logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. San'at
  4. Суръат (темп)

Суръат (темп)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.5 KB
Ko'chirib olish
Суръат (темп) Суръатни аниқлаш учун метрономдан фойдаланиш шартми? Метроном кўрсатмалари асарнинг асосий суръатини тўғри тушунишига туртки бўлади. Метроном ёрдамидан муаллиф кўрсатмаларини амалга оширишда фойдаланиш мумкин. Бунинг учун метроном жўрлигида мусиқий жумла ёки кичик парча ижро этиб кўриш мумкин. Бироқ метроном остида ҳеч қачон дирижёрлик қилиш тўғри эмас– бу дирижёрни ташаббускорлик, мустақилликдан махрум этади, ижрода ирода кучини йўққа чиқаради ва энг асосийси   — ижрони жонли нафас, жонли ритмидан маҳрум қилади. Н. Асафьев ўзининг «Мусиқий шакл жараён сифатида» деб номланган китобида Римский- Корсаков билан бўлган суҳбатларидан бири ҳақида эслар экан, шундай деб ёзади: Н. А. Римский- Корсаков ўз опеараларидан бирининг ўзига жуда ёққан ижроси ҳақида жуда қизиқ гап айтган эди. Мен унга, ёшлигимга бориб, дирижёр белгилаган суръатларнинг ҳаммаси ҳам метроном кўрсатмаларига мос келмаганлигини айтганимда, у бунга жавобан киноя билан: «Метроном кўрсатмаларини мен мусиқачи бўлмаган дирижёрлар учун қўяман. (Шу ерда у қўпол ўхшатиш қўллади). Бўлмаса уларнинг нима қилишларини худони ўзи билади! Мусиқачи бўлган дирижёрлар эса метрономга мухтож эмас, улар мусиқани эшитиб, суръатни белгилай олади». Метроном кўрсатилмаган бўлса нима қилиш керак? Бундай ҳолларда, Гектор Берлиоз айтганидек, дирижёрга «ўз инстинкти, услубни ҳеч бўлмаганда тахминан хис қила олиш қобилияти » ёрдам беради. Суръатни танлаш кўп жиҳатдан дирижёрнинг индивидуаллиги, унинг феъли, хусусиятлари ва баъзида унинг эмоционал ҳолати билан белгиланади. Албатта, суръатни талқин этиш борасидаги эркинлик ўзбошимчаликка айланиб кетмаслиги керак. Ҳеч нима билан оқланмаган, муаллиф ғоясига мутлақо мос келмайдиган тарзда (темпни) суръатни ўзгартириш   — ўзини кўрсатиш, ташқи таъсирга берилиш ва тингловчилар эътиборини тортишга интилишдан бошқа нарса эмас. Шу боис ҳар бир дирижёр ижрога ўзигагина хос бетакрорлик олиб кириши керак ва бу ижронинг барча ўзига хос жиҳатларида намоён бўлмоғи лозим. Албатта, суръат бошқа омиллар каби бутун ижро концепцияси билан бевосита боғлангандир. Суръатнинг ҳар қандай ўзгариши эмоционал ва моҳият жиҳатлари жуда аниқ аҳамият касб этади, у ҳамма бадиий образга бўйсунади. Accelerando ва rallentando пайтидаги темп ўзгаришда бир темпдан иккинчисига ўтишда аста-секинлик, силлиқлик муҳим рол ўйнайди. Accelerando ва rallentando пайтида ижрочи аста-секинлик ўрнига суръатнинг бирдан ўзгаришига олиб келувчи кескин фарқлардан эҳтиёт бўлишига тўғри келади. Агар суръат алмашиши муаллиф кўрсатмасига биноан дастлабки тайёргарликсиз содир бўлса, унда секинроқ темпдан олдин rallentando келмаслиги, тезроқ суръатдан олдин эса accelerando бўлмаслигига эътибор бериш керак. Амалиётда кўпинча партитурада кўрсатилмаган турли суръат ўзгаришларини қўллашга тўғри келади. Мисол тариқасида темп ўзгаришининг энг кенг қўлланиладиган усули-рубатони келтириш мумкин (рубато сўзи итальянча бўлиб, ўғирланган демакдир, яъни ноталарнинг миқдорини аниқ сақламаган ҳолда ижро этиш). Табиийки, рубато, мусиқага романтик хусусиятлар олиб кирилган сайин, кенгроқ қўлланилади. Рубато усули   — асосий мақсад эмас ва ундан жуда эҳтиёткорлик билан, меъёрда фойдаланиш лозим. Дирижёрнинг умумий маданияти, бадиий хис қилиш қобилияти, диди унга рубатони қўллашда мусиқий асар услуби, мусиқий жумла характерига мос меъёрни топишда қўл келади. Бунда суръатнинг ҳар қандай ўзгариши ўрнига-ўрин маълум «товон тўлашни » талаб этади. Фақат шундагина у оқланган ва мантиқан тўғри бўлади. Масалан, аввал тезлаштириш қўлланган бўлса, уни ўрнини секинлаштириш билан алмаштириш зарур ва аксинча. Дирижёрнинг бадиий сезги қобилияти, шаклини ривожланиш жараёни сифатида хис қила билиши асар ичида турли «тўхташ»лар қилишда ҳам намоён бўлади. Афсуски, кўпгина дирижёрлар фермата, пауза, турли цезураларга етарли аҳамият беришмайди. Бу   — ҳар қандай фермата, пауза асарнинг умумий эмоционал моҳияти билан бевосита боғлиқ ва бастакорнинг маълум ниятларини акс эттиришини яхши тушунмасликдан келиб чиқади. Ферматани ўйлаб чиқар экан, дирижёр ҳар доим уни қаерда жойлашганлигини ҳисобга олиши керак; у мусиқий қисм ёки эпизод охиридами ёки ўртасидами, фермата билан фикр якунланадими ёки узиладими   — буларнинг барчасини билиш жуда зарур. Маълум темп ва ритмик асосдан четга чиқиш қайси меъёрда бўлиши керак? Фермата, цезура, паузаларни қандай талқин этиш керак? Чуқур ўйлашни ва тасодифга йўл қўймасликни тақозо этувчи бу масалалар дирижёр томонидан чуқур ижодий изланишлар ва партитура устида жиддий ишлаш орқали хал қилинади. Қатъий ритм, суръат ва нюансларга кўпроқ ёки камроқ даражада амал қилиш мумкинлиги туфайли ижрода анъанавийлик ҳақидаги савол туғилади. «Масалан, Бетховеннинг бешинчи симфониясини Артур Никиш ижросида эшитган пайтингизда, замонавий дирижёрлар ўз вақтида катта усталар белгилаб кетган анъаналардан қанчалик узоқлашиб кетганлигига ажабланасиз. Ваҳоланки, Никиш Бетховен асарларининг энг буюк ижрочиси бўлган ва унинг талқини билан ҳисоблашмай иложимиз йўқ » деб ёзади М. Канерштейн. Шундай экан, анъаналарга қандай муносабатда бўлмоқ керак? Мусиқий асарларни ижро этиш услублари авлоддан-авлодга ўзгаришларсиз ўтмайди. Ҳар бир давр ҳар қандай асарнинг ижро усулига ўз таъсирини кўрсатмай қолмайди, унинг ижро тарихига янги саҳифа бўлиб киради, ижрочи эса доимо композитор ниятларига риоя қилиб, асар услубини сақлаган ҳолда, уни ўз даврига яқинлаштириш, замонавий тингловчига тушунарли тарзда етказишга ҳаракат қилади. Ижро анъаналари асар руҳига хос бетакрор хусусиятларини сақлаб қолади, унинг ижросидаги энг прогрессив жиҳатлар асар билан бирга яшаб, унутилмас фазилатларни замонлар оша асраб етказади. Шу боис асарлар талқинида анъаналарга ҳурмат-эътибор кўрсатиш   — ҳар қандай жиддий дирижёр ижрочисининг бурчидир. Бошқа бир ижрочи асарда ўзига янгилик ва ўзига хослигига монанд жиҳатларни кашф этади-ю, бироқ бунда у ўзигача яратилган «кашфиётлар»ни ҳам чуқур билиши, англаши керак. Шу боис, партитурани назарий жиҳатдан тахлил этиш дирижёрдан қунт ва сабот, катта қизиқувчанлик, батафсилликни талаб этади. Бу жараён дирижёрни асар устидаги ишнинг сўнгги босқичига яқинлаштиради, негаки яхлит асарни бўлиб-бўлиб батафсил ўрганар экан, у ҳар бир қисмни алоҳида эмас, балки ягона ривожланиш жараёнида бутун асарнинг бир қисми сифатида қабул қилади. Дирижёр ҳар бир деталнинг асардаги муҳим ўрнини англаб моҳиятини тушунишида ўзининг бетакрор талқинини акс эттиради. Партитура устида олиб борилган ишнинг сўнгги босқичи дирижёр барча деталларни ўрганиб бўлгач, асарни тўлиқ қамраб олишга ўтгандан сўнг, яъни алоҳидаликдан яна умумийликка қайтганда бошланади. Энди у алоҳида бўлган турли деталларни ягона бадиий яхлитликка уйғунлаштириши керак бўлади. Аниқ дастурга эга бўлмаган, ҳеч қандай адабий матн билан боғлиқ бўлмаган ва хатто номи ҳам йўқ мусиқий асарларда моҳият, бадиий образларни очиб бериш анча қийин бўлади. Шунда савол туғилади: у ёки бу дастурсиз симфониянинг моҳиятини қандай очиб бериш мумкин? Баъзида бунга симфония образлар доирасини белгиловчи кичик сарлавҳалар ёки композиторнинг қисман берилган кўрсатмалари ёрдам бериши мумкин. Масалан: Бетховеннинг   — «Учинчи »   — «Қаҳрамонона», «Олтинчи»   — «Пасторал » симфониялари ўз номига эга, «Тўққизинчи»си эса Шиллернинг «Қувончга » мадҳияси билан боғлиқ, Чайковскийнинг «Биринчи» симфонияси «Қиш орзу хаёллари» деб номланган яна унга эпиграф берилган ва х. з. Бироқ, мусиқа моҳиятини тушунишнинг асосий йўли фақат битта   — мусиқани ҳар томонлама пухта ўрганиш, эшитишдир. Фақатгина асарни батафсил, чуқур тахлили, унинг ўзига хослиги, ифода воситаларини ўрганиш дирижёрга бастакор ниятини тушуниш ва асарнинг баъзида аниқроқ, баъзида эса умумийроқ қиёфасини яратишига ёрдам беради. Шунингдек бу вазифани асарнинг ёки уни алоҳида қисмларини умумий жанр жиҳатлари ҳам осонлаштиради. У ёки бу жанрга мансублик мусиқий образни ривожлантиради ва дирижёрнинг ижодий йўналишига туртки бўлади. Бундан ташқари партитура билан ёки усиз ишлашидан қатъий назар дирижёр уни ёддан билиши керак. Ёддан дирижёрлик қилиш яхши, негаки бу дирижёрга асарни яхлит тарзда қамраб олишга ёрдам беради, унинг эркинроқ бўлишини таъминлайди ва ўзига бўлган ишончни ошириб, оркестрни бошқаришни енгиллаштиради. Ноталарга қараб ишлаш кўп жиҳатдан дирижёрнинг эркинлигини чегаралаб қўяди. Асар қанчалик пухта ўрганилиб, чуқур хис этилган бўлса, муаллиф кўзда тутган мақсадлар қанчалик жонли тасаввур қилинган бўлса, қандай техник усулларни қўллаш лозимлиги ҳақида шунча камроқ ўйлаб ўтириш мумкин бўлади. Мусиқани яхши билишнинг ўзи дирижёрни ўз ниятларини ифода этиш учун энг қулай усулларни тезда топишга туртки беради. Дирижёр ўз ишини бошлаётган пайтда партитура унга мутлақо нотаниш бўлишига йўл қўйиб бўлмайди. Ёш дирижёрларни бундай хатога йўл қўйишдан огоҳлантириб туриш бизнинг бурчимиз, зеро, бу афсуски, энг кўп йўл қўйиладиган хатодир. Агар тажрибасиз дирижёр асар тўғрисида фақат умумий тасаввурларга эга бўлган ҳолда иш бошлайдиган бўлса, бу албатта ижродаги бир хиллик ва турли қийинчиликларга олиб келади. Буларнинг барчаси эса уни мусиқадан чалғитади. Бундай ҳолларда асар моҳиятини очиб бериш, ижронинг пухта ўйланган режаси ҳақида гап бўлиши қийин. Пабло Казальснинг сўзларига кўра, ҳақиқий ижрочи «ҳеч қачон техник қийинчиликлар ҳақида эмас, доимо мусиқа тўғрисида » ўйлашга интилиши лозим. Шу боис партитурани ўрганаётган дирижёр олдида турган кўплаб вазифаларни бажариш унинг асар тўғрисидаги тасаввурини бойитади: у мусиқани умуман бошқача эшитиб, қабул қила бошлайди. Дирижёр   — асар партитурасини қанчалик пухта ўрганса, унга оркестр билан ишлаш режасини тузиш шунчалик осон бўлади ва у оркестр билан батартиб ва самарали ишлай олади. Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.-Т.: Шарқ, 1998 . 2. Каримов И.А.Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7.-Т.: Ўзбекистон, 1999 . 3. Азимов К. Ўзбекистон дирижёрлари.-Т., 2001. 4. Аносов Н. П. Литературное наследие. Изд. Сов. Композитор, 1973. 5. Астров А. Деятель русской музыкальной культуры, С. А. Кусевицкий, Л. Музыка 1981. 6. Ашрафий М. Музыка в моей жизни. Т. 1975.

O'xshashlar

Ритм ва метр
Партитура устида ишлаш
Талабада ички шайлик
Хоршуносликнинг бадиий ифода воситалари
Хор ижросининг асосий бадиий –ифода воситалари