soniya to‘xtatib qo‘yganday, ikkilanib qolganday tushuncha hosil bo‘ladi. TOMOSHA VA TOVUSH Kadrlar ostida yozuvli kinofilmni qanday qabul qilasiz? Mazkur yozuvlar qanchalik tez o‘qimang, baribir ko‘zingiz harakatdagi rasmlardan charchamay iloji yo‘q. Yoki kadrlarni o‘zini ko‘raman deyishingizga qaramay ko‘zingiz beixtiyor yozuvga tushishi muqarrar. Shuning uchun bunday rasmlarni kuzatish jarayonini chiziqli tomosha deyish ham mumkin. YA’ni na rasmlarni va na yozuvlarni uzluksiz tomosha qilishning iloji yo‘q. Ular orasidgi yaxlitlik uzilib turadi. Yana bir misol. Saqich chaynab turib, telefonda gaplashayotgan odamga munosabatinigiz qanday? Bundaylarni sira yoqtirmaysiz, to‘g‘rimi? Nafaqat siz, ko‘pchilik yoqtirmaydi Agar qarshingizda o‘tirgan odam og‘zida ovqat bilan gapirayotgan bo‘lsa, uni tushunishingiz mumkin. Ammo ovqatlana turib telefonda gaplashayotgan odamning gapini tushunish qiyin. Ro‘baro‘ o‘tirganda ham ko‘rib turasiz, ham eshitasiz. Shuning uchun uni tushunasiz. Ammo telefonda gaplashayotgan vaqtda faqat eshitish orqaligina uning gapini qabul qilishingiz mumkin. Bu ahvolda uni tushunish mushkul. Teatrda esa har ikki qabul qilish jarayoni ishlaydi. Ko‘pincha ular yonma-yon ishlatilsa, ayrim hollarda alohida holda bo‘ladi. Pantomima bunga yaqqol misol. Spektakl jarayonida gohida harakat tovush, so‘z to‘xtab (tin olib) o‘tishi kerak bo‘lgan sahnalar uchraydi. Bu pauza yoki “sukut maydoni" ham deyiladi. Bir daqiqa ovozsiz, musiqasiz nafas rostlab olinadi. Mana shu bir daqiqaning ta’sir qudrati butun bir spektaklga teng bo‘lishi mumkin. Sokinlik, sukut kishi tasavvuri, idroki, tafakkuri va shuurini ostin-ustun qilib yuborish qudratiga ega. Shunday damlarda kishi ko‘z o‘ngida ko‘rgan filmlari, spektakllari, hayotiy voqealar, ko‘rilgan rasmlar, bir-bir qizil ipga tizilgandek o‘ta boshlaydi.

Sokinlikda rashk, izhor etilmagan sevgi, nafrat, inson tabiatining barcha ojizliklari-yu, qudrati namoyon bo‘ladi. Inson qalbining nozik torlari — o‘kinch onlari paydo bo‘ladi Mana shunday sokinlikdan so‘ng birdan jaranglab ketadigan so‘z, tovush, musiqa ovozi qanchalik qudrat va salohiyatga ega bo‘lishi mumkin. Teatr san’ati tajribasida voqealar ko‘rinmay, faqat musiqa ovozning o‘zidan (nido) iborat bo‘lgan daqiqalar ham tez-tez uchrab turadi. YA’ni mutlaqo qorong‘ilik qo‘ynida ovoz, so‘z, musiqa, turli xil tovushlar jaranglab turishi mumkin. Lekin, har qanday spektaklda ham bu usuldan foydalanish mumkin emas. Spektaklni qax-qax urib kulib tomosha qilib o‘tirgan chog‘imizda to‘satdan chiroq o‘chib, qorong‘ilikda qolamiz. Biroq sahnadan eshitilib turgan ovoz, musiqa yoki turli shovqinlar bizni xayoliy olam sari yetaklaydi. Bunday damlarda boshqacha his-hayajon ham qo‘zg‘alishi mumkin. Fojiaviy sahnadan so‘ng, zim-ziyo qorong‘ilik qo‘ynida qolishimiz mumkin. Bizning ko‘zlarimiz bir muddat tin olsada, taralayotgan musiqa bizga xayolan spektaklni davom ettirish imkonini yaratadi. Bunday kezlarda, musiqa ohanglari ta’sirida "endi nima bo‘lishi mumkin"ligini ko‘z oldimizga keltiramiz. Yoki yana boshqa bir misol. Sahnadagi odam qimir etmay xayol surib turipti. U shu taqlid bir necha soniya turishi mumkin. Nihoyat kulisdan uni chaqirgan ovoz eshitiladi. Ammo u o‘z xayoli bilan bandligi tufayli hech narsani eshitmaydi. TOmoshabin e’tibori faqat ovozga, eshitishga qaratilgan bo‘ladi. Spektaklda eshitish bilan ko‘rishni yonma -yon olib borar ekanmiz, insonga xos bo‘lgan o‘xshatishlar orqali "tasavvurni uyg‘otish"(assotsiatsiya degan tushunchani unutmasligimiz kerak. Kundalik turmushimizda uchraydigan ko‘pchilik tasodifiy hodisalar qatori bir kuni ko‘chada "itni mashina urib yuborishi" hodisasining guvohi bo‘lib qolamiz. Endilikda cho‘loq itni ko‘rishimiz bilan qulog‘imiz ostida itning vangillagan ovozi eshitiladi.

Yana boshqa bir misol. Deraza yonida turgan ayolning yoniga asta yaqinlashgan yigit ohista "sevaman", deydi. Bu yerda ham ko‘rib, ham eshitib turibmiz. So‘z bilan mizansahnaning bog‘liqligini anglab turibmiz. Keling, shu sahna orqali rejissorning bir necha talqinini ko‘rib chiqaylik. Shu bilan birga tasavvurimizda nimalar uyg‘onishi mumkinligini ham kuzataylik. 1.-Qiz deraza yonida turipti. Yigit uning ortidan kelib to‘xtaydi. Tomoshabin hozir uni nima deyishini oldindan biladi. Haqiqatan ham u "sevaman", dedi. Biroq sahna shu bilan tugamaydi. Yigitning "sevaman" degan so‘ziga qiz javob bermadi. Shundan so‘ng yigit uning yoniga yana bir necha marta yaqinlashar ekan, har safar "sevaman" degan so‘zni takrorlaydi. Agar yigit yana bir marta qizning yoniga kelib "sevaman" demasa ham biz uni nima deyishini oldindan bilamiz. Shuning uchun bizga bu sahna ko‘p ham qiziqarli tuyulmaydi. 2.- Deraza oldidagi qizning ortidan yigit ham kelib to‘xtadi.Ikkalasi derazadan tashqariga qarab turipti. Ammo ikkalasi ham og‘iz ochgani yo‘q. Bu sahna bir necha bor takrorla nadi. Va nihoyat, to‘rtinchi kelishida yigit "sevaman", dedi. Biz darhol yigit shu so‘zni aytguncha qanchalik qiynalganligini tushunamiz. Yigit bir necha bor qizning yoniga kelib "sevaman", deydi. Qiz javob qaytarmaydi. Yigit yana bir marta keladi. Uzoq turadi. So‘ngra, hech narsa demay ortiga burilib ketadi. Bu sahnani kuzatar ekanmiz "yigitni undan ko‘ngli qoldi", degan fikr xayolimizga keladi. Shuning uchun mizansahnalarni o‘zgartirish orqali kutilmagan taassurot, yangi holat, yangi sahnalar yaratish mumkin ekan. Yigit qizning yoniga yaqinlashib, uning qulog‘iga ohista "sevaman", deydi. Lekin qiz indamaydi. Yigit ikkinchi safar undan ancha uzoqroqda to‘xtaydi va bor ovozi bilan "sevamaaan!" deb qichqiradi. Ko‘z o‘ngimizda, avvaliga mo‘rt bo‘lib ko‘ringan munosabat kuchga to‘lib, quvvat olib, ilhomlanib, hech kimdan hayiqmay baralla yangraydi. Bu so‘z qulog‘imizga musiqa misol eshitiladi. Agar mashina urib ketgan it voqeasiga qaytadigan bo‘lsak, vangillagan it ovozini eshitish yoki mashinaning qattiq tormoz bergan ovozini eshitishimiz bilan ko‘z o‘ngimizda yerda chalajon yotgan it namoyon bo‘ladi. Mashina urgan itning ovozini eshitganday bo‘lamiz. Bu yerda ham eshitish, ham ko‘rish orqali tasavvur

ishga tushadi. Endi shu voqeaga boshqa tomondan qarab ko‘rsakchi. O‘sha mashina itni urib ketgan vaqtda sizning kayfiyatingiz qanday edi. Xotirjam, hech narsani tashvishini tortmay, bamaylixotir turgan bo‘lsangiz, o‘sha mudhish hodisa ko‘z oldingizda gavdalanadi. Agar o‘sha kuni, o‘sha vaqtda eng yaqin odamingiz sizni hafa qilib qo‘ygan bo‘lsachi? Yoki uchrashuvdan dimog‘ingiz chog‘ qaytayotgan bo‘lsangizchi? U holda, it va mashina ovozi o‘sha vaqtdagi kayfiyatingiz va uchrashgan odamlaringizni esga soladi. Esga solibgina qolmay, o‘sha odamlarning yuz, ko‘zi, vajohati-yu, latofati tasavvuringizda namoyon bo‘lishi aniq. Rejissor inson tabiatining bunday keng imkoniyatlaridan foydalangan holda ijodiy iqtidorini yana ham kengaytirishi mumkin. Yana boshqa bir misol. Go‘zal qiz bog‘da sayr qilib yuripti. Atrofdan bulbulning xonishi eshitilmoqda. Mana, u kutgan yigit qiz tomon oshiqyapti. Ular uchrashdilar. Boshqa bir ko‘rinishda yana o‘sha qiz uchrashuvga chiqqan. Ammo kimdir, elektrodrel bilan beton devorni teshyapti. To‘satdan bezorilar qizga hujum qilib, uni zo‘rlamoqchi bo‘lishadi. Yana o‘sha manzara. Yana o‘sha qiz bog‘da sayr qilib yuripti. Qayerdandir elektrodrelning ovozi eshitiladi. Tomoshabin xayolida darhol qizni zo‘rlamoqchi bo‘lgan bezorilar voqeasi gavdalanadi. Hayotda ham aynan shunday bo‘lishi mumkin. Endi, xuddi shu voqeani yana boshqacha bir ko‘rinishda tasavvur qilib ko‘raylik. YA’ni, qiz yigit bilan elektrodrelning chiyillagan ovozi ostida uchrashib, sevgi izhori ro‘y bersin. Bulbul sayrayotgan chog‘da esa bezorilar qizga hujum qilsin. Shu sahnani yana takrorlash lozim bo‘lsa, endi elektrodrel ovozi ostida ko‘z o‘ngimizda beixtiyor yigit va qizning chehrasi gavdalanadi. Bulbul sayrog‘i ostida esa bezorilar ko‘z oldimizga keladi. Bundan boshqacha ham bo‘lishi va rejissor har safar yangi-yangi ta’sir vositalarini topishi mumkin. Bundan faqat spektakl va uning badiiy qiymati, tomoshaviyligi ortadi, xolos. Lekin o‘sha uchrashuv chog‘ida, elektrodrel o‘rnida qarg‘aning qag‘illashini eshitsakchi. U holda, qarg‘aning ovozi xunuk voqea ro‘y berishi mumkinligini oldindan bizga sezdirib turadi. Chunki, qarg‘aning o‘zi bizning tasavvurimizda jirkanch, xunuk, noxush kayfiyatni uyg‘otadi.

VAQT, MAKON, MAROM (Vremya — proctranstvo — ritm) Ro‘paramizda yangi bino qad ko‘tarib turipti. Birinchi qarashdayoq negadir u g‘ashimizni keltiradi. Diqqat bilan inshootga tikilamiz. Binoning bo‘yi eniga mutanosibmi? Derazalarining biri haddan tashqari katta bo‘lsa, boshqasi o‘ta ingichka va cho‘ziq. Uyning tomi ham qandaydir binoning tashqi ko‘rinishiga mos emas, bachkana tuyuladi. Uyning ikkinchi qavatidan qo‘pol peshayvon tashqariga turtib chiqqan. Demak, uyning loyihachisi binoga xos bo‘lgan maromni buzipti, deymiz. Boshqa holat. Bir odam she’r o‘qiyapti. Satrlar goh cho‘zilib, goh to‘mtoq eshitiladi. Bu yerda she’rning vazni buzilgan. Buning ustiga o‘quvchi ham maromni buzyapti, deymiz. Bino bilan bog‘liq holatda makondagi me’yyor buzilgan bo‘lsa, she’r o‘qishda vaqt maromi buzilyapti. Musiqa bilan shug‘ullanmoqchi bo‘lgan odamning, avvalo, musiqiy qobiliyati yoki eshitish(clux) qobiliyati bor-yo‘qligi aniqlanadi. Agar eshitish qobiliyati joyida bo‘lsa yaxshi. Eshitish qobiliyati bor bo‘lib, u rivojlanmagan bo‘lsa, uni rivojlantirish mumkin. Bordi-yu, uning eshitish qobiliyati, musiqiy xotirasi bo‘lmasa boshqa kasb bilan shug‘ullangani foydaliroq bo‘ladi. Xuddi shunday rejissorda ham eshitish. ko‘rish, his qilish qobiliyati bo‘lishi shart. Uning bu qobiliyati makonni ko‘rib va zamonni his etish, maromni sezish bilan o‘lchanadi. Vaqtni his etish bu tezlikni sezish demakdir. Misollarga murojat qilaylik. Repetitsiya ketyapti. Mana, bir sahna ijro etildi. Qanday ijro etildi? Tezmi? Sekinmi? Yoki cho‘zildimi? Hozircha zalda tomoshabin yo‘q. Shuning uchun bu narsani rejissordan boshqa hech kim sezmaydi. Ijro etilgan sahnadagi holatlarga ishonish mumkinmi, yo‘qmi? Zerikarlimi, qiziqarlimi? Ovozning ta’sir kuchi

qanday kechyapti? Musiqa, ovozlar, shovqinlar qanday eshitilyapti, tomoshabinga qanday ta’sir ko‘rsatishi mumkin? Bularning hamma-hammasini rejissor sezishi, his etishi shart! Bu esa rejissorning eshitish, sezish, his etish qobiliyatiga bog‘liq. Xuddi shuningdek, rejissor makonni ham sezishi kerak. Birinchi planda turgan beo‘xshov daraxtni olib tashlash bilan sahna, butunlay boshqacha ko‘rinish kasb etadi. Lekin rejissor buni ko‘rmayotgan bo‘lsachi? Demak, uning makondagi ko‘rish qobiliyati ishlamayapti. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, rejissorning eshitish, ko‘rish, his etish qobiliyati bo‘lishi makonni, maromni, vaznni, maromni, yolg‘on bilan rostni, tomoshabinning munosabatini oldindan ko‘ra bilish demakdir. Rejissorlik salohiyati to‘g‘risida yana bir misol: Spektakl boshlandi, sahna hali qorong‘i. Olisdan xor ijrosidagi qo‘shiq yangramoqda. G‘ira-shira chiroq nurida besh kishidan iborat chegarachilar ko‘zga tashlanadi. Ularning biri u yoqdan, bu yoqqa odimlab turipti. To‘rt kishi g‘oz turipti. Asta qorong‘ilik chekinib, sahna yorishaboshlaydi. Lekin sahnadagi odamlar aniq-tiniq ko‘ringach, ularning holati ko‘ngilga o‘tirmaydi. To‘rt kishi noqulay joylashtirilgan. Ikki kishi chap tomonda joylashgan bo‘lib, ularning orasidagi masofa ikki metrcha bor. O‘ng tarafdagi ikki kishining oralig‘i bir metrcha bor. Ularning bu xildagi turishi, dekoratsiyaga yopishmaydi. Tomoshabinni yana nimadir g‘ashini keltiradi. Beshinchi jangchi ular oldida nari- beri yurib turipti. Lekin, uning odimlari na musiqaga va na sekin yonayotgan chiroqlarga monand. Shunga qaramay biz badiiy voqelikni qabul qilyapmiz. Tong. Beshta jangchi qurilishga qorovullik qilyapti. Bu sahna davom etyapti. Hali-hanuz sahna o‘zgargani yo‘q. Haddan tashqari cho‘zilgan... Demak, vaqt va makonning bir-biriga monandligi buzilgan. Spektakl Ь boshlanishidanoq rejissorning bu sohadagi oqsoqligi sezilib turipti. Tomoshabinning spektakl boshidanoq hafsalasi pir bo‘la boshlaydi... Kompozitor yangi asar ustida ish boshlar ekan, kuyni, ohangni, maromni, vaqt birligini, me’yorini, dinamik rivojlanishi jarayonini hisobga olishi kerak bo‘ladi.

Arxitektor, haykaltarosh, rassom har bir chiziq, hajm, ranglar uyg‘unligini hisobga olishi kerak. Baletmeyster, kino va teatr rejissori vaqt va makonni o‘zgarishlarini birgalikda va alohida holdagi ko‘rinishini hisobga olib, mizansahnalar yaratishi zarur. Albatta, vaqt va makonni birgalikda xayolan birlashtirish juda qiyin. Lekin vaqt va makonni hamjihatlikda ko‘ra bilish nihoyatda muhimdir. Misol uchun, rejissor aktyor orqali intizorlik bilan kutish jarayonini aks ettirishi lozim. Agar siz aktyordan bir joyda turib, vaqt o‘tkazish uchun xirgoyi qilishlikni, yoki ovoz chiqarib sanashni talab qilsangiz, bu yerda ta’sir vositasi vaqt birligida aks etgan bo‘ladi. Agar aktyorga bir necha nuqtalarni ko‘rsatib, u nuqtadan bu nuqtaga sabrsizlik bilan o‘tib turishlikni taklif qilsangiz, unda ta’sir vositasi besabrlik bo‘lib qoladi, hamda bu vosita ham vaqt, ham makonda aksini topadi. Albatta, aktyor sahnada xirgoyi qilib kutar ekan, o‘z-o‘zidan bir joydan ikkinchisiga o‘tib turishi yoki joylarni o‘zgartishi jarayonida xirgoyi qilishi mumkin. Lekin har ikki holatda rejissorning maqsadi, boshqa-boshqa bo‘lib, birinchi galda qaysi holatni aks ettirmoqchi ekanligiga bog‘liq. Yana bir misol. Sahnada bir xonadonning uyi. Sahnaning chap tomonidagi stolda qizaloq dars tayyorlab o‘tiripti. O‘ng tomondagi kursida uning onasi ko‘ylak tikyapti. O‘rtada javon. Pyesa voqeasiga muvofiq, qizcha fursat poylab javondan shokolad o‘g‘irlashi kerak. Ko‘z o‘ngimizdagi makonda joylashgan obyektlardan qaysi biri bizning e’tiborimizni o‘ziga qaratishi kerak? Ona va bolaning qanday o‘tirishimi? Ikkalasi ham zerikayotganligimi? Yoki ulardan biri berilib ishlayotganligimi? Bu sahna ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘lib ulgurmay, vaqt degan shafqatsiz narsa o‘z hukmini o‘tkaza boshlaydi. Rejissor bu manzaraga qancha tikilib o‘tirishimiz mumkinligini belgilab berishi kerak. Bu esa bizga yetkazmoqchi bo‘lgan badiiy axborotning soniga bog‘liq. Agar rejissor qizni dars qilayotgani, onaning kiyim tikayotganligini ko‘rsatmoqchi

bo‘lsa, bu bir narsa. Agar rejissor qizni bir joyda o‘tira olmayotganligi, u dars to‘g‘risida emas, javondagi shokoladni o‘ylayotganligini, onasi esa hech narsani sezmayotganligini ko‘rsatmoqchi bo‘lsa, bu ikkinchi masala. Sahnadagi badiiy axborotning sifati, artistlarning mahorati orqali tomoshabinni ushlab turish mumkin. Bir joyda qimirlamay o‘tirgan holda, e’tiborimizni qancha ushlab tura olishiga bog‘liq. Nihoyat, ona yo‘lakdan kelayotgan oyoq tovushini eshitib, tashqariga chiqdi. Shu zahoti qizaloq o‘rnidan turib, javon tomonga intildi. Ammo onani qaytib kelayotganini sezib, joyiga borib o‘tirdi. Xo‘sh, rejissor shu sahna uchun qancha maydon va vaqt ajratadi? Qizning bir joyda o‘tirib sabrsizlanayotganini, qiynalayotganini ko‘rsatish muhimmi yoki javon tomonga qanday qilib borishini ko‘rsatish muhimmi? Birinchi holda vaqt birligi ishga tushadi. Ikkinchi holatda esa makon birligi ishga tushadi. Rejissorning fikriga qarab, ular birinchi yoki ikkinchi o‘ringa o‘tishi mumkin. Balki sahnalashtiruvchi uchun har ikki holat ham muhim ahamiyatga egadir. Hamma gap ularni bir holatdan ikkinchi holatga qanday o‘tishida. Harakatlarning plastik ko‘chishiga bog‘liq. Ularning hamohangligiga bog‘liq. Demak, rejissor ixtiyorida ham jug‘rofiy maydon, ham vaqt birligi mavjuddir. Hamma gap ulardan oqilona va unumli foydalanishda. Rejissor zaruriyat tug‘ilgan damda makon va vaqt birligini ajrata bilishi kerak. Sahnada chopib borayotgan odamni aks ettirish uchun uning ta’sir kuchini oshirish, tomoshabin ongiga qanday ta’sir etayotganligini bilishi, tomoshabin ongida harakatni qanchalik saqlanib turishligini tekshirish maqsadida chopib borayotgan odamni bir muddat to‘xtatib qo‘yishi ham mumkin. Natijaning qandayligiga qarab, sahnadagi odam shaklini, qiyofasini, makondagi harakat yo‘nalishini o‘zgartirishi mumkin. Shuningdek, sahnadagi odam harakatini vaqt birligida ham sinab ko‘rishi mumkin ekan. YA’ni uning harakatlarini tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkin. Bir joyda chopishi, sekin chopishi, chopib to‘xtab, harakat qilishi mumkin. Agar harakatlarni tezlashtirmoqchi bo‘lsa, qarshi to‘siqlarni ko‘paytirishi

lozim. Masalan, qarama-qarshi borayotgan odamlar sonini, yo‘lida uchraydigan turli buyumlar, yoritish ranglarini o‘zgartirish orqali ham bunga erishish mumkin. Yana bir misol. Vahshiy hayvon sakrashga hozirlik ko‘rmoqda. Rejissor ana shu tayyorgarlik jarayonida hayvonning tezligini, qayergacha sakrashi mumkinligini, albatta, ko‘ra bilishi lozim. Buning uchun rejissor o‘zi yashayotgan zamon va makondagi hayot tezligini, shiddatini yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Shundagina, har bir spektaklda shu asarga xos bo‘lgan vaqt va makon birligini his etabiladi. Voqelikni tomoshabinga ishonarli tarzda yetkazib berish salohiyatiga ega bo‘ladi. SO‘ZSIZ HARAKAT VA PANTOMIMA Gavda va uning a’zolari yordamida bajariladigan ifodali harakat pantomima deyiladi. Ko‘z o‘ngimizda yop-yorug‘ kimsasiz sahna. Chap tarafdagi kulisdan qora triko kiygan odam ko‘rinadi. Uning qo‘lida tasavvurdagi jomadon. U qo‘lidagi jomadan bilan o‘zi yo‘q eshiklarga bir-bir mo‘ralab kelyapti. Demak, mehmonxonada o‘z hujrasini izlayapti. Mana, nihoyat izlagan xonasini topdi. Qo‘lidagi (tasavvurdagi) jomadonni yerga qo‘ydi. Tasavvurdagi kalit bilan eshikni ochib, ichkariga kirdi. Ichkari qopqorong‘i. Tasavvurdagi kursiga qoqilib yiqilib tushdi. Tizzasini ishqalab o‘rnidan turdi va devordan o‘zi yo‘q chiroq yoqqichni qidira boshladi. Uni ham topdi. Bizning tasavvurimizda chiroq yondi. U tasavvurdagi kursiga o‘tiradi. Jomadondan o‘zi yo‘q kiyim va buyumlarini olib, o‘zi yo‘q shkafning bo‘lmalariga joylashga tutinadi. Shu payt to‘satdan notanish ayolning qo‘shig‘i eshitiladi. Bir muddat o‘zi yo‘q devorga suyangan holda, huzur qilib qo‘shiq tinglaydi. So‘ngra o‘zi yo‘q eshikni ochib, o‘zi yo‘q peshayvonga chiqadi. U toza havoda maza qilib qo‘shiq tinglaydi. U peshayvon orqali xonaga mo‘ralashga harakat qiladi. To‘satdan o‘ylanib, to‘xtab qoladi. Shu holatda ijrochi harakatdan to‘xtab, sahnaning boshqa tarafiga o‘tadi.

Jomadon ko‘targan kishining barcha harakatlari o‘zgaradi. Ko‘z o‘ngimizda ayol. O‘zi yo‘q sozning torlarini chertib, qo‘shiq kuylamoqda. Aniqrog‘i og‘zini ochibyopadi. Qizning ko‘zi birdan qo‘shni peshayvondagi yigitga tushadi. Bu sahna ham avvalgisi kabi shu yerda to‘xtaydi. Aktyor avvalgi yigit holatiga qaytadi. Yana qo‘shiqqa quloq tutadi. Nihoyat, qizni gapga solishga jazm qiladi. Lablarini qimirlatib, nimalardir deydi. So‘ngra qizning javobini eshitadi. Qizga nimadir hikoya qila boshlaydi. Gapga qiziqib ketib, peshayvondan oshib o‘tadi va ikkala peshayvon oralig‘ida osilib qoladi. Maqsadga erishay deganida, qiz qo‘rqib, peshayvon eshigini yopib, qochib chiqadi. Sarguzashtlar ishqibozi birovning peshayvonida qamalib qoladi. Har qancha eshikni taqillatgani bilan ichkaridan sado chiqmaydi. Ortga qaytishga yurak dov bermaydi. Nima qilish kerak? Shu voqeani dramatik teatrda ijro etish mumkinmi? Agar mumkin bo‘lsa, qanday? Sahnaga yo‘lak va eshiklardan iborat dekoratsiya joylashtirilgan. Ust-boshi zamonasiga mos yigit qo‘lida jomadon bilan yo‘lakdan yurib kelyapti. O‘ziga kerakli xonani topib, cho‘ntagidan kalitni oladi va eshikni ochib, qorong‘i xonaga kirib qoladi. Yoqqichni topib, chiroq yoqadi. Xona yorishadi. Yigit jomadonini ochib, turli buyumlar, elektr soqol olgich, tish cho‘tka, sovunlarni kerakli joylarga qo‘yadi. Sahnaning boshqa bo‘lagida avvaldan qurilgan peshayvon ko‘rinishidagi dekoratsiya. Ayvondagi qiz kursiga o‘tirib, qo‘lidagi sozni chertadi va qo‘shiq ko‘ylaydi. Yigit quloq soladi. U ham peshayvonga chiqib, qizni gapga soladi. So‘ngra peshayvon panjarasidan oshib, qo‘shni ayvonga o‘ta boshlaydi. Qiz qo‘rqqanidan ayvon eshigini yopib, ichkariga kirib ketadi. Har ikkala ijroning ta’sir kuchi, badiiy qiymati boshqa boshqadir. Tashqaridan qaraganda ular o‘rtasida mutlaqo bog‘liqlik yo‘qdek ko‘rinadi. Aslidachi, har ikkala ijro ham sahna san’atiga (tiliga) xos unsurlarga asoslangandir. Endi ko‘rib o‘tilgan voqeaning ikkinchi dramatik shaklini tahlil qilib ko‘raylik. Sahnada yo‘lak. Ammo haqiqiy emas, yo‘lakni bildiruvchi chizmasi. Odatdagiday, ikki devor o‘rniga bitta devor. Qator eshiklar o‘rnida kichik uch eshik bo‘lib,

ularning ko‘pchiligi ochilmaydi. Chizilgan eshiklar. Bu yerda ham aktyorning plastikasi kerak bo‘ladi. Negaki, u yo‘lakdan boshqa tomonga qadam tashlab yuborsa, yo‘lak ko‘rinishi darhol ko‘zdan yo‘qoladi. Demak, bu yerda pantomima bilan hamohang harakat kerak ekan. Chunki, dramatik teatr aktyori ham o‘z gavdasi bilan ma’lum bo‘shliqni, maydonni tomoshabinga sezdira olishi kerak. Yigitning qo‘lida haqiqiy jomadon. Uning og‘irligi qanday? Tomoshabin uchun o‘n besh kilogrammcha og‘irligi borligi sezilishi zarur. Aslidachi? O‘n besh kilogramm chiqishiga ishonish qiyin. Havaskor aktyor og‘irlikni sezish uchun ichiga g‘isht solib olgan bo‘lishi ham mumkin. Lekin qo‘lda shuncha yuk bilan rolni ko‘ngildagiday ijro etish mushkul. Uning ustiga haqiqiy yuk ko‘tarish bilan yolg‘ondakam og‘irlikni ko‘tarish o‘rtasida farq bor. Haqiqiy og‘irlik spektaklning badiiy to‘qimasiga qovushmaydi. Yaxshisi, og‘irlikni tassavur qilgan ma’qul. Negaki, dramatik aktyor ham, pantomima aktyori ham gavda harakati bilan bir biriga juda yaqin turadi. Qahramonimiz cho‘ntagidan haqiqiy kalitni olib, eshikni ochmoqchi bo‘ladi. Haqiqiy kalit va haqiqiy eshik badiiy to‘qimaga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydimi? Agar eshikni teshib, haqiqiy qulf o‘rnatilsagina hayotiy bo‘lishi mumkin. Eshik ochib, qorong‘i xonaga kirib qoladi. Chiroq yoqqichga qo‘lini uzatishi bilan xona yorishib ketadi. Ammo bu yerdagi qorong‘ilikni pantomima kabi shartli qabul qilish kerak. Har ikki vaziyatda ham chiroq yoqish texnikasi bir hil. Mana, jomadon bilan bo‘ladigan harakatlar boshlandi. Qulflanmagan jomadonni qanday ochish kerak. Uning ichidagilarni tomoshabin ko‘rib qolmasligi uchun qanday joylashtirish kerak? Jomadonning ichi to‘la ekanligini tomoshabinga sezdirish, ichini kovlashni qanday amalga oshirish kerak? Va nihoyat, pantomimadagi qahramonimiz qo‘liga soz olib, qo‘shiq kuylay boshladi. Pantomimaga qaraganda bu sahnadagi aktyor hayajonli qo‘shiqni qanday ijro etishi kerak bo‘ladi? Agar aktrisa soz chalib qo‘shiq aytishni bilmasachi? Kulis ortidan qiz uchun boshqa odam qo‘shiq aytayotgan bo‘lsachi? Bizning qahramonimiz yurak yutib uni tinglashi kerak. Pantomimada aktyor tasavvurdagi devorga suyanib quloq soladi. Hozir esa haqiqiy devorni ko‘rib turibmiz. Ammo

sahnaning birinchi qismidagi devor uzoqqa cho‘zilmagan bo‘lib, uzilgan joyidan boshlab davomini tasavvur qilishimiz kerak. Boring ana, devor haqiqiy ham deylik. Lekin unga butun og‘irlikni tashlab suyanib bo‘ladimi? Agar dekoratsiya hayotdagiday qilib yasalsa, uni ko‘tarib bo‘lmaydiku! Shuning uchun dramatik aktyor ham pantomima aktyori qatori tasavvurdagi devorga suyanishi kerak ekan. Pantomima aktyori tasavvurdagi kursiga o‘tiradi. Bu endi aktyordan alohida tayyorgarlikni talab qiladi. Dramatik aktyor esa haqiqiy kursiga o‘tiradi. Ammo kursining mustahkamligiga hech kim kafolat bermaydi. Shuning uchun kursiga yengil va ohista o‘tirish kerak. Buning ustiga qahramonning ijtimoiy kelib chiqishi, kasbi, amalini ham shu o‘tirish orqali bildirish kerak. Drama va pantomima teatridagi ijro usuli shartlilikdan foydalanish yo‘llari turlichadir. Ammo har ikki usulning tabiati bir xil. Shuning uchun rejissor mizansahna ustida ishlayotgan vaqtda har ikkala san’atning o‘ziga xos shartliligini, usul va texnikasidan o‘rinli foydalana bilishi shart. Sahnaning birinchi qismidagi aktyor oldinga bir qadam tashlaydi. Tomoshabin boshi uzra bir nuqtaga tikilib, ko‘ylagining yoqasini tuzatib, bo‘yinbog‘ bog‘laydi. Uning bir nuqtaga qarashidan, u yon, bu yonga burilib, yana o‘sha nuqtaga tikilishidan tomoshabin aktyorni ko‘zgu qarshisida turganini tushunadi. Rejissor mazkur sahnada to‘rtinchi devorni ko‘zgu o‘rnida ishlatgan va spektaklning bir qismiga aylantirgan. To‘rtinchi devor degan ibora K. S. Stanislavskiy tomonidan kiritilgan bo‘lib, u davrda aktyorlar tomoshabinga o‘ynashar, unga yoqishga harakat qilishar edi. Bundan norozi bo‘lgan buyuk reformator, aktyorlarni ko‘zga ko‘rinmas to‘rtinchi devor bilan tomoshabinlardan to‘sib qo‘yadi. Ikkinchi tomondan, to‘rtinchi devor tiklanishi orqali tomoshabinga yanada ko‘proq ta’sir ko‘rsatishlik maqsadi ko‘zlangan edi. Pantomima janrida "devor" degan element mavjud bo‘lib, ijrochi qo‘llari yordamida ko‘zga ko‘rinmas devorni paypaslab unga suyanadi, qo‘llarini tiraydi, yelkasini qo‘yadi va hokazo. To‘rtinchi devordan foydalanishning eng qulay holati bu zalga ro‘para turishlikdir. Shundagina tasavvurda to‘rtinchi devor paydo bo‘ladi. Biz ham ana shu holatni tahlil qilib ko‘ramiz.

To‘rtinchi devordan foydalanishda yana o‘sha pantomima usuliga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. So‘zsiz harakat qiluvchi aktyor uchun to‘rtinchi devor katak, mahbusxona panjarasi, kichik hujra darchasi yoki bahaybat ko‘zgu ko‘rinishida bo‘lishi ham mumkin. So‘zsiz ijrochi to‘rtinchi devorga mix qoqib, unga kiyimini ilishi ham mumkin. (Albatta, ko‘zga ko‘rinmas mix va kiyim.) Dramatik spektakllarda ham ko‘pgina uy-ro‘zg‘or bo‘yumlarini xuddi shu to‘rtinchi devor o‘rniga qo‘yish, undan foydalanish mumkin. So‘zimiz boshida ko‘zgu o‘rnida ishlatilgan to‘rtinchi devor va undan qay yo‘sinda foydalanish mumkinligini misol tariqasida keltirgan edik. Sahnaga haqiqiy ko‘zgu qo‘yish mumkinmi? Albatta, mumkin. Biroq haqiqiy ko‘zgu yuqoridan tushayotgan nurni qaytarib, tomoshabin fikrini chalg‘itadi. Uning ustiga dekoratsiyaning tomoshabinga ko‘rsatish mumkin bo‘lmagan qismini, kulisdagi odamlarni ham aks ettirishi mumkin. Demak, haqiqiy ko‘zgu ishlatib bo‘lmasa, butafor yasagan ko‘zguni ko‘rsatish mumkindir? Lekin ko‘zguning yolg‘ondakam, yasama ekanligi bir qarashdayoq ma’lum bo‘lib qoladi. Bunday sharoitda eng qulay va ta’sirchan yo‘l to‘rtinchi devorni ko‘zgu o‘rnida ishlatishlik. Bordiyu spektakl mazmuniga ko‘ra ko‘zgu emas, uyning derazasi kerak bo‘lib qolsachi? U holda nima qilish kerak? Agar sahna ortiga deraza qo‘yib, undan boshini chiqarib turgan ishtirokchilar bahs yuritishsa, bahsning qancha cho‘zilishidan qat’iy nazar, tomoshabin ularning yuzini emas, yelkasiini ko‘radi. Agar derazani sahna oldiga o‘rnatilsa, qahramonlarning yuzi ko‘rinadi, biroq belidan pasti ko‘rinmaydi. Uning ustiga boshqa voqea ishtirokchilarini to‘sib qo‘yadi. Yagona to‘g‘ri yo‘l, tasavvurdagi deraza sahna oldida bo‘lishi kerak. Bu holatda ishtirokchilar, tomoshabin boshi osha to‘g‘riga qarashi, bahs-munozara yuritishi, sevgi izhor qilishi mumkin va bu holat boshqa qahramonlarga mutlaqo halaqit bermaydi. To‘rtinchi devorning yana bir afzalligi rejissor aktyorni "yirik planda" ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Deylik, sahnaning bir chetiga ko‘rpacha tashlab qo‘yilgan. Qahramonlardan biri unga yonboshlaydida, yuzini to‘rtinchi

devor tomonga burib oladi. Tomoshabin uning yuzini, chehrasidagi o‘zgarishlarni bemalol kuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Stol atrofida bo‘ladigan sahnalar Tushlik. Odamlarni qanday o‘tqazish kerak? Agar rejissor tomoshabinga ko‘rinadigan tomonini ochiq qoldirsa, makon bo‘shlig‘i mantiqi hamda hayot haqiqati buziladi. Agar mehmonlar ikki tomonga o‘tqazilsa, birinchi safdagilarning yonboshida o‘tirganlar ko‘rinmay qoladi. Agar to‘rtinchi devor tomonga bir odam o‘tqazilsa, oldinda o‘tirgan tomoshabinga xalaqit beribgina qolmay, tashqi tomondan xunuk ham ko‘rinadi. Shuning uchun bunday mushkul sharoitdan chiqishning yo‘llarini har bir rejissor o‘zicha qidirishi, yechimini topishi lozim. Agar sahnaga kichikroq pandus (old tomoni yerga tegib, orqasi ko‘tarilgan supacha) qo‘yilsa, to‘rtinchi devor tomonda o‘tirganning yelkasidan qarshi tomondagilar, atrofdagilar ham ko‘rinishi mumkin ekan. Boshqa bir holatda rejissor aktyorlarni stol tevaragiga zich o‘tqizib, so‘ng ko‘p o‘tmay," bir bahona bilan ularni turg‘izib yuborishi mumkin. Ko‘pincha, stol atrofida kechadigan sahnalarni tayyorlashda qo‘shimcha diqqat manbalaridan foydalanish ham samarali natija beradi. Masalan, o‘tirganlar televizor ko‘rayotgan bo‘lishi mumkin. Televizor ekrani esa to‘rtinchi devor o‘rnida, ya’ni tomosha zalida deb tasavvur qilinadi. Yoinki to‘rtinchi devor o‘rnida deraza bor deb tasavvur qilish mumkin. O‘tirganlar derazadan tashqarini tomosha qilishmoqda. Yana boshqa bir sharoitda (spektaklning janridan kelib chiqib) ikki tomoni parallel bo‘lgan stol atrofiga o‘tkazib qo‘yish ham zarar qilmaydi. Shunday qilinganida har ikki tomondagi aktyorlarning yuzi ko‘rinadi. Albatta, har bir usuldan foydalanishda, teatr san’ati qoidalari va hayotiy haqiqat mezonlaridan tashqariga chiqib ketmaslik kerak. Badiiy adabiyot, tasviriy san’at, kino, televizor o‘zining manzaralarni tasvirlashi, ko‘rsatishi, aks ettirishi bilan kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ammo sahnadachi? Sahnada ham rassomlar kinoproyeksiyalardan, bo‘rtirib ishlangan manzarali tasvirlardan foydalanishi mumkin. Lekin sahnadagi manzara haqiqiy badiiy tasavvurni paydo qila olmaydi. Shuning uchun bunday kezlarda birdan-bir to‘g‘ri yo‘l manzarali sahnalarni aktyorning ijrosi orqali tomoshabinga

yetkazishdir. Aktyor ayvonga chiqib, tomoshabin boshi osha biron-bir nuqtaga tikilgan holda tasavvurimizda majnuntollar, terakzor, paxtazor paydo qilishi mumkin. Agar taxmin etiladigan sahna katta xona ichida bo‘lsa, to‘rtinchi devorni sahna chetidan emas, tomosha zalining beshinchi oltinchi qatoridan o‘tkazish mumkin. Bunday sahnada aktyor oldinroqqa, hatto sahna chetigacha kelishi va tomoshabinning boshi osha tasavvurdagi manzarani kuzatishi, munosabat bildirishi, undan ta’sirlanishi mumkin. Bunday mizansahnada aktyorning barcha yuz ifodalarini kuzatish mumkin. Ikkinchidan, aktyor o‘zi ishongan narsaga tomoshabinni ham ishontirishi oson bo‘ladi. Lekin rejissor, pyesa matnning o‘zini mizansahna qilmoqchi bo‘lsa, qiz qayerda turishi, yigitni nima bilan mashg‘ulligi, yog‘ayotgan yomg‘irni ko‘rish uchun qaysi deraza yoniga borishligi, sekin boradimi, asabiylashganmi, befarqmi — ana shularni aniqlashning o‘zi kifoya qiladimi? Aktyor deraza oldiga o‘zi bilganicha boradi qo‘yadi. Endi mana shu kichik sahnaning tag zaminida nimalar yotganligini aniqlashga harakat qilib ko‘raylik. Bunday kezlarda Stanislavskiy berilgan sahnani harakatga keltiruvchi quvvatni topish uchun ularga kichik sarlavhalar qo‘yib chiqishlikni maslahat bergan edi. Misol uchun yuqorida ko‘rib o‘tgan sahnani "zerikish" deya sarlavha qo‘yaylik. Telefon yoniga o‘tirib olgan yigit yon daftarchasini varaqlayapti. Televizor ro‘parasida o‘tirgan qiz qiziqroq ko‘rsatuv topish maqsadida dasturni almashtiradi. Nihoyat televizorni o‘chirib, sumkasidan xat oladi. Istamaygina xatni ochib, ko‘z yugurtiradi. Asta-sekin xatni berilib o‘qiy boshlaydi. Yigit: — (O‘rnidan turib kelib, yumshoq kursiga yonboshlaydi.) Xo‘sh? Qiz: — (xatni qo‘yib) Hech narsa. Yigit: — Yomg‘ir yog‘yapti. Qiz: (Yigitni uxlab qolganini ko‘rib, o‘zi deraza yoniga keladi.) Ha, yomg‘ir yog‘yapti. Endi sahnaga " О madsizlik" deb sarlaha qo‘yaylik.

Sahnada rasm soladigan molbert, turli xil ranglar, yozuv mashinkasi. Qo‘lidagi xat bilan qiz yugurib kiradi. Ust kiyimini yechmasdan xatni ochib o‘qiy boshlaydi. Uning yuzidagi quvonch asta yo‘qola boshlaydi. Qiz kirgan eshikdan yigit ham kiradi. Qizning qo‘lidagi xatni ko‘rib, to‘xtab qoladi. Yigit: (qizning holatini tushunib) Xo‘sh? Qiz: — Hech narsa! (Xatni stolda qoldirib, rasm ishlanadigan molbert yoniga yaqinlashadi. Undagi rasmga tikilib, xayol suradi.) Yigit: — (Xatni ko‘zdan kechirib, qizni kuzatadi.) Yomg‘ir yog‘yapti. Qiz: (o‘zi sezmagan holda) Yomg‘ir yog‘yapti (rasmdan uzoqlashadi). Endi shu sahnaga "Rashk" deb sarlaha qo‘yamiz. Qiz choy qaynatyapti. Yigit kirib keladi va qizning oldiga konvert tashlaydi. Qiz konvertga qarayman deb, qo‘lini kuydirib oladi. Ammo yigitga sezdirmaslikka harakat qiladi. Yigit kursiga yonboshlab kitobga tikiladi. Qiz yigitning holatini ko‘rib, konvertni ochish-ochmasligini bilmaydi. Yigit kitobni qo‘yib, tez chiqib ketadi. Qiz xatni ochib o‘qiydi, so‘ngra sumkasiga yashiradi. O‘z xayoli bilan bo‘lib, yigitning kirganini sezmaydi. Yigit choy quyadi. Qiz cho‘chib o‘giriladi. Yigit: — (xotirjamlik bilan tez) Xo‘shsh? Qiz: — Hech narsa (Stol oldiga borib, choy icha boshlaydi.) Yigit: — (quloq solib) Yomg‘ir yog‘yapti. Qiz: (o‘z xayoli bilan band) Yomg‘ir yog‘yapti. Biz ko‘rib o‘tgan sahnalardagi mizansahnalar asar voqeasiga qarab o‘zgarib boradi. To‘g‘ri, har bir piyesadagi voqealarning ma’no va mazmuni muallif tomonidan taqdim etilgan bo‘ladi. Shuning uchun ham har bir mizansahnani yaratishda asar matnida berilgan so‘zlar qatlamidagi harakatlarni qidirib topish kerak. Boshqacha qilib aytganda, so‘zlar ostiga yashiringan tub ma’noni qidirmoq kerak. Mukammal yozilgan yaxshi piyesada ikkinchi plan bor bo‘lib, u so‘zlar ostiga yashiringan tub ma’noga ega bo‘ladi va rejissorning vazifasi ana shu tub ma’no va maqsadni to‘g‘ri topishlikda.

Avval aytib o‘tilganidek, o‘quv jarayonining ikkinchi yilida talaba o‘quv dasturiga ko‘ra amaliy mashg‘ulot sifatida, rassomlar tomonidan chizilgan ma’lum bir voqelikni aks etdiradigan rasmlar bilan ishlashi kerak bo‘ladi. Mashhur rassomlar: Repin, Surikov, Rembrandt, R.Choriyevlar tomonidan ishlangan rasmlarda voqealar tugallangan shakllarda aks etdirilgan bo‘lib bu asarlar bilan ishlash rejissor tasavvur va fantaziyasini charxlanishiga yordam beradi, kompozitsiya qonunlarini amaliy qo‘llashni yo‘naltirishga yordam beradi. Maqsad, rasmlarda aks etdirilgan manzara, voqeani jonlantirish talab qilinadi. YA’ni rasmda aks etdirilgan xodisa boshlanishidan avval shu yerda qanday voqealar bo‘lib o‘tgan va ularning rivojlanib borishi natijasida rasmda aks etdirilgan manzara qanday hosil bo‘lgan? Jonlantirish jarayoni rasmda aks etdirilgan kompozitsiya vujudga kelishi bilan rejissor qarsak chalib aktyorlarni to‘htadi. Natijada rasmda aks etdirilgan holat jonli ravishda sahnada, ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki,mazkur mashqlarda aktyor sifatida ishtirok etgan talabalar uchun bu mashg‘ulotlar aktyorlik mahorati darsi bo‘ladi.Sahnalashtiruvchi esa ijrochilardan sahnada tabiiylikni,xattiharaktlarni mazmunli va maqsadli bo‘lishini,o‘z-aro munosabatlarda jonli muloqat o‘rnatilishini,berilgan shart-sharoitni to‘g‘ri his etishlik,voqealarni ishonarli chiqishi uchun eshitish,ko‘rish,sezish,his etish kabi boshlang‘ich unsurlardan to‘g‘ri va o‘rnida foydalana bilishi zarur.Shuningdek mazkur mashqlar sahnalashtiruvchi uchun na faqat tasavvur va fantaziyasini o‘stiribgina qolmay o‘zi o‘ylagan fikrini aktyor bilan ishlash orqali ro‘yobga chiqarishi,aktyordan o‘z maqsadiga erishish yo‘lida to‘g‘ri foydalana bilishlikni o‘rgatadi. Rassom tomonidan aksilgan manzara yordamida sahna kompozitsiyasi sirlarini o‘zlashtiradi. Sahnada aktyorlar bilan mizansahna ixtiro qilishga o‘rganadi.

Adabiyotlar: 1. 2014 yil I Nuriddinov, M. Maxametov, “Kinoda rejissura va kinodramaturgiya” – darslik. 2. 2015 yil S. Rasulov “Ssenografiya tarixi va nazariyasi” darslik 3. 2017 yil F. Fayziyeva “Dublyaj san’ati asoslari” o‘quv qo‘llanma 4. 2017 yil Sh. Xusanov “Montaj” o‘quv qo‘llanma (grant asosida) 5. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 1-kitob. Rassomlik mahorati. Kinoteletasvir kompozitsiyasi va rejissusi. o‘quv qo‘llanma 6. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 2-kitob. Tasviriy yechim. o‘quv qo‘llanma 7. 2018 yil Rasulov S. Kino va televideniyeda badiiy bezak. 3-kitob. Kino va televideniyeda badiiy bezak. Ekranlashtirish amaliyoti., o‘quv qo‘llanma. 8. 2018 yil Maxammetov M. Umr lahzalari. Monografiya

O'xshashlar

Rejissorning spektakl ustida ishlashi

Rejissorning dramatik asar ustida ishlashi

Amaliyot (rejissorlik)

Spektakl ustida ishlashning dastlabki jarayoni

Rejissorlik qobiliyatini tarbiyalash