Узум ҳосилини фойдаланиш мақсадига қараб териш муддатлари, ҳосилни сақлаш ва қайта ишлаш - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Узум ҳосилини фойдаланиш мақсадига қараб териш муддатлари, ҳосилни сақлаш ва қайта ишлаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.5 KB

Ko'chirib olish

Узум ҳосилини фойдаланиш мақсадига қараб териш муддатлари, ҳосилни сақлаш ва қайта ишлаш Режа: 1. Узумзорларни ҳосилни йиғиб олишга тайёрлаш ва ҳосил миқдорини аниқлаш. 2. Ҳосилни йиғиштиришда ишлатиладиган идишлар ва техникалар. 3. Ҳосилни йиғиш тартиби, қоидалари ва муддатлари. 4. Узум ҳосилини сақлаш ва қайта ишлаш.

Таянч иборалар : Узум узиш, енгил дессерт винолар, майиз қилиш ва концентрантлар, кишмиш навларни узиб олиш, сақлашга энг қулай бўлган навлар - Пушти тойфи, Октябр, Нимранг, Бедона - тўғри ҳавода қуритилади, Сояки - сояда қуритилади, Сабза қуритиш, Тилла ранг сабза, Гермиён майизи, Авлоний майизи, Офтобда қуритилаётган майиз, обжўш усулида қуритиш, махсус сояки усулда қуритиш. 1. Узумзорлардаги ҳосилни ўз вақтида сифатли қилиб йиғиштириб олиш катта аҳамиятга эга. Агарда узум ҳосили ўз вақтида ва тўғри йиғиб олинмаса, мўл ҳосил етиштиришга қаратилган барча ташкилий ва агротехника тадбирлари йўққа чиқади. Шунинг учун, ҳосилни йиғиб олишни тўғри ташкил қилиш, териш, сақлаш,ташиш ишларини ўз вақтида бажариш лозим. Узум узишдан аввал, ҳосил миқдори икки марта чамаланиб чиқилади, биринчи марта - июннинг бошида тўпгул ва тугунларга қараб, иккинчи марта - июльда узум бошари ва ғужумларга қараб аниқлаш зарур. Олинадиган ҳосил қуйидаги усулда аниқланади. Майдонда ҳар бешинчи қатор, қаторда эса бешинчи туп белгиланиб олинади ва узум бошларининг сони ҳисоблаб чиқилади. Узум бошлари сони йиғиндисининг туплар сонига таксимлаш йули билан ҳар бир тупдаги узум бошларининг ўртача ўртача вазнига кўпайтириб, хўжаликда ҳар бир тупдан олинадиган ҳосил аниқланади. Ҳар гектардаги ва хўжаликдаги туплар сонини билиб олиб, ҳар бир гектардан ва хўжаликнинг ҳамма майдонидан олинадиган ҳосил аниқланади. Ҳосил учун турларни аниқлаш ҳар бир нав бўйича алоҳида олиб борилади. Хўжаликда фойдаланишга қараб, ҳар бир навнинг ҳосилини йиғиб олиш муддатини тўғри белгилаш зарур. Шу ернинг ўзида янгилигича истеъмол қилиш учун мўлжалланган узум тўла, бир хилда пишган бўлиши лозим. Ғужумлари мавжуд навга хос бўлган

ўлчамга ва рангга эга бўлиши керак. Шу билан бирга таркибида шакар кўп бўлиши лозим. Узум қанчалик етилиб пишса, унинг таъми шунча яхши бўлади. Узоқ масофаларга юбориладиган узумни тўлиқ пишгунга қадар узиб олиш керак. Агар тўлиқ етилиб пишишга озгина қолганда узилса, у йўлда пишиб етилади. Узум пиша бошлаганидан тўлиқ пишгунча бўлган муддат Ўзбекистон шароитида 15-20 кун белгиланади. Виночилик саноати учун узум узиш муддатлари бу навлардан қандай винолар тайёрланишига қараб белгиланади. Спиртсиз винолар тайёрланадиган узумни узиб олиш учун эрта муддат, августнинг охири- ентябрнинг бошлари белгиланади. Енгил дессерт винолар ишлаб чиқариш учун мўлжалланган узум сентябрнинг биринчи кунларида, кучли ва оғир ликёр винолар учун эса сентябрнинг 20-кунлари ва октябрнинг биринчи ярмида узиб олинади, бунда таркибида шакар энг куп бўлиши лозим. Вино тайёрлашда қайта ишлаш учун топшириладиган узумнинг таркибидаги шакарга кўра, Ўзбекистон учун қуйидаги кондиция: 16-19% дан 22-26% гача белгиланган. Майиз қилиш ва концентрантлар (узум суви, шинни ва х.к) олиш учун узум энг кеч муддатларда узиб олинади. Узум таркибида шакар миқдори қанча кўп бўлса кислоталиги эса паст, кишмиш ва концентрантлар шунча кўп чиқади. Масалан, августда узиб олинган Оқ кишмиш қуритилганда дастлабки вазнининг 16-18% миқдорида майиз олинади. Сентябрда узилганда эса унинг таркибида шакар кўплигидан кишмиш чиқиши 25-30% гача ортади. Бундан ташқари, янада кеч муддатларда узилганда эса маҳсулотнинг сифати яхшиланади. Кишмиш навларни узиб олишда об-ҳавонинг аҳволини ҳисобга олиш лозим. Агар узум кеч, масалан октябрь ойида узиб олинса, ёмғир ёғиб қолиши, ҳаво намлигининг ортиши ва ҳароратнинг пасайиши эҳтимоли борлиги сабабли, унинг қуриши қийинлашади. Бу ҳолат майиз қилишни сентябрнинг биринчи кунларидан бошлаб, октябрда тугаллашга мажбур

қилади. Майиз солиш учун мўлжалланган узумни узиш муддатлари ҳам ана шунга қараб белгиланади. Майиз тайёрланадиган узумнинг таркибидаги шакар миқдори 20-22% етмасдан узиб олмаслик лозим. Оқ кишмиш навдан концентратлар ишлаб чиқаришда узум таркибдаги шакар миқдори 22% дан кам бўлмаслиги талаб қилинади. Энг кечки узум ҳосили совуқ кунлар бошлангунга қадар, яъни октябрнинг биринчи кунларидан кечиктирилмаслиги керак. 2. Хўраки ва кишмиш навлари ҳосилини узиш учун 10-12 кг узум сиғадиган юмалоқ саватлар ишлатилади, узум унда эзилмайди. Винобоп узум катта хажмли-15-20 кг мева сиғадиган саватларга, шунингдек ящикларга жойланади. Узум узиш ва ташиш учун фойдаланиладиган идишлар тоза ва хидсиз бўлиши керак: бунинг учун ишдан кейин куннинг охирида у тоза сув билан яхшилаб ювилади. Узум узишда оқланмаган ва сирланмаган металл идишлардан фойдаланишга йўл қўймаслик керак, чунки идишга узумдан оққан ширанинг кислотаси тунукага таъсир этади,мевани қорайтириб, тез бузади.Хўжаликда бўлган ва илгари ишлатилган ёғоч идишлар фумигация қилиниши лозим. 3. Ҳар қайси навнинг ҳосили алоҳида узилади. Ҳар куни маълум бир навнинг ҳосили узилади. Агар бирор нав кам бўлса, бунда узум узиш учун кичик звено ажратилади. Фойдаланиш мақсадига қараб узум узиш техникаси ҳар хил бўлади. Агар узум вино ёки шарбат тайёрлаш учун ишлатилса, уни туплардан бемалол оддий ва кенг, узун саватларга узиш мумкин. Ҳўл истеъмол қилиш ва майиз тайёрлаш учун узилган узумлар асосан эхтиётлик билан ташилиши керак. Агар вино ва шарбат тайёрланадиган бўлса уларни махсус машина ёки «қайиқча»ларга жойлаштирилиб қайта ишлаш корхоналарига жўнатиш мумкин. Фақат машина идишларининг усти озиқ-овқат лаки билан суркалган бўлиши керак.

Ҳар бир қаторнинг ўртасидан узум узиш бошланади. Узум узишда ҳар доим узум бошлари ток қайчи ёки оддий қайчидан (яхши никелланган, ўткир) фойдаланиб, кесилади. Кесишда узум боши шундай ушланадики, бунда ҳамма ғужумлар сакланиб қолиши керак. Касалланган ва зараркунандалар билан зарарланган узум бошлари ва ғужумлар алоҳида идишга жойланади. Лой ва чанг билан ифлосланган узум бошлари ҳам алоҳида жойланади ва ҳ.к. 4. Сақлашга қўйиладиган узум бошлари албатта сараланиши керак, шикастланган, эзилган, касалланган узум мевалари кайчи ёрдамида кесилиб, тозаланиб, сақлашга жойлаштирилади. Узум сақлашни бир қанча усуллари бор. Уларнинг энг яхшиси ҳарорати –0,5° дан 1° гача ҳавосининг намлиги 85-90% бўлган махсус биноларда (май ойигача) очиқ ёки ёпиқ яшикларда сақлашдир. Бинога қўйишдан аввал яшиклар олтингугурт билан ҳўлланади, сўнгра бу иш 0,2% концентрацияли газ билан ҳар 10 кунда такрорланади. Сақлашга энг қулай бўлган навлар - Пушти тойфи, Октябр, Нимранг ҳисобланади. Бу навлрнинг узуми сентябрнинг охири, октябрнинг бошларида ток кайчи билан кесилади ва эҳтиёткорлик билан сакланадиган жойга келтирилади. Қуруқ, тоза, яхши шамоллатилган бино дезинфекция (зарарсизлантириш) қилинади, узум бошларини осиб қўйиш учун токчалар ўрнатилади. Узум бошлари яхшилаб кўздан кечирилади, касалланган ва механик шикастланган доналаб олиб ташланади, сўнгра узум бошлари каноп иплар билан токчаларга осилади. Шундан сўнг дераза, эшиклар ёпилади ва бино олтингугурт билан дудланади, бу иш ҳар 10 кунда такрорланади. Бундай шароитда узум мартнинг охири-апрелнинг бошларигача сақланади. Узум новда бандлари билан ҳам сақланади. Бунинг учун узум бошлари бир қисм новда билан кесиб олинади ва сувли идишга солиб қўйилади. Новданинг пастки учи сувда эканлигида ток қайчи билан кесиб, вақти-вакти билан янгилаб турилади. Бинонинг ичи олтингугурт билан дезинфекцияланади ва доим шамоллатиб турилади, бунда ҳарорат 5-7° ва

ҳавонинг намлги 80-90% сақланади. Узум бошлари ҳеч қаерга тегмасдан эркин осилиб туриши керак. Бундай ҳолда узум 6-7 ой давомида сакланиши, узоқ вақтгача янгилигича туриши мумкин. Бу усул кўпчилик хўжаликларда қўлланилади. Узум ток тупидан узиб олмасдан ҳам сақланиши мумкин. Бунинг учун туп яқинига чуқур ковланади, унга узум бошлари бўлган занг туширилади, унинг устига ишком қилинади. Ҳозирги вақтда махсус совутгичлари бўлган хоналарда эса узумни узоқ вакт, ўзгармаган ҳолда сақлаш мумкин. Узум ҳосилини хўжалаик шароитида турли хил усулларда қуритиш мумкин. Ўртача майиз чиқиши, кишмиш навлар учун 25% ни ташкил қилади. Қуйидаги усулларда майиз тайёрланади: Бедона - тўғри ҳавода қуритилади; Сояки - сояда қуритилади Сабза қуритиш - кучсиз қайноқ ишқорга ботирилиб, сўнгра офтобда қуритилади; Тилла ранг сабза - кучсиз ишқорга ботирилиб, сульфат ангидрид билан дудланиб, сояда қуритилади; Гермиён майизи - данакли узум меваларидан қайноқ ишқорга ботирилиб, олтингугурт билан дудланиб офтобда қуритилади; Авлоний майизи - ҳар хил нав аралашмаларидан офтобда қуритилган майиз, сифати аъло бўлмайди. Умуман майизнинг сифатига эътибор берилганда-ифлослиги, пучлар 0,5% дан, майда майиз аралашмалари-10% дан ошмаслиги керак. Хўжаликларда агарда 100 тонна узум қуритиладиган бўлса жами 500 м 2 майдон талаб этилади. Қуритишга тайёрланадиган майдонча 50 м 2 бўлиб шундан: ҳовуз-16 м 2 , ўчоқ жойи-12 м 2 , 8 та шкаф узумни дудлаш учун-32 м 2 бўлиши керак. 5000 дона патнус (ёғоч идиш) ҳар қайсига 5 кг узум жойлашадиган; Қуритиш майдони – 414 м 2 , сомонли лой билан шувалган, шамол ва қуёш

нури тушиб турадиган, ер ости сувлари чуқур жойлашган майдонлар ажратилади. Патнуслар – 90х60 см катталикда ясалади. 1 та шкафга 14 та патнус жойлашади – жами 70 кг узум сарфланади. Шкафнинг бўйи – 100 см эни – 80 см. Қозонларга 250-300 л сув солиниши керак. Бир йўла 6ц узум ботирилади. Қайнаётган сувга каустик сода (ишқор)нинг 0,2-0,4 %ли эритмаси тайёрланади. Сўнгра узум олтингугуртнинг 2 оксиди билан 0,075- 0,1 %дан ортиқ бўлмаган муҳитда 1 м 3 шкафга 40 кг олтингугурт ёндирилади, 30-40 минут (дақиқа) сақланади, ортиқ сақланса ҳид қолиши мумкин. Офтобда қуритилаётган майиз обжўш усулида қуритилса 12 кунда, фақат офтобда қуритилса 24 кунда, сояки усулда қуритилганда эса 30-50 кунда қурийди. Махсус сояки усулда қуритишга мўлжалланган хонанинг бўйи 6-8 м, эни 4 м ва баландлиги 3 м бўлиши керак. Ҳозирги вақтда махсус қуритиш шкафларида, сунъий муҳитда ҳам қуритиш мумкин. Лекин, бу усулда қуритишда майиз чиқиши 15-20,5%дан ошмайди. Шунинг учун, бу усулни кўпчилик қўлламайди. Узумдан вино тайёрлаш. Узум шарбатини турпсиз ёки турп билан бижғитиб вино тайёрланади. Винонинг 1 литрида 860-900г сув, 70-110г спирт, 1г шакар, 7-9г глицерин, 2-3г узум, 2-4г сут, 1-5г олма кислотаси ва бошқалар бўлади. Ўзбекистонда вино асосан узумдан тайёрланади. У техник пишиқлик даврида узилади, махсус машинада эзилади, кейин мева пўсти ҳамда уруғдан винога ранг чиқмаслиги учун эзилган узум шарбати тезда шаббаланиб, турпдан ажратилади, насос ёрдамида тоғора ва бошқа идишларга қўйилади, 12-14 соат тиндирилади ва ачиб қолмаслиги учун 1л га 8-15г ҳисобидан сульфат кислота қўшилади, кейин бижғитиш учун идишларга ўтказилиб, 2% бижғитиш ачитқиси қўшилади. 18-25 о С да 2 – 3 хафтада вино тайёр бўлади. Тиниқ қисми идишларга қўйилиб, омборхоналарда сақланади.

Қизил вино тайёрлашда узум шарбати турпи билан бижғитилади. Бунда мева пўсти ҳамда уруғи таркибидаги бўёвчи, ошловчи ва минерал моддалар эриб, винога ранг киритилади. Кучли ва десерт винолар тайёрлашда спирт қўшилади. Шампан виноси энг яхши узум навларидан, республикамизда Баян – Ширей ва Рислингдан тайёрланади. Бунинг учун янги узилган узум 4 соатдан кечиктирмай эзилиб, мева бандларидан ажратилади, кейин шиббаланиб шарбати ажратиб олинади. Шарбати паст ( 10 – 12 о С) ҳароратда 14 – 16 соат ёки 25 – 30 о С да 18 – 24 соат тиндирилади, рангини тиниқ қилиш учун ҳар 1 дкл шарбат қуйқасидан ажратилиб, бижғитиш идишларига ўтказилади. Бижғитишда ҳарорат 14 – 18 о С бўлиши керак. Бижғитиш тугаши билан (шакар миқдори 0,2% дан ортиқ бўлмаганда) шарбат бошқа идишларга қўйилади. Тайёр вино 10 – 15 минут дкл дан қилиб, шампан заводига юборилади. Шампан заводларида винога қанд ва бижғитиш учун тоза ачитқи қўшиб, махсус идишларга қўйилади, Герметик берк идишларда бижғитилган шампан виноси герметик ёпиладиган металл идишларда ҳам тайёрланади. Винолар белгиланган кондицияда бўлиши учун яна идишдан идишга қўйилиб, қуйқасидан ажратилади, бир турдаги винолар аралаштирилади. Бир неча хил винолар бир – бирига қўшилиб сифатли вино олинади. Винони қуйқасидан тозалаш учун фильтрдан ўтказилади.

Адабиётлар : 1. Балашев Н.Н., Земан Г.О. “Сабзавотчилик” Т., “Ўқитувчи”, 1977. 2. Бўриев Х.Ч., Зуев В.И., Қодирхўжаев О. Мухамедов М.М. “Очиқ ерда сабзавот экинлар етиштиришнинг прогрессив технологиялари” Т., “ЎзМЕДИН”, 2002. 3. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. “Сабзавот экинлари биологияси ва уларни етиштириш технологияси”, Т., “Ўзбекистон”, 1997. 4. Рыбаков А.А., Остроухова С.А. “Ўзбекистон мевачилиги” Т., 1981. 5. Ашурметов О.А., Бўриев Х.Ч. “Полиз экинлари биологияси ва етиштириш технологияси”, Т., 2000. 6. Темуров Ш. Узумчилик. Т., “Миллий энциклопедияси” 2002. 7. Бўриев Х.Ч., Ризаев Р.М.- Мева узум махсулотларини биокимёси ва технологияси. Т., “Меҳнат” 2002. 8. Бўриев Х.Ч., Жўраев Р., Алимов О.– Мева сабзавотларни сақлаш ва дастлабки ишлов бериш. Т., “Меҳнат” 2002. 9. Расулов А.– Картошка, сабзавот ва полиз махсулотларини сақлаш. Т., “Меҳнат” 1995. 10. Зуев В.И., Умаров А.А., Қодирхўжаев О. – Интенсивная технология возделывания овоше – бахчевых культур и картофеля. Т., 1987.

O'xshashlar

Мева ҳосилини териш, ташиш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Узум ҳосилини чамалаш ва узишга тайёрлаш

Картошка етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси

Узум ҳосилини йиғиштиришда ишлатиладиган машиналар

Полиз экинлари етиштириш, сақлаш ва қайта ишлаш технологияси