Нақш намуналарини ўйиш ва пардозлаш - San'at - Referatlar

Нақш намуналарини ўйиш ва пардозлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

На қ ш намуналарини ў й иш ва пардозлаш Режа: 1. Геометрик нақш 2. Намоён композициясини тузиш ва уни ўйиш.

Биз ўнта оддий нақш намуналарини оддийдан мураккабга қараб қаламда машқ қилган эдик. Энди худди шу: «Бодом гули» (1гул), «Печак ислими» (2гул), «Баргли рафтор» (3гул), «Баргли ислими» (4гул), «Айлана ислими» (5гул), «Гулли рафтор» (6гул), «ғўш меҳробли ислими» (7гул), «Бофта ислими» (8гул), «Патнисгул ислими» (9гул, «шукуфта ислими» (10гул) нақшларни ўйишни ва пардозлашни ўрганамиз . Дастлаб шу нақшларни аввалги ўлчамга нисбатан икки марта катталикдаги қоғозда чизамиз. Шу ўлчамга мўлжаллаб қолип рейкаларини ҳо зирлаймиз ва тез ганч тайёрлаймиз (ганчни сувда кўп қорилмайди, масалан, 10 —20 мартача айлантирилади). Тез ганч қалинлигини 1 см қилиб қуямиз ва 20— 25 минутдан кейин тез ганч қотиб қолади. Усти ҳўл латта билан текисланади кейин эса 1,5 см қалинликда ховрнда (гул ганч) қуйилади. Ганч қотгандан сўнг ганч плита қолипдан олиб скальпелда баъзи бир нотекис жойлари текисланиб чиқарилади ( Ўйма босқичлар , Оддий нақш компазициясини ўйиш босқичлари ). Масалан, мисол тариқасида берилган нақшни бажаришни кўриб чиқайлик. Ганч тахта қўямиз ва нақш намунасини ганч тахтача юзига қаламда аниқ қилиб чизиб чиқамиз. Ўткир скальпель ёрдамида нақш замини ўйилади. Замин искана ёрдамида текисла ниб тозаланади. Фотода берилганидек пардоз берилади. ғолган нақшлар ҳам шу тариқа қуйи лади ва ўйилади ( расм ). Нақш заминини ўйишда аввал ярим марғула ва гажаклар атрофи ўйиб чиқилади, кейин эса новдалар атрофи ўйиб чиқилади ҳамда замин текисланади. Ўйилган рельефларга эса фотода берилганидек қилиб пах пардоз берилади. Ганч ўймакорлигида ўйилган рельефга тўрт хил пардоз берилади, яъни пах (ёйма) пардоз, чока (ёрма) пардоз, лўла пардоз ва табақа пардоз. 1—4гулларни икки қатордан, қолган гулларни эса бир мартадан ўйиб машқ қилинади. Ахта ва хока тайёрлаш. Ахтанақш ёки бирор шаффоф (калька) қоғозга чизиб, чизиқ йўлларини игна санчиб, буюм юзига тушириш учун тайёрланган андаза. Хоразм усталари ахтани улги, Бухоро усталари эса сўзан деб ҳам юритади лар. 2

Илк деворларда усталар сиртга тўғридантўғри чизиб, ўйиб кетганлар, кейинчалик эса ахта орқали тасвирни тушириш қулайлигини _сезиб фойдаланиб келганлар. Наққошлар, ганчкорлар, ёғоч ўймакорлар ва бошқалар нақш композицияларининг эскизини ва ахталарини йиллар давомида сақлаб келганлар. Улар хоҳлаган вақтларида бу ахталардан ижодий фойдаланганлар. Бу ахталар ҳаттоки отаданболага ўтиб сақланиб келиниб, бир катта бойлик ҳисобланган. Усталар ахтани махсус сандиқларда сақлаб келганлар. ҳозирда бундай ахталар усталарнинг ўзида ва давлат архивларида сақланиб келинмоқда. Масалан, машҳур ганчкорлар Уста Ширин Муродов, Тошпўлат Арслонқулов, наққошлар Т. Тўхтахўжаев, Жалил ҳакимов ва бошқаларнинг тайёрлаган ахталари архивларда сақланмоқда. Ахта тайёрлаш учун нақш ишланадиган юзага мўлжаллаб юпқа шаффоф (Хитой) қоғоз олинади. Нақш композициясига мослаб симметрия уКи бўйича шаффоф қоғозни иккига, тўртга ва ҳоказога букланади. Букламанинг бир қисмига нақш чизилади. Нақшни шаффоф қоғозни юмшоқ ёстиқ устига қўйиб нақш чизиқлари устидан игна билан тешиб чиқилади. Нақшнинг йирикмайдалигига қараб игна танланади. Игна тешиги оралиғи нақшнинг мяйда ва йириклигига боғлиқдир. Санчилган нусха ' айёр бўлгандан сўнг, шаффоф қоғоз ёйиб юборилади. Тайер бўлган ахтани иш юзасига қўйиб устидан хока уриб ва босиб юргизиб чи қилади. Натижада нақш нусхаси иш юзасига кўчирилади. Хокадасмол юпқа латта ёки икки қават дока парчасига майдаланган писта кўмир, бўр (мел) ёки белила кукуни солиб уни халтача ҳолида тугилади, буни усталар хока деб юритадилар. Ахта устидан хока уриб чиқилади ёки енгил босиб юргизилади. Натижада нақш нусхаси керакли юзага ўтиб қолади. 3

ГЕОМЕТРИК НАҚШ Ўрта Осиё санъати қадимдан машқурдир. Ўтмишда ота-боболаримиз қурган муҳташам би нолар ҳозирги кунгача мафтункор жилвасини йўқотмаган. Юксак дид билан ишланган нақшлар ҳар бир томошабинни ҳайратга солиб келмоқда. ҳаттоки чет эллардан ташриф буюрган саёҳатчилар ҳам жумҳуриятимиздаги қадимий ёдгорликларни, бадиий дид билан ишланган нақшларни кўриб лол қолмоқдалар. Бухородаги Улуғбек мадрасаси, ЮНЕСКО муҳофасидаги Исмоил Со моний мақбараси, Калон минораси, Самарқанд даги Шоҳизинда мақбараси, Гўри Амир мақбараси, Улуғбек, Шердор, Тиллакори мадрасалари ва бошқалар шарқнинг нодир гўзаллиги, соддалиги ҳамда нақш мотивларининг улуғворлиги билан кишиларни сеҳрлаб келмоқда. Юзлаб, минглаб халқ меъморларининг қавариқ қўллари билан яратилган ёдгорликлардаги жонли нақшлар худди табиатнинг гўзаллик оламини куйлаётгандай тую лади ва кишилар руҳиятига кўтаринки руҳ ба ғишлайди. Чунончи Самарқанддаги асрлар давомида мусулмон шарқида донг таратган олий билим маскани Улуғбек мадрасасини томоша қилар эканмиз, унинг таълимтарбия мақсадида кўзлаб бунёд қилганлигини наққошлар безаги орқали сезиш осон. Мадрасанинг безагидаги бирбирини кесиб ўтган беҳисоб чизиқлардан кўп бурчакли ва кўп қиррали юлдузлардан ташкил топган нақшлар худди коинотдаги чарақлаб турган нақшларни асрлар оша ҳикоя қилиб тургандай туюлади. Ана шу бирбирини кесиб ўтган беҳисоб чизиқлар, ҳар хил бурчакли ва қиррали юлдузлардан ташкил топган геометрик нақшларни гириҳ деб юритилади. Гириҳ — форсча, чигал, тугун деган маънони англатади. ҳандасий нақш. Мураккаб нақш тури. Геометрик нақш муайян тақсимларга эга бўлади. ҳар бир тақсим ўз тузилишига эга бўлади. Гириҳ Ўрта Осиёда ва Яқин Шарқда кенг тарқал ган нақш бўлиб, X I I —XVI асрларда айниқса Ўрта Осиёда жуда кенг тараққий қилган. Покистон, Туркия, Испания, Хитой, Япония каби мамлакатларда кенг тарқалган. Дунёда гириҳни энг кўп тарқалган жойи Ўрта Осиёдир. Ўрта Осиёда гириҳларнинг жуда кўп тури мавжуд. Бу гириҳларни архитектура минораларидан тортиб китоб варағигача безатилганининг гувоҳи 4

бўламиз. Албатта биз тарихга назар ташлар эканмиз ўша замон учун гириҳни чизмачилик асбоблари мате матик формулалар асосида ишланиши бу катта илмий кашфиёт эди. Бу гириҳни ишлаган усталар математика фанини эгаллаган кишилар бўлганлар. Мана қаршимизда архитектура ёдгорликлари турибди. Улардаги геометрик нақшлар шундай аниқликда ишланганки, кишини лол қолдиради. Олимларимиз ана шу гириҳ ишлаш сирларини топиш мақсадида кўп изланишлар қилдилар, лекин бу жумбоқлардан тўла маълумотлар ололмадилар. Чунки ўша вақтдаги усталар бу геометрик нақшни қуришни сир деб билиб қоғозда ёки тушунтириб қолдирмаганлар. Шу нинг учун ҳам отаданболага ўтиб унутиб юборил ган. Ана шу сабабларга кўра х,озирги замона мизда ҳам кўпгина усталаримиз гириҳни ечимини топишга қийналадилар. Шарқнинг машҳур олимларидан Абдулвафо ал Бузжоний (940—998) ўзининг китобларида 20 га яқин геометрик нақш лар ечими тўғрисида ёзиб қолдирган. Буларда гириҳни баъзи осон йўлларини тушунтириб ўтган. Масалан, унинг китобларидан бирида қурилиш ва геометрик нақш ечими тўғрисида ёзилган. Бу китоб ҳозир Париждаги музей лардан бирида сақланмоқда. Абдулвафо ал Бузжоний ўзининг асарларида гириҳни тайёр лаш усулларини кўрсатиб ўтсада, бизга гириҳ ечими тўғрисидаги маълумотлар берилмаган. Мадоҳили шаклидаги нақшлар . У ўзининг китобида квадратни учга, бешга бўлиш нинг энг содда осон йўлларини келтирадики, бу ўша давр учун катта илмий ва амалий аҳамиятга молик эди.ъМураккаблигиданми ёки ясаш қонунқоидаларининг аста-секин унутиб кетганлигиданми, хуллас биз учун номаълум. X V I I асрга келиб, гириҳ санъати жуда кам ишлатиладиган бўлди. Гириҳ чизадиган усталар ниҳоятда кам қолган. Гириҳ чизиш мураккаб бўлгани учун ҳамма усталар чиза олмаганлар. Ўша даврларда гириҳ нақшини яхши билган усталар етук усталар бўлиб ҳисобланганлар. Шундай усталардан бири Уста Ширин Муродов бўлган. У янги гириҳларни осонлик билан чиза олган ҳамда ўз ўрнида усталик билан қўллай олган. У ўз даврида гириҳни пири ҳисобланган, уни гириҳкор уста деб ҳисоблаганлар. Шунинг учун гириҳ чиза олмаган усталарни етук уста дейилмаган. 5

Бундай олимлардан Б. Н. Засипкин, Н. Б. Бакланов, Г. И. Гогонов, С. Полупанов. Улар ар хитектура ёдгорликларидаги гириҳ намуналарини тўплаган ва уларнинг ечимларини таҳлил қилиб илмий изланишлар олиб борганлар. Санъат шунос олимлар, фан доктори, профессорлар, Л. Ремпель «Панжара», «Архитектурньш орна мент Узбекистана», М. Булатовнинг «Геометрическая гармонизация в архитектуре Средней Азии IX—XV веков» каби асарларида гириҳ ҳақида батафсил ёзиб ўтганлар. ҳозирги вақтда гириҳкор усталаримиздан бири 3. Боситхоновдир. 300 га яқин ишлаган янги гириҳ нақшлари билан жумҳуриятимизда мушҳурдир. ҳозирда ҳар бир бинони безашда геометрик нақшлар қўллаб келмоқдалар. Албатта бу безатилган гириҳлар тўғри қўлланилган дея олмаймиз. ҳар бир одам ўз характери ва кўринишига эга бўлгандай, ҳар бир гириҳ ўзига хос характер ва ечимга эга. Шу томонларини билмаган усталар, ёш безатувчилар кўпгина камчиликларга йўл қўймоқдалар. Улар тайёр гириҳларни баъзи китоб архитектура ёдгорликларидан нотўғри кўчириб, тушунмай ёки тўғри кўчириб олсада, ўз ўрнида қўллай олмаяптилар. Гириҳ, нақшининг ўз қонунқоидалари бор. Шунинг учун ҳам биз уларга гириҳ нақш ясаш геометриясини қонунқоидаларини чуқур ўргатмоғимиз лозим. Аввалги усталаримиз ҳар хил қабариқ сиртларга гириҳ нақшини қандай мослаб ишлагани энг муҳими қандай методларда тузилганлиги бизгача номаълум. Бунинг сабаби гириҳ чизиш методикаси бўйича махсус альбомлар ва китобларнинг йўқлигидир. ҳаттоки гириҳ чизиш методикасига оид мақолалар йўқ. Шунинг учун ҳам мактабдаги халқ амалий санъати тўгаракла рида, махсус билим юртларида ва олий ўқув юртларида деярли гириҳ чизиш қонунқоидалари яхши ўргатилмаяпти. Шу сингари меъморлар халқ амалий санъати усталари ва ўқутувчилар, тўгарак раҳбарлари ҳам гириҳ чизиш геометриясини чуқур ўрганишда маълум қийинчиликларга учрамоқдалар. Шунинг учун биз сизлар билан янги гириҳларни ҳосил қилишнинг баъзи йўллари ҳақида қисқача тўхталиб ўтмоқчимиз. Гириҳ ўсимликсимон нақшлардан фарқ қилади. Ўсим ликсимон нақшлар табиатдан барг, гул, новда ва бошқа нарсаларни наққош томонидан стиллаш тириб олинган шаклидир. Геометрик нацш эса табиатдаги барг, гул ва бошқа нарсаларни умумий шакли олиниб геометрик шаклга 6

келти рилганлигидир. Гаплар сўзлардан, сўзлар эса ҳарфлардан ташкил топгандай гириҳлар ҳам ўз элементларидан ташкил топади. Геометрик нақш элементлари тўрт қисмдан учбурчаклар, тўртбурчаклар, кўпбурчаклар ва эгри чизиқлардан ташкил топади. Шу гириҳ элементлари ёрдамида минглаб нақшлар ясаш мумкин. Гириҳ ҳам нақш турлари сингари тақсим деб аталадиган жуда оддий элементдан ташкил топади. Шу тақсимларнинг такрорлани шидан тугал нақш композицияси ҳосил қилинади. Геометрик нақш композицияларини тузишнинг ўзига хос турли сирлари мавжуд бўлиб, сиз билан гириҳ нақш тузишнинг баъзи бир томонларини ўртоқлашмоқчимиз. Янги гириҳ композициялари тузишнинг қуйидаги сирасрорларини санаб ўт моқчимиз. 1. Гириҳ элементларини комбинациялаш асосида нақш композицияси ҳосил қилиш: а) тўртбурчаклар комбинацияси асосида ; б) учбурчакларнинг комбинацияси асосида , в) мунтазам кўпбурчакларнинг комбинацияси асосида, г) эгри чизиқлар комбинацияси асосида. 2. гириҳ элементларини баъзи томонларини давом эттириш билан. 3. Композицияга баъзи элементларни қўшиш билан. 4. Композициядаги нақш элементларининг баъзи томонларини ўзгартириш билан. 5. Икки хил гириҳ элементларини бириктириб. 6. Баъзи гириҳ композициясидаги айрим бўлакларни олиб ташлаш натижасида. 7. Гириқ композицияларини бир неча мустақил композицияларга ажратиш. 8. Турли тўр чизиқлар ёрдамида ҳар хил композициялар тузиш ва ҳоказолар (Тўрлар воситасидаги гириҳ чизиш ). Гириҳ длаълум мазмунга ва характерга эга бўлади. Табиатда ҳар бир ўсимликнинг номи бўлганидек гириҳларнинг ҳам ўзига хос ном лари билан юритилади. Агар гириҳ 5 қиррали юлдуздан иборат бўлса, беш рахли гириҳ деб юритилади. Худди шундай шу шаклнинг қирралари сонига қараб номланади. 7

Гириҳ 5 ва 6 қиррали юлдузсимон элементлардан иборат бўлса, уни бешолти рахли гириҳ деб аталади. Агар 6 ва 10 қиррали юлдузсимон элементлардан иборат бўлса, олтиюўн рахли гириҳ деб номланади. Агар 5,8 ва 12 қиррали юлдузсимон элемент лардан иборат бўлса, бешсаккизўн икки рахли гириҳлар деб номланади ва ҳоказо ( Оддий гириҳ , гириҳ , гириҳ , гириҳ , гириҳ ). Ґозир жумҳуриятимизда талантли қўли гул халқ амалий санъати усталари Маҳмуд Усмонов, Зокир Боситхонов, Анвар Илҳомов, Комилжон Каримов, Умар Тоҳиров, Зиёвуддин Юсупов, ҳаётилла Абдуллаев ва бошқалар замонавий муҳташам биноларни безатишда қўллаган гириҳлари ўзининг соддалиги ва гўзаллиги, оригинал элементлари ва мукаммаллиги билан ажралиб туради. ҳозирги замонавий биноларда гириҳнинг бундай намуна ларини Гўзал кафеси, Гулистон ресторани, Ўзбекистон комсомоли Марказий Комитети биносида, цирк биносида, тарих музейида, Ўзбекистон меҳмонхонасида ва бошқа жойларда кўриш мумкин. Бу нақшунигоралар биноларга кўркамлик бахшида этиб турибди. ҳа, жаҳонга машҳур Фирдавсий, Абу Али Ибн Сино, Ал Хоразмий, Абу Райҳон Беруний, Умар Хайём, Алишер Навоий, Бобир каби олим ҳамда шоирлар биноларнинг гўзал бўлишига, кишилар ҳаёлини тортувчи нақшунигоралар билан безатилишини, улар табиатнинг гўзал манзараларига монанд яратилишини тарғиб этганликлари бежиз эмас албатта. 8

НАМОЁН КОМПОЗИЦИЯСИНИ ТУЗИШ ВА УНИ ЎЙИШ. Аввалги дарсларимизда оддий рута, тўртбурчак ва доира композициялар тузиш, ўйиш ва уларга мос пардоз турини беришни ўрганган эдик. Энди биз усталаримиз чизадиган нусхалар ўз хусусиятига кўра мураккаблиги билан фарқ қиладиган ўзига хос мураккаб бўлган намоён композицияни бажарамиз. Намоённинг ўзи нима? Намоён - форсча кўриниш, манзара демакдир (108-расм). Намоён мураккаблашган етук нақш композицияси. Намоён воқеликнинг умумлашган тасвирий образини ўзида акс эттиради. Намоён композициясида, масалан, чаманзор, боғу бўстонлар, дарёлар, гуллар, барглар ва бошқалар кўпроқ тасвирланади. Намоён четларидаги ҳошия намоённинг бадиий кўринишида мухим роль ўйнайди. Намоён ҳеч нимага уланмайдиган мустақил композиция бўлиб, мураккаб нақш турига киради. Унинг ўсимликсимон, геометрик, гулли гириҳ, рамзий ва бошқа турлари мавжуд. (109, 110 – расмлар). Намоённи ишлашда усталар унинг узоқ ва яқиндан кўринишини ҳам алоҳида ҳисобга оладилар. Намоён ислимий нақшдан иборат бўлса, унда унинг банд ва таноблари даражаларга бўлиб чиқилади. Гулли гириҳлар намоёнда гириҳ асосий, ислимий нақш эса тўлдирувчи ҳисобланади. Намоён гириҳдан ташкил топган бўлса, уни ҳам асосий, ҳам тўлдирувчи гириҳларга бўлиш мумкин, яъни йирик гириҳлар ичига майда гириҳлар чизилади. Намоёнлар симметрик ва асимметрик тузилишига эга бўлади. XIX асрнинг ўрталарида ҳар бир во ҳ анинг намоёнлари ўзига хос бўлиб, улар бир- биридан фарқ қилади. Улар характерли нақш услубига эга. Масалан, Хива наққошлигидаги намоёнларда бандлар бир-бири билан спиралсимон уланиб кетади. Барг, гуллар кам қўлланилади. Уларнинг композицияси динамик характерга эга бўлади. Тошкент усталарининг намоён композициялари ўзига хос бўлиб, ўсимлик ва гулларнинг кўплиги билан ажралиб туради. Фарғона намоён нақш композицияларида табиатдаги гул, барг, мева (лола, атиргул, бодом гул, мажнунтол, анор ва ҳоказолар) ва бошқалар тўғридан-тўғри ўзи 9

тасвирланади. Уларнинг меҳроби намоён, чорси намоён серафтор, шабаки намоён, мажнунтол намоён ва бошқа атамалари бор. Амалий ишга ўтишдан аввал намоённинг мавзусини аниқлаб оламиз. Чунончи намоёни Самарқанд, намоёни Бухоро, ислимий намоён, А.Навоий, Улуғбек, мажнунтол, анор каби мавзулардан бири аниқлаб олинади. Масалан, "Гўр Амир" мавзусидаги намоённи олайлик (111-расм). У қуйидаги босқичда бажарилади: 1. “Гўр Амир” мавзусига оид расмлар журнал, газета, китоб ва бошқа манбалардан йиғилади ва яхшилаб ўрганилади. 2. Шу мавзуга бағишланган композициялар чизилади ва улардан энг яхшиси танлаб олинади. 3. Шу хомаки композициянинг ҳақиқий катталикдаги расмини чизиб, унинг ахтаси тайёрланади. 4. Ганч тахта тез ганч ва гулганч усули билан қуйилиб тайёрланади. 5. Ганч тахатага нақш композицияси туширилади. 6. Композиция ўйиб, унга тегишли пардоз тури берилади. 7. “Гўри Амир” мавзусидаги композиция керакли жойга илиб қўйилади. Машқ. Намоён композициясини тузиш ва уни амалда бажариш. (113, 114 – расмлар). Техника: қоғозга қаламда чизиш, ганч тахтани жарроҳлик пичоғида ва исканада ўйиш. Материал: ганч, гипс ёки алебастр, қоғоз, шаффоф қоғоз ва бошқалар. Ўлчам: 50х50, 50х60, 80х40 ва бошқалар. Бажариш босқичлари: а) намоён нақш композициясини чизиш; б) ахта тайёрлаш; в) ганч тахта тайёрлаш; г) нақш намунасини ганч тахтага кўчириш; д) нақш намунасини ўйиш; е) пардозлаш; 10

O'xshashlar

Оддий нақш намуналарини чизиш

Ганчкорлик

Пардоз ва унинг турлари

Ганч ўймакорлигида ишлатиладиган нақш элементларини чизиш

Ганч ўймакорлик санъатининг ривожланиши