Мусиқа санъатининг эмоционал-иродавий муҳити - San'at - Referatlar

Мусиқа санъатининг эмоционал-иродавий муҳити

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

88.5 KB

Ko'chirib olish

Мусиқа санъатининг эмоционал-иродавий муҳити Режа: 1. Мусиқа санъатининг эмоционал-иродавий муҳити 2. Мусиқада эмоция ва туйғулар 3. Ирода 4. Оптимал концерт ҳолати 5. Оптимал концерт ҳолатини эгаллаш усуллари

Туйғу – объектив дунёга субъектив муносабат кечинмалари. Эмоциялар – туйғу кечинмаларининг шакли. Туйғу кечинмаларининг турли шакллари мавжуд – эмоциялар, аффектлар, кайфият, стресс ҳолати ва бошқалар. Туйғу турлари қуйидагилар: маънавий, интеллектуал ва эстетик туйғулар (баъзан уларни юксак туйғулар деб аташади). Мусиқа санъатининг энг катта қисми инсон туйғулари ва эмоцияларидан иборат. Бу санъат туйғуга мурожаат этади. Мусиқий асар туйғуларимиз, эмоцияларимиз, кайфиятимиз, эҳтиросларимизни жунбушга келтирсагина бизни ҳаяжонга сола олади. Бунда туйғулар ёқимли, ёқимсиз, кулгили тус олиши мумкин. Эмоция, аффект, кайфият, стресс ҳолатлари шаклидаги туйғулар кечинмаси, қоидага кўра, кўпроқ ёки камроқ зоҲиран намоён бўлади. Уларга юзнинг ифода ҳаракатлари, мимика, жестикуляция, гавда ҳолати, интонация ва бошқалар киради. Шунингдек, асосий эмоционал ҳолатларни: қизиқиш, қувонч, роҳат, ҳайрат, изтироб, ғазаб, нафрат, фаҳм, қўрқув, уят ва бошқаларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Мусиқада эмоция ва туйғулар Мусиқа воситалари орқали эмоция ва туйғуларни ифодалаш қадимги юнонларнинг этос 1 ва аффектлар 2 ҳақидаги таълимотга бориб тақалувчи узоқ анъанага эга. Аристотель фикрига кўра, мусиқа ҳаракатни келтириб чиқаради, ҳар қандай ҳаракатда эса маълум бир эстетик хусусиятга эга қувват бўлади. Ўхшаш нарса ўхшаш нарсага интилади ва шунинг учун ҳам инсон айни пайтдаги характери ва кайфиятига тўғри келувчи мусиқадан ҳузур олади. Қадимги юнонлар – Аристотель, Платон, пифагорчилар учун 1 2 2

мусиқа ташқи ҳаёт билан инсоннинг руҳий ҳолатини мувозанатга солиб туриш воситаси бўлган. Аффектлар назарияси тарафдорлари мусиқанинг аҳамияти ва имкониятлари ҳақида гапириб, мусиқа инсоннинг барча руҳий эҳтиросларини ифодалашга қодир, деб айтишган. Мусиқачидан тингловчи қалбига кучлироқ ва ишонарлироқ таъсир этиши учун у берилаётган аффектларни бошдан кечиришни билиши талаб этиларди. XVIII аср клависинисти Филипп Эммануэль Бах шундай деб таъкидлаган: «Мусиқачининг ўзи кечинмаларга тўлиб тошган бўлсагина тингловчи юрагига таъсир қила олади. Унинг ўзи тингловчига етказмоқчи бўлган аффект ҳолатида бўлиши керак...». Аффектлар тадқиқотчилари тингловчиларда у ёки бу эмоцияни уйғотиш учун қай вазиятда у ёки бу мусиқий ифода воситаларидан фойдаланиш кераклигини аниқлашган. Масалан: А.Жомий, Рамо, К.Закс, К.Штумпф – консонанс ва диссонанс, Кванц - асарнинг тонал режаси, интервал режаси, консонанс ва диссонанс, темп ва характери Ҳақида фикр юритган. Аффектлар назарияси нуқтаи назаридан мусиқий ифода қонуниятларини таҳлил этиб, инглиз тадқиқотчиси Ж. Хэррис шуни таъкидлайдики, мусиқа ифодалаётган эмоция ҳар доим маълум бир ғоя, ўша ғоя ташиётган маълум бир кайфиятга боғлиқ. «Мусиқанинг мақсади – ғояга мос кела оладиган аффектларни уйғотишдир...». Ж. Хэррис шеърий матн мусиқий аффектга йўналиш бериб, унинг кучи ва таъсирини ошириши ҳақидаги фикрни ҳам ўртага ташлайди: «Мусиқа ва шеърият ҳеч қачон алоҳида- алоҳида ҳолда улар бирлашганда эришиладиган аффектни беролмайди». В.И.Петрушиннинг «Музўкальная психология» (267-270 бетлар) китобида В.Г.Ражников томонидан ишлаб чиқилган ва мусиқада 3

қўлланадиган эмоциянинг 27 (ифодаловчи сўзларнинг вариантлари) ва алоҳида белгилари келтирилади. Масалан: 1. ҚУВОНЧЛИ – байрамона, жарангдор, баланд овозли, ёрқин, тетик, ўйноқи, дадил, эпчил, қойилмақом, нурли, порлоқ, мустақил. 2. ТАНТАНАВОР – улуғвор, ғолибона, ундовчи, маҳобатли, муҳим, дабдабали, зўр, аҳамиятли, ҳашаматли, самарали, очиқ, равшан, қувноқ ва бошқалар. (Ўқувчилар билан ўзингизнинг педагогик ишингизда улардан нусха кўчиришингиз ва фойдаланишингиз мумкин – Р.Қ. ) Эмоционал муҳит ривожи учун бундай луғатнинг зарурлиги тушунарли. Инглиз тилшунослари Сепир ва Уорф гипотезаларига кўра, инсон фақат ўхшаш, вербал, яъни сўзли тақсимот ва атамага эга бўлган объект ва туйғуларнигина аниқ Ҳис қилиши ва бошдан кечириши мумкин. Шунинг учун вербал луғатнинг кенгайиши бир вақтнинг ўзида бошдан кечириладиган туйғулар чегараларини аниқлаштиради ва кенгайтиради. Мусиқий асарда мусиқачининг эмоционал кечинмалар ранг- баранглигини ифодалаш имконияти унинг бу кечинмаларни ўз шахсий психик аппаратида марказлаштириш қобилиятига тўғридан-тўғри боғлиқ. Бунга ўхшаш психотехникани (К.С.Станиславский атамаси)эгаллаш мусиқачи касбий салоҳиятининг муҳим таркибий қисмидир. Ирода Психологияда ирода деганда қўйилган мақсадга етиш учун қийинчиликларни енгиб ўтишга қаратилган фаолият тушунилади. Хотира муаммоси билан бир қаторда ирода феномени ҳам кенг жамоатчиликда катта қизиқиш уйғотади. Бу тушунарли, негаки ҳаётдаги кўплаб муваффақиятларимиз охир-оқибатда ирода ва матонат туфайли турли қийинчиликлар, ўз ожизликларимиз ва табиий камчиликларимизни 4

енгиш натижасидир. Вольтер айтади: «Энг катта ғалаба – ўзимизнинг устимиздан қилган ғалабамиздир». Жамият ривожига катта ҳисса қўшган фан ва санъат намояндаларининг кўпчилиги, қоидага кўра, мустаҳкам ва букилмас иродага эга бўлганлар. Бу борада Бальзакнинг сўзларини келтиришимиз мумкин: «Катта иродасиз катта истеъдодлар мавжуд бўлмайди... Ирода истеъдодга нисбатан анча кўпроқ мағрурлик учун асос бўла олади ва бўлиши керак. Агар истеъдод – ривожланган табиий лаёқат бўлса, мустаҳкам ирода – бу ҳар дақиқада тийиб туриладиган ва бартараф этиладиган ҳиссиётлар, майллар, инжиқлик ва қийинчиликлар, турли мураккабликларни енгишдир» 1 . Ирода орқали инсон ўзининг ҳозирча мавжуд бўлмаган, лекин ирода ҳаракатлари натижасида рўй бериши керак бўлган келажагини таъминлайди. «Мен бугун мусиқа чолғусида олти соат дарс қилмаслигим мумкин ва эртага ҳам машғулотларимни қолдира олишим мумкин, лекин агар ҳақиқий мусиқачи бўлишини истасам, унда мен чарчоққа, касаллик ва бошқа чалғитувчи омилларга қарамасдан қунт билан шуғулланаман», дейди иродали киши. Қарор қабул қилиш ва ижро этиш ирода жараёнининг муҳим таркибий қисмларидир. Ирода сифатлари, унинг фавқулодда намоён бўлишининг индивидуал хусусиятларига ирода кучи ёки ирода сустлигини киритиш мумкин. Оптимал концерт ҳолати Концертда муваффақиятли чиқиш ёки имтиҳонда яхши чалиб бериш учун мусиқачи оптимал концерт тайёргарлик ҳолатида бўлиши керак. Оптимал концерт ҳолати ўзининг психологик ўлчамлари билан спортчилардаги оптимал курашиш деб аталувчи ҳолатга мос тушади. 1 5

Шунинг учун бундай ҳолатни спортдагидек уч – жисмоний, ҳиссий ва ақлий ўлчамлар бўйича кўриб чиқиш мантиқан тўғри бўлади. Ўзини жисмонан яхши ҳис қилган, тўла соғломлик ҳисси пайдо бўлган пайтда тана кучлидек туюлади. Мусиқачининг жисмоний тайёргарлиги югуриш, сузиш, футбол каби спорт турларини ўз ичига олиши мумкин. Қўл, елка соҳасига зўр бериш билан боғлиқ машқлар тавсия этилмайди, негаки гимнастика ёки оғир атлетика каби спорт турларида эгилувчи мушакларга ҳаддан ташқари зўр тушиши панжа, елка, кўкрак мушакларида мушак сиқилишини юзага келтириши мумкин. Сир эмаски, кўпчилик машҳур ижрочилар ўзини жисмонан ёмон ҳис этса ҳам саҳнага чиқа олганлар ва шунда ҳам жуда яхши ижро этишган. Бундай куч ва имконият Рахманинов, Гилельс, Караянларда бўлганлигини замондошлари таъкидлашган. Бундан ташқари, саҳнага чиқа туриб, бу ижрочилар ўзини жисмоний тарафдан яхши ҳис эта бошлаганлар. Концерт стресси организмнинг ҳимоя кучларини фаоллаштирган ва мусиқачида касаллик Ҳисси йўқолган. Имтиҳон ва эшитиб кўриш танловларидан ўтувчи жуда кўп ёш ижрочилар учун жисмоний тетикликни сақлаб туриш касбий маҳоратни ошришда муҳим омил ҳисобланади. Ўзини яхши ҳис этиш ва ижро аппаратининг тайёрлиги натижасида мусиқачиларда клавиатура, камон, чолғу пардаси, мундштукни алоҳида ҳис этиш билан сифатланувчи қўл, панжа ва бармоқларда ўзига хос жисмоний ҳис пайдо бўлади. Пианиночилар «енгил» бармоқлар ҳақида, скрипкачилар «учар» қўллар ҳақида, пуфлаб чалувчилар «итоатгўй» амбушюр (лаблар, тилнинг қўйилиши) Ҳақида гапиришади. СаҲнага чиқишдан аввал бу Ҳисиётни юзага келтириш имкониятига эга бўлиш учун эслаб қолиш, ёзиб олиш, қайтариш тавсия этилади. 6

Оптимал концерт ҳолатини эгаллаш усуллари СаҲнага чиқишдан олдин жисмоний тайёргарлик билан бир қаторда ақлий ва эмоционал тайёргарликка эга бўлиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Оммавий чиқиш қилиш вазиятига психологик мослашишни икки асосий босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқич – ижрочининг аутоген ҳолатига ўтиши ва мушаклар бўшашиши. Бу ҳолатда инсондаги ишонтириш ва ўз- ўзини ишонтириш қобилияти жуда ошиб кетади. Иккинчи босқичда саҲнага чиқишнинг образли тасвири, хаёлий аудитория олдида чалиш, созлаш, роль тайёргарлиги ишлаб чиқилади. Ижрога чуқур берилиш К.С.Станиславский актёрларга тавсия этган кичик диққат доирасини пайдо қилади - саҳнада кучли ҳаяжонга лаёқатли бўлишга олиб келади. Саҳнада сен ва мусиқадан бошқа ҳеч ким йўқ деб тасаввур қилиш, фақат товушлар табиатига эътиборни жамлашнинг ўзи мусиқачини санъат фидойиси бўлишига олиб келувчи объектив- марказлашув муносабатларининг ўзидир. «Икки хил артист бор. Бири ҳақиқатдан ҳам тўла намоён бўлиш учун бошиданоқ тингловчининг илтифоти, марҳамати, шафқати, маъқуллашига муҳтож бўлади; бусиз улар сув қуйилмаган гуллардек қуриб, қовжираб қоладилар: бўғиқ, қуруқ, қобилиятсиздек туюладиган даражада ёмон чалишади. Шопен, Скрябин, Софроницкийлар шундай бўлган. Бошқаларга эса бундай илиқ муҳит сира шарт эмас... Улар янада гуркираб кетадилар, курашга киришадилар ва ғалаба қозонадилар. Лист, Шаляпинлар шундай эди» 1 . Қатъийлик ва тиришқоқлик, мустақиллик ва ташаббускорлик, сабр ва ўзини тута билиш, ботирлик ва дадиллик – бу ирода хатти-ҳаракатининг белгилари мусиқий фаолиятда турлича амалга ошади. Кераксиз 1 7

импульсларни тўхтатишнинг уддасидан чиқиш ва керакли бўлиб ҳисобланганларини кучайтириш ирода хатти-ҳаракатининг моҳиятидир. Оптимал концерт ҳолатига эришиш учун аутоген берилиш, муваффақият билан иш олиб бораётган ижрочи образига киришни ўрганиш, асар ижросига объект - марказлашган муносабатда бўлиш даркор. 8

Адабиётлар 1. Аберт Г. В.А.Моцарт: В 2 ч. М., 1989. Ч.2, кн. 2. 2. Акбаров И.А. Мусиқа луғати. Т., 1997. 3. Александрова В., Мейлах Е. Лист. Л., 1968. 4. Алексеев А. Себя преодолеть. М., 1985. 5. Алексеев А.Д. История фортепианного искусства. М., 1988. Ч.1,2. 6. Алексеев А.Д. Методика обучения игре на фортепиано. М., 1978. 7. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилд. Т., 1987-2003. 8. Аль-Фараби. Математические трактатў. Алма-Ата, 1972. 9. Аль-Фараби. Философские трактатў. Алма-Ата, 1970. 10. Алякринский Б.С. О талантах и способностях: Очерки о самовоспитании. М., 1971. 11. Амосов Н.М. Раздумья о здоровье. 3-е изд. М., 1987. 9

O'xshashlar

Кулолчилик санъатининг усталари

Мусиқа тизими

Ганч ўймакорлик санъатининг ривожланиши

Хор санъатининг ривожланиш тарихи

Мусиқа психологияси тарихидан