Ғўзанинг илдиз системаси ва поясининг тузилиши хамда ривожланиши - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Ғўзанинг илдиз системаси ва поясининг тузилиши хамда ривожланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64 KB

Ko'chirib olish

Ғўзанинг илдиз системаси ва поясининг тузилиши хамда ривожланиши Режа: 1. Илдиз системаси унинг тузилиши ва ривожланиши 2. Илдиз системасидаги регенерация ходисаси ва унинг ахамияти. 3. Поянинг тузилиши ва ривожланиши.

Ғўза илдиз системаси ва унинг ривожланиши ғўзада, бошқа гулли ўсимликлардаги каби ўсиш ва ривожланиш жараёнида навбат билан бир қанча органлар илдиз, поя, барг, шох ва гуллар шаклланади. Илдиз.Ғўзанинг илдизи, илдизнинг асосий (бош ) ўқ илдиз бўғизидан бошланади. Илдиз бўғзи суғориладиган шароитда, етук ўсимликда, унинг турига, навига ва ўсиш шароитига қарб, одатда 1-1,5 баъзан 2 камдан кам холларда 3 см гача йўғонликда бўлади. Етилган ўсимликнинг ўқ илдизи ерга чуқур кириб борган сари тез ингичкалашади, 20-25 см. чуқурликда унинг диаметри 2-3, хатто 1 -2 мм. бўлиб қолади. Кейинчалик унинг ингичкалашиб бориши жуда секинлашади. Ўқ илдиз ер бетидан 4-6 см. чуқурликка кириши билан ундан секин аста ён томонга бирламчи тартиб ён илдиз пайдо бўлади. Уяда биттадан ўсимлик жойлашган бўлса, ўқ илдиздан чиқадиган биринчи тартиб ён илдиз уни тўрт томонига жойлашган бўлади. Бу пай тутамининг радиал жойлашиши билан боғлиқ бўлиб, бунга қарама-қарши томонидан ён илдизчалар ўсиб чиқади. Агар уяда бир нечтадан ўсимлик жойлашганда бирламчи тартиб ён илдиз унинг ички томонидан, яъни асосий ўқининг илдизга яқин жойидан эмас, одатда фақат бўш томонидан, яъни уянинг ташқи томонга қараган жойдан ривожланади. Биринчи тартиб ён илдиздан иккинчи тартиб ён илдиз ва ундан эса учинчи ён илдизлар чиқади ва хоказо. Шундай қилиб, ўсимликда кўпгина сертармоқ илдизлар пайдо бўлади. Етилган ўсимликнинг ўқ илдизидан чиққан қуйи тартибдаги ён илдизлар, одатда, ёғоччага айланган, дағал ва сирти пўкак ( пробка) тўқима билан қопланган бўлади. Юқори тартибдаги илдиз шохчалари ингичка, жуда нозик ва илдиз тукчалари билан қопланган. Ён ўсимликда илдиз тукчалари, хатто бирламчи тартиб ва ўқ (асосий) илдизнинг хали қотиб, сирти пўкак тўқима билан қопланмаган шохларида хам бўлади. Бундай илдизчалар худди илдиз тукчалари сингари тупроқдаги озиқ моддаларни нам билан бирга сўриб олади. Шунинг учун улар фаол ёки сўрувчи илдизчалар дейилади.

Фаол илдизчаларнинг узунлиги кўпинча 10-15 см. га етади, диаметри эса ғўзанинг навига ва турига қараб 0,6 дан 1,1 мм. гача бўлади. Фаол илдизчалар билан уларда жойлашган илдиз тукчалари, шунингдек бирмунча қари илдизларининг учки ,ёш нозик қисми хаммаси биргалашиб ғўза илдиз системасининг фаол қисмини ташкил этади. Сирти пўкак тўқима билан қопланган, дағаллашган ён илдизлар асосий ўқ илдиз билан бирга илдиз системасининг ўтказувчи қисмини ташкил этади.Бу илдизлар ўзидан озиқ моддалар ва намни ўтказиб туришдан ташқари, ўсимликларни асосий поясини тик холда ушлаб туриши учун хам хизмат қилади. Фаол илдизчалар жуда нозик ва оқ тусда ўтказувчи илдизлар эса ёғочга қотиб қолган ва сирти пўкак тўқима билан қопланган, асосан жигарранг тусда бўлади. Ўсув даврининг охирига келиб асосий илдиз ер ости сувлари чуқур жойлашган сув ўтказувчанлик қобилияти яхши бўлган ерларда 1,5 -2 метр хатто 2,5-3 м. чуқурликгача кириб боради. Баъзан ён илдизлар хам шундай чуқурликка таралади, лекин кўпинча ён илдизлар юзароқ жойлашади. Суғориладиган дехқончилик шароитида, ер ости суви чуқур жойлашган участкаларда ён илдизларнинг асосий қисми тупроқнинг 40-50 см. устки қатламида, яъни хайдалган қатлам ва хайдалмаган қатлам ости қисмида жойлашган. Илдизнинг ривожланиши уруғнинг унишидан бошлаб муртак илдизчаси тезда тупроққа қадалиб мустахкамлашиб олади ва 5-6 см чуқурликка етганда илдиз отади. Сўнгра уруғбарг ости тирсаги ўса- бошлайди ва уруғбаргни ер бетига олиб чиқади. Ўқ илдиз 12-15 см га ётганда ёки майсалар кўринганидан 5-6 кун кейин бирламчи ён илдизлар пайдо бўлади. Ғўзанинг илдиз системаси дастлабки бир ойда, айниқса 15 кун ичида жуда тез ер устки қисми эса аксинча, жуда секин ўсади. Бу ғўза ёппасига гуллагунга қадар давом этади. Мана шу даврда илдиз деярли тўла шаклланиб бўлади. Ғўза шохланишга қадар ўқ илдиз жадал ўсади, кейин ён илдизлар яхши ўсади. Дастлабки икки хафта давомида асосий ўқ илдиз суткасига 2,5-3,2 см ён илдизларнинг умумий узунлиги эса суткасига 15-49 см ўсади.

Илдиз системасидаги регенерация ходисаси ва унинг ахамяти. Ғўзанинг илдиз системаси ўзининг қуриган қисмини қайта тиклаш хусусияти ғўза илдизининг регенерацияси дейилади масалан:биринчи суғориш билан иккинчи суғориш орасидаги даврда тупроқнинг қуриб қолган устки қатламидаги фаол илдизчалар улардаги илдиз тукчалари билан биргаликда қуриб нобуд бўлади. Лекин экин суғорилиши биланоқ қуриган илдизлар ўрнида янгилари пайдо бўлади. Илдизнинг қайта тикланиши хусусияти экин қатор ораларини ишлаш вақтида кетмон ёки қультивация ёрдамида ён илдизлар кесилиб кетганида намоён бўлади. Илдиз кесилган ёки эзилганда зарарланган жойидаги тўқима бўртиб битади ва шу бўртмалар четидан тутам шаклида бир қанча янги илдизчалар чиқади. Ғўзанинг ёш даврида илдизнинг қайта тикланиши хусусияти бир мунча етук ғўзаларга қараганда анча яхши ўтади, бунда тупроқнинг 6-8 см. чуқурликдаги қатламда ундан хам чуқурроқ қатламидагига қараганда бу жараён эртароқ бошланади.Масалан: 5-8 см. чуқурликда кесилган ён илдизларнинг шикастланган жойи 3 кунда битиб, ўрнидан янги илдизлар чиқади, бирмунча чуқур қатламда эса ён илдизлар бундан 2-3 кун кейинроқ пайдо бўлади. Ғўза илдиз системасининг қайта тиклаш хусусияти унинг йўқолган қисмини қисман тикласа хам, лекин илдизнинг қаттиқ шикастланиши ўсимликни заифлаштиради ва хосилга путур етказади. Поянинг тузилиши Асосий ўқ илдизнинг юқори қисми илдиз бўғзи орқали асосий пояга туташади. Етилган ўсимликда асосий поя 2 қисмдан иборат: қуйи калта қисми- бу илдиз бўғизи билан уруғ барг жойлашган оралиқ бўлиб, уруғ барг ости тирсаги ( гипокотиль) дейилади, юқори қисми - бунга поянинг уруғбарг жойлашган еридан юқори қисми киради. Буни уруғбарг устки қисми (эпикотиль) деб аталади. Уруғбарг остки тирсагида хеч қандай чинбарг ва шох бўлмайди, поянинг уруғбарг устки қисмида эса чинбарг бўлиб, барг қўлтиғидан шохлайди.

Етилган ўсимликдаги асосий поянинг бўйи ғўзанинг бир йиллик ёки кўп йиллигига, тур ва навига, ўсиш шароитига қараб бир неча сантиметрдан бир неча метргача боради. Ер шарининг тропик зоналарида ғўза кўп йиллик ўсимлик сифатида, ёввойи ва маданий холда ўсиши мумкин. Шунинг учун бу холдаги ғўзалар анча баланд бўлиб ўсади. Кўп йиллик ғўзаларни ёйилиб ўсадиган айрим дарахтсимон турларини бўйи ёнига қараб 5-7 м., хатто 10-12 м. гача етиши мумкин. Асосий поянинг диаметри хам худди унинг бўйи каби бир-биридан кескин фарқ қилади. Ўрта Осиёнинг суғориладиган туманларида ўрта толали ғўза навларининг асосий пояси диаметри 1-1,5 см. га баъзан 2 см.га етади, ингичка толали ғўза навларида эса бироз йўғонроқ бўлади. Баландлиги бир неча метрга етадиган кўп йиллик дарахтсимон ғўзалардан асосий поянинг диаметри баъзан 20-30 см. гача боради.Ғўзанинг турига, навига, унинг парваришлаш шароитига қараб поянинг баландлиги ва диаметрида кескин фарқ бўлиши мумкин. Ғўзанинг турига қараб асосий поянинг кўндаланг кесмасини шакли бир хилда бўлмайди. Қадимги дунё ғўзасида асосий поянинг кўндаланг кесмасининг шакли думалоқ, янги дунё ғўзалариники эса овалсимон ва салгина бурчаксимондир. Шунингдек, етук ўсимликнинг ёғочланиш характери хам ғўзанинг турига қараб хар хил бўлади. Масалан, жайдари ва Хинди-Хитой ғўза турларида поянинг ёғочланган қисми нихоятда зич қаттиқ бўлиб, у пичоқда хам осонликча кесилмайди: ўрта толали ва ингичка толали ғўза турларида эса у аксинча юмшоқ бўлади ва пичоқ билан осонликча кесиш мумкин. Поя тукли ёки туксиз бўлиши мумкин. Тукланиши хар хил даражада : қалин, ўртача, сийрак бўлади. Масалан, поянинг юқори қисми сертук бўлиши мумкин, чунки ўсимлик қариб, дағаллашган сариқ поянинг пастки қисмидаги туклар тўкилиб кетади. Жумладан, ўрта толали ғўзалар ва жайдари ғўзалар пояси туки билан қалин қопланган лекин бу турга мансуб ғўзаларнинг туксизлари хам учрайди. Ингичка толали ғўзалар одатда туксиз ва сийрак тукли бўлади.

Тукланишлар бир ёки икки қаватли бўлади. Ўрта ва ингичка толали ғўза навларида поя асосан бир қаватли тукланади, жайдари ғўзалар пояси икки қаватли тукланади. Асосий поянинг ранги яшил тусдан тўқ қизил тусгача бўлиб, қорамтир тўқ қизил, қизғиш бинафша ва оч қизғиш рангда товланади. Поянинг қизил бўлиши эпидермис хужайраларидаги антоцион моддалар миқдорига боғлиқ. Поя қанчалик сертук ва сербарг бўлса антоцион ранг шунчалик нурсиз бўлади. Поянинг илдиз бўғзидан дастлабки бир нечта бўғим оралиғигача пўкак тўқима билан қопланади ва жигар рангда бўлади. Жайдари ғўза илдиз бўғизида шиш бўлиб, уни «илдиз бўғзи раки» деб юритилади. Поянинг ривожланиши Ғўзада асосий поянинг ривожланиши учун чигитнинг муртак илдизи тупроққа бир оз қадалгандан кейин уруғбарг ости тирсаги (гипокотиль) нинг ўсиши билан бошланади. Унинг юқори қисми билан уруғ ичидаги уруғбаргига туташган уруғпалла ости тирсаги ўсиши жараёнида ёйсимон эгилиб, остидаги тупроқ қаватини суради. Кейин уруғпалла ости тирсаги ўсишда давом этиб ёйилган чигит пўсти ичидан ўса бошлаган уруғпаллани чиқаради, шундан кейин ўзи аста секин тўғриланади ва уруғпаллани ер бетига олиб чиқади. Ғўзанинг уруғпалласи (уруғбарги) оддий, чети кертиксиз, буйраксимон бандли бўлади. Уруғпалласининг ранги яшил бўлиб хар хил навларда турли хил товланади. Унинг хажми ғўзанинг турига қараб турлича бўлади. Асосий пояда уруғпалла бўғими, асосий пояда, якка холда спираль шаклида навбатма-навбат жойлашган чинбарг бўғинидан шу билан фарқ қилади. Уруғпалла ости тирсаги ўсимликнинг дасталбки ривожланиш даврида жуда нозик ва мўрт бўлади, унга бирон нарса тегиб кетса, дархол синиб кетади. Уруғпалла ости тирсаги аста секин узаяди, йўғонлашади ва ёғочланиб бақувватлашади. Уруғпалла баргалари ости жойлашган юқориги куртак дастлабки вақтда жуда секин ўсади. Поянинг уруғпаллла устки қисмининг ўсишига қараб унда барглар пайдо бўлади.

Асосий поянинг жадал ўсиши ва ривожланишига ғўзанинг тур хамда нав хусусиятига боғлиқ холда ташқи мухит шариоити масалан, температура, ёруғлик, тупроқ намлиги каби факторлар, шунингдек , тупроқ хили хам катта таъсир этади. Ташқи мухит факторлари қанчалик қулай бўлса, асосий поя ва бутун ўсимлик органлари шунчалик яхши ривожланади. Ғўзанинг биологик хусусиятларидан бири ўсув даврининг бошларида ўсимликнинг жуда секин ўсиб ривожланишидир. Шоналай бошлагандан кейин айниқса гуллаш даврида ғўзанинг ўсиши ва ривожланиши жадаллашади. Гуллаш даврининг охири ва хосил етилиши даврида поянинг ўсиши хамда ривожланиши жуда секинлашади, ўсув даврининг охирига келиб эса бутунлай ўсишдан тўхтайди.

Адабиётлар: 1.И.А.Каримов «Қишлоқ хўжалиги тараққиёти тўкин сочин хаёт манбаи» Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 26 декабр куни Олий Мажлиснинг Х сессиясида сўзлаган нутқи.»Ватанпарвар» рўзномаси № 155, 27 декабр Тошкент, 1997й. 2.Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Махкамасининг «Қишлоқ хўжалигида ислохотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий хужжатлар тўплами» 1-2 томлар. Тошкент-1998 й 3. « Cotton » журнали Нью-Йорк-1998-1999 й. 4.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «1999-2000 йилларда пахта навларини янгилаш ва жойлаштириш дастури тўғрисидаги» қарори «Ўзбекистон овози» рўзномаси, № 141, 26 ноябр Тошкент-1998 й. 5.Э. Т.Шайхов ва бошқалар «Пахтачилик», Тошкент 1990 й. 6.Муаллифлар жамоаси «Пахтачилик справочниги»Тошкент 1989 й. 7.М.Мухамеджанов,А.Зокиров «Ғўза агротехникаси» Тошкент 1995й. 8.А.И.Шлейхер ва бошқалар.Пахтачиликдан лаборатория маш-ғулотлари. Тошкент. «Ўқитувчи». 1980 й. 9.»Ўзбекистон худудида экишга тавсия этиладиган Қишлоқ хўжалиги экинлари реестри», Тошкент 1998 10.Пахтачилик комплекси алмашлаб экишда бошоқли дон экинларини жойлаштириш бўйича тавсиялар. Фан-техника тараққиётини тарғиб қилиш ва жорий этиш бош бошқармаси, Тошкент 1994 й. 11.Б.Алеев,О.И.Иброхимов.Истиқболли ғўза навлари агротехни- каси,Тошкент. 1988 й.

O'xshashlar

Ғўзанинг морфологик тузилиши

Стимуляторлар ва чигит экиш меъёрларини ғўзанинг ўсиш, ривожланиши ва ҳосилдорлигига таъсири

Толанинг тузилиши, ривожланиши ва унинг технологик хусусиятлари

Ғўзанинг морфологияси ва биологияси

Ғўзанинг касалликлари, зараркунандалари ва уларга қарши кураш чоралари