Партитура устида ишлаш - San'at - Referatlar

Партитура устида ишлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Партитура устида ишлаш Бошқа ҳар қандай ижрочилар каби дирижёрлик санъатининг мақсади — асарнинг асосий ғоясини тингловчиларга етказиш, ижро маҳорати воситалари ёрдамида мусиқанинг моҳиятини очиб беришдан иборат. Ҳар бир ижрочи, аввало асарнинг асосий ғоясини англаб, уни ҳис қилиши, шундан кейингина уни ишонарли ифода этилиши учун восита топиши керак. Хўш, дирижёр маҳоратининг сирлари нимада? Мусиқий ва бошқа касбий қобилиятлардан ташқари, дирижёр интизомли, масъулиятли инсон бўлиши, мусиқачилар билан режа асосида ишлай билиши, репетицияни тўғри йўналишда олиб боришни билиши керак. Дирижёр ҳар бир мусиқачининг нимага қодир эканлигидан келиб чиқиб, унинг зиммасига фақат уддалаши мумкин бўлган вазифаларни юклатиши керак. Дирижёр асар шакли ва драматургиясини яхши ҳис қилиши, унинг услубига риоя қилган холда суръат ва товуш кульминацияларини тўғри мўлжаллай олиши зарур. Жўр бўлаётган пайтда эса, дирижёр яккахон ижрочини қачон бошқариши, қачон унга эргашишини аниқлаб олиши керак. Дарҳақиқат, ушбу санаб ўтилганларнинг барчаси — ҳаммамизга яхши маълум бўлган ҳақиқатдир. Бироқ, уларни қандай қилиб амалга ошириш мумкин? Ахир ҳар бир дирижёр ўзигагина хос, бетакрор ижро ва машқ услубига эга-ку. Шундай экан, дирижёрлик санъатида ижодий жараённинг уч асосий босқичини белгилаб кўрсатиш мумкин. Бу: 1. Дирижёрнинг ўзи томонидан партитурани батафсил ўрганиши. 2. Репетиция даври. 3. Концертдаги ижро. Шундан иккита қийинроқ босқич — дирижёрнинг партитура устида ишлаши ва оркестр билан репетиция қилиш даврига тўхталсак. Асарни ўрганиш чоғида дирижёр англаб етиши лозим бўлган масалалар кўлами жуда кенгдир. Г. Нейгауз айтганидек: «Ижрочи қайсидир маънода ҳам тарихчи,

ҳам назариётчи бўлиши керак » . Ҳақиқатан ҳам композитор яшаб, ижод қилган давр, унинг таржимаи холи, дунёқарашини ўрганиш, ўша давр санъати билан танишиш — ижрочига композитор яратган образларни яхшироқ тушуниш, унинг мақсадларини англашга ёрдам беради. Бу жараён давомида олинган маълумотлар муайян бир таянч бўлиб хизмат қиладики, унга таянган дирижёр партитура устида янада самаралироқ ишлаши мумкин. Маълумки, ҳар бир дирижёрнинг партитура билан танишиш борасида ўз услуби бор: кимдир уни фортепианода чалиб кўради, бошқаси фақат кўзи билан ўқиб, ички эшитиш қобилияти ёрдамида мусиқа янграшини тасаввур қилади, яна кимдир магнит ёзувларни эшитиб, партитура билан солиштиради. Бу ўринда ягона тўғри усул деб бирор йўлни алоҳида кўрсатиш нотўғри бўларди. Фикримизча, энг яхшиси — партитурани фортепианода чалиб кўришдир. Чунки бунда асарнинг асосий образлари, тузилиши ва драматургияси ҳақида тўла-тўкис тасаввурга эга бўлиб, уни яхши ўзлаштириш мумкин. Мусиқий чолғу ёрдамида «ўқилган » асар гарчи секинроқ суръатда ва тахминан бўлсада, яхши ижро этилади ҳамда тафаккурга осон ва мустаҳкам ўрнашади. Агар дирижёр асарни ҳеч бўлмаса секинроқ ва қисман ижро эта оладиган даражада фортепианода чалишни билмаса, унда аввалига бир-икки марта аудиоёзувни эшитиши мумкин. Бироқ бу усулга берилиб кетиш ярамайди, чунки биргина аудиоёзувга қараб иш тутиш тажрибасиз ижрочининг асарни бир ёқлама талқин қилишга одатлантириб қўяди. Ундан кўра, асар асосан ўзлаштириб бўлинганидан сўнг қайта эшитиб, солиштирган яхшироқ. Энди партитурани ёзув столида батафсил, ҳеч бир акцент, лига ёки чизиғини қолдирмай, барча икир-чикирларигача ўрганиб чиқиш керак бўлади. Асосий эътиборни лигаларга қаратмоқ лозим. Нота ёзувида бир хил баландликдаги ноталарни ўзаро боғлаб, уларнинг узунлигини орттирувчи бу махсус (горизонтал) қавсчалар торли чолғуларда штрихлар, дамли чолғуларда эса фразировка ва нафас олиш маромини белгилайди. Партитурани ўрганиш чоғида барча асосий ҳолатлар — штрих (чизги)

ҳаракатлари, узун соло жумласидаги нафас олиш тартиби ва ҳоказоларни англаб олиш керак. Дирижёрдан штрихларни ўта аниқлик билан қўйиб чиқишни талаб қилиш, менимча ортиқча, чунки тажрибали концертмейстер доимо қизиқарлироқ чизги таклиф эта олади. Дирижёр ижро давомида ноталарда белгиланган нюансировкани ўзгартириши керак бўлмайдиган асар йўқ. Чунки доимо иккинчи даражали овозларни «яшириш » эҳтиёжи бўлади. Бироқ, дирижёр қайси гуруҳни қаерда кучайтириш ёки пасайтириш кераклигини аниқ билиши лозим. Буни биринчи машқдаёқ қўллари билан кўрсатишга ҳаракат қилинг: ҳар қандай оркестр бу каби кўрсатмаларга эътиборли бўлади ва уларга қараб дирижёр репетицияга қанчалик яхши тайёргарлик кўриб, барча икир-чикирларни ўйлаб олганлиги ҳақида хулоса чиқаради. Баъзида ижро этилиши лозим бўлган мусиқий асар дирижёрни биринчи танишувда қизиқтириб қўймайди ва у ҳафсала билан ишлай олмайди. Шунга қарамай, дирижёр ишни масъулият билан давом эттиришга ҳаракат қилиши керак. У асарни жиддий ўрганишга ўзини мажбур қилиши керак, уни яхшилаб тинглаши, ҳис қилиши лозим. Шундан сўнггина биринчи таассурот тўғри бўлганми, йўқми — хулоса қилиш мумкин. «Классик услубдаги асар устида ишланганда, аввал торли чолғулар гуруҳи таркибини аниқлаб олиши керак. Ҳозир ғарб мамлакатларида Бах, Гайдн, Моцарт асарларини торли чолғуларнинг тўлиқ таркиби билан ижро этиш расм бўлган. Бунинг тўғрилиги гумон, чунки ХУШ асрда торли ва дамли чолғуларнинг умуман бошқача нисбатидан келиб чиқиб ишлаганлар. Мен услублаштириш мақсадидан йироқман, бунинг иложи ҳам йўқ, чунки унда Гайднни учта скрипка билан ижро этишга тўғри келарди. Шундай бўлсада, ХУШ аср мусиқий асарларининг услубий хусусиятлари, мисол учун Бетховеннинг охирги симфонияларига нисбатан енгилроқ ижрони талаб этади. Унга катта бўлмаган квинтетнинг тўлақонли ижроси (биринчи скрипкалар 10 тадан ошмаслиги керак) торли чолғулар гуруҳининг тўлиқ таркибини паст товушни ижросига нисбатан бу услубга мосроқ келади » , —

деб ёзади таниқли рус дирижёри Кирилл Кондрашин, ўзининг «Дирижёрлик санъати ҳақида » ги китобида. Шундан кўриниб турибдики, дирижёрнинг ижрочи ва талқинчи сифатидаги вазифалари унинг олдига жуда мураккаб масала, муаллиф назарда тутган мулоҳазаларни тушуниб, унинг фикрларини тўғри талқин этиш муаммосини кўндаланг қўяди. Албатта, бунинг учун муаллифнинг матнига нисбатан жуда эътиборли бўлиши, уни аниқ ўқий олиши, муаллифнинг барча кўрсатмалари, барча ижро тавсияларини қунт билан ўрганиши жуда муҳим, Муаллиф талабларининг масъулият билан аниқ бажарилиши ижрочи ташаббусини йўққа чиқаради. Унинг ижросини ўзига хосликдан махрум қилади, деган фикр мутлақо нотўғридир. Муаллиф матнига катта эътибор билан муносабатда бўлган ва шу билан бирга ёрқин бетакрорликка эга бўлган ижрочилар ҳам талайгина. Масалан, Н. Рубинштейн, И. Гофман, Артуро Тосканини, Карло Цекки ва бошқалар шулар жумласидандир. Гап шундаки, хар бир нота матни маълум даражада тахминий бўлади. Хусусан, агар ноталарда F (форте), крешчендо, аччелерандо ва хоказолар деб ёзилган бўлса, бу мусиқани баландроқ, кучайтириб ёки тезлаштирб ижро этиш керак деган сўздир. Бироқ бу тусларнинг барчасини қандай ижро этиш, уларнинг вақт оралиғидаги нисбатни қандай бўлиши кераклиги ижрочининг артистиклигига, ўзига хослигига ҳавола этилади. Шу тариқа муаллиф кўрсатмаларини бажариш дирижёрнинг ижрочилигидаги индивидуаллигини намоён этиш учун ўзига хос манбаъ, асос бўлиб хизмат қиладики, унинг негизида дирижёр ўзининг ижрочилик мақсадини амалга оширади. Асарни янада батафсил ўрганишга қўл урар экан, дирижёр аввало оркестр таркибини аниқлаб олиши, сўнг эса ифода воситаларини таҳлил қилиши керак (шакл, гармония, мелодик тузилма, суръатлар, метро-ритмик, динамика ва бошқалар). Бундай тахлил эҳтиёжи мусиқий асарда бадиий образ барча ифода воситаларнинг ҳамжихатлиги жараёнида туғилиши билан тақозо этилган. Асарни таҳлил қилиш — жонли ижодий жараёндир. Партитура тафсилотлари устида ишлаб

унинг баён хусусиятлари билан яқиндан танишар эканмиз (полифония, овозшунослик, оркестровка, фактура ва х. з), умуман ижрони эсдан чиқармасдан, деталлар ва уларни ижро этиш ҳақидаги хулосаларни асарнинг умумий концепцияси, унинг драматургик ривожланиш жараёнига мос келиши ҳақида ҳам ўйлашимиз керак бўлади. Асарни илк бор эшитиб кўргандаёқ биз унинг тузилишини аниқлашга ҳаракат қиламиз. Дирижёр асар шаклини тахлил қилар экан, аввало у қайси қисмлардан таркиб топган ва ўзига хос хусусиятлари нимадан иборат эканлигини билиб олишга интилади. Зеро, асарнинг таркибий тузилиши мусиқа моҳияти билан чамбарчас боғлиқ ва ундан келиб чиқади. Таркибий тахлил айнан шу асарга хос бетакрор хусусиятларни очиб беришга имкон яратади. Услубий йўналиш тахлили эса асар моҳиятига бевосита тааллуқли бўлиб, дирижёрга уни яхши тушуниб олишга ёрдам беради. Бунда аввалам бор услубий йўналишнинг умумий характери (методик линия) аниқланиб, кучайиш, кулминацияларнинг асосий йўналишлари белгилаб олинади. Чунки кульминация ва пасайишлар дирижёр томонидан ижро пайтида таъкидлаб ўтилади. Оҳанг ифодалилиги, ритм, гармония, динамика, услубий хусусиятлар каби бошқа воситалар билан шу қадар боғланганки, уни буларсиз кўриб чиқиш мумкин эмас. Оҳанг (мелодия) ривожланиш характерини, унинг ҳаракати, ритми, динамикасини ўрганар эканмиз, бу хусусиятларнинг образ ривожланиши билан боғлиқлигини ҳисобга олишимиз керак. Яна шуниси ҳам муҳимки, методик йўналиш тахлили оркестр имкониятлари чекланмаганлиги учун ҳам дирижёр учун муҳимдир. Турли хусусиятларни ифодалашда оркестр тембрларидан фойдаланиш диапазони чексиздир. «Оҳанг — мусиқа асоси, бироқ бу асос жонли, кўп овозли асарнинг бошқа компонентлари билан ўзаро таъсирга киришиши мумкин эканлигини унутмаслик керак. Бир овозли мавзуда унинг бадиий моҳияти бутунлигича оҳангда жамланган. Бироқ, кўп овозли асарда асосий оҳанг билан бир қаторда овозлар оҳанги жуда муҳим аҳамият касб этади. Хатто баъзида

алоҳида оҳангнинг образли характерини тубдан ўзгартиради » , — деб ёзганди С. Скребков. Маълумки, полифоник воситаларни жалб этиш мусиқий образни жуда бойитади, зеро бу воситаларнинг ифодавий имкониятлари ниҳоятда кенгдир. Имитацион ёки овозости (подголосие) полифония воситаларини қўллаш кўпинча бадиий образнинг асосий хусусиятларини очиб беришда муҳим роль ўйнайди, ҳаракатнинг узлуксизлигини таъминлайди, ривожланишни фаоллаштиради. Партитурани тахлил қилар эканмиз, биз бир вақтнинг ўзида асарнинг гармоник асосини аниқлаб оламиз, чунки гармония — мусиқанинг муҳим ифода воситасидир. Айниқса шакл яратилишида унинг яҳамияти катта. Кўпинча образ яратишда мелодик йўналиш иккинчи даражага тушиб, айнан гармония асосий ифода воситаси сифатида намоён бўлади. Рус классикларининг кўпгина асарларида биз фантастик персонажлар, сеҳр- жодули табиат ёки эртакдаги сиймоларни айнан гармония орқали берилган ёрқин тавсифини учратамиз. Масалан, Римский-Корсаковнинг «Ўлмас Кашей » , «Қорқиз » , Лядовнинг «Сеҳрли кўл » асарлари ва бошқалар. Ўз асоси бўйича кўп овозли бўлган гармония таркибидаги овозлар динамикаси ва тембри маълум даражада ўзгартиришга муҳтож. Баъзи холларда басни кўпайтириш керак бўлса, бошқа холда қайсидир ўрта овоз ёки, аксинча, товуш тембри ва динамик жиҳатдан текислигига эришиш эҳтиёжи юзага келади. Буларнинг барчаси машаққатли меҳнатни талаб этади. Партитура устида ишлаш пайтида мелодик тузилиш, кўп овозлилик (полифония) ва гармонияни батафсил тахлил қилиш дирижёрга ҳар бир элементнинг ўрни ва аҳамиятини аниқлаш, уларнинг мутаносиблигини топишга ёрдам беради. Қайсидир холда мелодик йўналиш умумий товуш ичида йўқолмаслиги муҳим бўлса, бошқа холда эса мусиқий образ яратишда аҳамиятга эга бўлган иккинчи даражали овозни ёки гармоник бўёқни ажратиб кўрсатиш муҳим бўлиши мумкин. Ишнинг кейинги ва амалда хал қилувчи аҳамиятга эга бўлган босқичи — дирижёрнинг ўзигагина хос. Бадиий талқин, ушбу мусиқага ўз

муносабатини ишлаб чиқишдан иборат. Ижрочи ўрганаётган мусиқа асарида қанчадан кўп ўхшатиш ва образлар топса, унга муаллиф нима демоқчи бўлганлигини тушуниш, демакки, асарнинг драматургиясини очиш шунчалик осон бўлади. Дирижёрлик касбининг мураккаблиги нимада? Масалан, пианиночи пъесани роялда ўрганаётган пайтда ўзига хос талқин топиши мумкин. Дирижёр эса талқинни назарий жиҳатдан ўйлаб олишига тўғри келади, чунки у оркестр хузуригача ҳал қилинган масала билан чиқиши керак. Асарнинг талқинини ишлаб чиқар экансиз, унда кульминацион-авж нуқтасини тўғри аниқлаш ва унга тўғри ёндашиш жуда муҳим. Экспозиция мавзулари ўртасида қарама-қаршиликларни очиб бериш, кетма-кет эпизодларда кайфият алмашинувини ажратиб кўрсатиш, паузалар ва ферматалар узунлигини, улар белгиланган жойда тўғри аниқлаш даркор. Дарвоқе, паузаларни ушлай билиш — катта санъат. Дирижёр партитура устида ишлаш жараёнида хар бир пауза қанча вақт чўзилишини яхшилаб ўйлаб олиши керак. Шунингдек, асар драматургиясини очиб бериш жараёнида темпни тўғри аниқлаш ва улар кетма-кетлигини аниқ белгилаш муҳимдир. Тўғри темпни топиш ишида ўрганилаётган муайян мусиқани ҳаёлан бўлсада, «хиргойи қилиш » ёрдам беради. Буни хотирлаш эпизодларда ҳам, шўх оҳангларда ҳам қўллаш мумкин. Тезкор темпларни аниқлаш учун аввал техник жиҳатдан қийин жойларни топиш ва уларнинг тўғри темпини ажратиб олиш фойдали. Ана шунда англашилмовчилик юзага келмайди ва бутун эпизоднинг умумий темпини аниқлаш осон бўлади. Умуман олганда темп-жуда кенг тушунча. Шу боис дирижёрнинг вазифаси мусиқий жумлани жонлантириши мумкин бўлган темп ўзгаришни топиш, бироқ ошириб юбормаслик, асабийлик ёки ортиқча бачканаликка йўл қўймасликдан иборат. Бунда ягона мезон фақат бадиий дид ва ижрочининг маҳорати бўлиши мумкин. Шу ўринда дирижёрнинг классик асарларда қисқартириш қилиш ҳуқуқи ҳақида гапириб ўтиш жоиз. Бу ерда айниқса консерватизм ва ижодий жасорат ҳақидаги

масала кўндаланг туради. Баъзи асарлар маълум қисқартиришларни талаб этади. Бу айниқса операларга тегишли. Бироқ симфоник меросда ҳам «чўзиб юборилган, қайтариқлари ҳаддан зиёд кўп бўлган » асарларга ҳам дуч келиш мумкин. Уларнинг баъзиларида қисқартириш қилиш анъанавий тус олган ва ҳеч ким бундан таажжубланмайди. Масалан, С. Рахманинов-нинг иккинчи симфониясининг финали. Яна бир эътиборга лойиқ фикрни К. Кондрашин билдирган. У шундай ёзади: «Кутубхоналаримизда мавжуд ва В. Сук, А. Пазовский ҳамда Н. Голованов каби таниқли дирижёрлар қўлидан ўтган партитураларни солиштириш қизиқ. Улардан биринчиси нюансировкани вертикал бўйлаб ўзгартириб, тез-тез алмаштириб турган, у ёки бу овозларни кучайтириш учун инструментал ретушдан фойдаланган, лекин композитор белгилаган тембрни ўзгартирмаган. Унинг партитурага қўйган белгилари мен учун дирижёрни муаллиф фикрига нисбатан авайлаб, шу билан бирга том маънода ижодий ёндашишнинг идеал намунасидир, — деб биламан. А. Пазовский деярли ҳеч қачон партитура матнини ўзгартирмаган, шундай бўлсада, кўплаб репетиция ўтказиб оркестр янграшида мувозанатни тенглаштириб, аъло даражаларга эришган. А. Пазовскийнинг партитурадаги барча белгилари тор техник эмас, ижодий характерда ва улар мутафаккир дирижёр томонидан муаллиф ғоясини очиб беришнинг муҳим усули сифатида диққатга лойиқдир. Унинг акси ўлароқ, Н. Голованов бошқача йўл тутарди. Унинг ёрқин ижодий ўзига хослиги баъзида муаллиф услуби доирасига сиғмас эди. Ижро этилаётган асарлари партитурасини ҳеч иккиланмай ўзгартирар экан, Н. Голованов баъзида ўзини муаллифга қарши қўяр эди ва бу баъзи холларда оқланмагандек кўринарди. Агар у, масалан, Римский-Корсаков ва Глазуновни маҳорат билан ижро этган бўлса, Чайковский ёки ғарб классиклари унинг талқинида кўп жихатдан биз учун мунозарали бўлиб кўринарди». Шу боис ёш дирижёр ҳар қандай услубдан фойдаланиши мумкин, лекин у доим муаллиф матнига эътиборли бўлиши, композиторнинг ғоясини имкон қадар аниқ тушунишга ва ўзига хос тарзда талқин этишга ҳаракат

қилиши керак ва уни тингловчилар қалбида акс-садо уйғотувчи замонавий ҳис-туйғулар билан тўлдира билиши лозим. Фақат шундагина партитурани ўрганиш пайтида юзага келган фикр ва туйғулар ҳақиқий ижодий ютуқларга асос бўлиб, дирижёрга ҳеч иккиланмай пультда туриб, оркестрга ўз ҳукмини ўтказиш ҳуқуқини беради.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.-Т.: Шарқ, 1998 . 2. Каримов И.А.Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7.-Т.: Ўзбекистон, 1999 . 3. Азимов К. Ўзбекистон дирижёрлари.-Т., 2001. 4. Аносов Н. П. Литературное наследие. Изд. Сов. Композитор, 1973. 5. Астров А. Деятель русской музыкальной культуры, С. А. Кусевицкий, Л. Музыка 1981. 6. Ашрафий М. Музыка в моей жизни. Т. 1975. 7. Ансарме Эрнест. Статьи о музыке и воспоминания. М. Сов. Композиор. 1986.

O'xshashlar

Партитура билан ишлаш

Режиссёрнинг спектакль устида ишлаши

Ҳужжатларни жойлаштириш

Суръат (темп)

Режиссёрнинг драматик асар устида ишлаши