Ўсимлик ва касаллик қўзғатувчилар орасидаги ўзаро муносабатлар генетикаси ва чидамлилигнинг биологик хусусияти - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Ўсимлик ва касаллик қўзғатувчилар орасидаги ўзаро муносабатлар генетикаси ва чидамлилигнинг биологик хусусияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

Ўсимлик ва касаллик қўзғатувчилар орасидаги ўзаро муносабатлар генетикаси ва чидамлилигнинг биологик хусусияти Ўсимликлардаги барча ирсий белгилар, жумладан касалликларга чидамлилик хусусияти генлар воситасида назорат қилинади. Бу тўғрида 1917 йил Бифферен биринчи бўлиб айтган эди. 1917 йилга келиб Америка фитопатологи Стекмен томонидан замбуруғнинг турли шакллари ғалла экинларининг турларида ва навларида паразитлик қилиш хусусиятини аниқлаган. Шундан кейин янги рассаларнинг ҳосил бўлиши билан ўсимлик чидамлилигини йўқолиш қонуни аниқланди. Ўсимлик, касаллик қўзғатувчиси орасидаги муносабатнинг намоён бўлишида экологик шароит ҳам асосий роль ўйнайди. Селекция ишини амалга оширишда селекционер олимлар юксак ўсимликлар билан , патоген микроорганизмларнинг патогенлик хусусиятининг эволюциясини ҳам назарда тутиши зарур. Тупроқдаги микроорганизмлар популяциясини таркиб топишида уларнинг биологик ва физиологик хусусиятлари муҳим роль ўйнайди. Бу хил таксономик бирликка мансуб ўсимлик морфологик хусусиятларига қараб соф линияларни ҳосил қилади. Микроорганизмларда эса бир ҳужайрали культура - биотиплар дейилади. Ҳар қандай биотипда битта ҳужайрадан ёки битта спорадан ҳосил бўлган микроорганизмлар гуруҳи тушунилади. Ўсимлик ва касаллик қўзғатувчисининг турлар орасидаги муносабатларнинг такомиллашиши. 1.Ўсимлик 1.Патоген 2.Популяция 2.Популяция 3.Турлар 3.Турлар 4.Тур хиллари 4.Тур хиллари 5.Биотиплар 5.Биотиплар

6.Нав 6.Физиологик расса Ўсимликларнинг касалликлари қишлоқ хўжалигининг ривожланишида асосий зарар келтирувчи манба ҳисобланади.Касалликнинг кенг тарқалиши кўпинча экологик шароитга, қулай иқлим шароитига, радиация миқдори ва микроорганизмларнинг физиологик хусусиятлари асосий рол ўйнайди. Эвалюция жараёнида узоқ давр мобайнида ҳосил бўлган табиий шароит патоген турлар миқдорини ортиб боришига сабаб бўлади. Ўсимликлар касаликка берилувчан бўлса, тупроқдаги патоген замбуруғлар миқдори ортиб кетади ўсимлик касалликка чидамли бўлса касаллик қўзғатувчи микроорганизмлар миқдори камайиб кетади. Масалан Республика шароитида ғўзанинг ўрта толали навларини Вертициллиум замбуруғи тўлиқ касаллантириш хусусиятига эга бўлган. Экин далаларида бир хил навни бир жойда мунтазам етиштириш ҳам шундай салбий оқибатларга олиб келади.Натижада тупроқда патоген турдаги замбуруғларнинг агрессив намуналари тўплана бошлайди. Табиатда эса ёввойи ўсимликлар биоценозида маълум турдаги микроорганизмлар тарқалишига тўлиқ шароит яратиб бермайди. Натижада касаллик тарқалиши ва агрессивлиги доимо чегараланиб боради. Масалан, гевея ўсимлиги Америка шароитида табиатда Dothidiella замбуруғи билан кам касалланган, Амазонкада доимий экилган далаларда касаллик барча ўсимликларни тўлиқ касаллантирган. Химел ўсимлиги касаллиги Япониядан Англияга олиб келинган , ундан Европага ва МХД давлатларига тарқалиб кетган сохта ун шудринг касаллигининг иқтисодий зарари йилдан йилга ортиб бормоқда. Узумда учрайдиган ун шудринг замбуруғи касаллигини қўзғатувчиси Ш-Америкадан Англияга кўчат билан келиб кейинчалик бутун экинларни ун шудринг касаллиги туфайли қуриб қолишига сабаб бўлган. Республикамиз шаротида ғўзада учрайдиган фузариоз касаллиги тут, мевали дарахтларни, полиз экинларини, резовор меваларни ва бошқа ўсимликларни касаллантирмоқда.

Н.И.Вавилов фикрича, ўсимликларнинг келиб чиқиш марказларида учрайдиган касалликлари уни келтириб чиқарувчи паразитларнинг ҳам келиб чиқиш марказлари ҳисобланади. Масалан, буғдойда учрайдиган поянинг қўнғир, қора ва сариқ занг замбуруғига буғдойнинг Tr . Dicoccum турига чидамли бўлганлигидан янги нав яратишда улардан селекция ишларида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Картошкада учрайдиган фитофтора касаллиги Мексика ва Гватималада ооспора ҳосил қилиш туфайли бу жойларда жинсий жараён туфайли кенг тарқалишига сабаб бўлган. Мексикада ёввойи картошка билан касаллик қўзғàòóâ÷è ïàразитлар орасида табиий мувозанат ташкил топган, шунинг учун бу навлардан селекция ишида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Ўсимликлардаги бундай хусусиятларни ўрганиш асосида Республикамизда мева навларини яратишда ёввойи навларни маданий навлар билан чатиштирилиб янги навлари ҳосил қилинди. Табиатда учрайдиган микроорганизмлар биотипларида агрессивлик ва вирулентлик хусусияти билан кескин фарқ қиладиган турлар мавжуд. Турли турдаги ўсимликларни чатиштириш жараёнида она ўсимлик хусусиятлари янги навга ўтиш имконига эга бўлади. Масалан, буғдой ва сули чатиштирилганда агрессив турнинг хусусияти чидамли навда устунлик қилса, вирулентлик хусусияти унда пассивликни келтириб чиқаради. Вирулентлик хусусияти замбуруғнинг мослаша билиш хусусиятига сабаб бўлади. У қанча миқдорда навни касаллантиришни билиш хусусиятини намоён қилади. Бу хусусият замбуруғ гени - ядро элементи билан боғлиқ бўлиб, ўсимлик чидамлилиги ва патоген верулентлигига боғлиқ ҳисобланади. Ҳар қандай ўсимликнинг касалликка чидамлилик даражаси касаллик қўзгатувчи замбуруғларнинг верулентлик даражасига узвий боғлиқдир. Бу боғлиқлик асосида ўсимликнинг касалланиш жараёни содир бўлади. 1962 йил Америка фитопатологи Флор ген-генга гипотизасини олға сурган. У каноп ўсимлигида занг касаллигининг келиб чиқишини ўрганишга

бағишлаган бўлиб, кузатишлар натижасида 48 та замбуруғ рассасини ажратган. Флор кашфиёти асосида битта ген чидамликка жавоб берса битта верулентлик, 2 та чидамлилик бўлса, 2 та верулентлик ҳосил қилиши зарурдир. Флор теорияси асосида комплементар генлар мавжудлиги исботланди. Жумладан, бундай генлар картошка фитофторасида, помидор кладоспориозида, олма паршасида, буғдой, арпа ун шудринги ва қора куя касаллигида яққол намоён бўлади. Ўсимликларнинг мембранаси муҳим роль ўйнайди. Ҳужайранинг ташқи мембранаси воситасида ҳужайра ташқи муҳит билан боғланса, ички мембрана воситасида тўқималардаги асосий биохимиявий жараёнлар амалга ошади. Ҳужайра мембранасининг ўтказувчанлик хусусиятидан фойдаланиб микроорганизмларнинг касалланиш жараёнида ўсимлик ва паразит орасидаги муносабатларнинг амалга ошишида ҳужайра озиқланиш жараёни амалга ошади. Озиқланиш жараёнида ҳосил бўлган замбуруғ заҳарли моддалари ҳужайрага таъсир қилиб, унинг чидамлилик хусусиятини пасайишига сабаб бўлади. Ҳужайра мембранаси патоген организмларниг ҳужайра билан муносабатда бўлган биринчи босқичидир. Барча қолган жараёнлар зарарланган ҳужайрада рўй беради. Муносабатларнинг амалга ошишида мавжуд ферментлар ҳам асосий роль ўйнайди. Фермент ҳосил қилиш хусусиятига эга бўлмаган замбуруғлар ҳужайрага кириб келиш хусусиятига эга бўлмайди. Ўсимликларнинг иммунитет хусусиятининг ҳосил бўлишида ўсимлик ва патоген микрорганизм ҳосил қиладиган оқсил ҳам асосий роль ўйнайди. Шунинг учун замбуруғ ҳосил қилган антигенлари ўсимлик антигенига тўғри келса у ўсимликка тезда кириб келади, тўғри келмаса у тўсиққа учрайди. Бундай ҳодиса Fusarium ва Vertucillium замбуруғларида аниқ кузатилган. Бу замбуруғлар ҳосил қилган целлюлаз, пектиназ, ксиланаз ферментлари ҳар қандай ўсимлик тўқималарини парчалаш хусусиятига эга бўлганлигидан улар 400 дан ортиқ турдаги ўсимликларни зарарлаш хусусиятига эга бўлади.

Ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамлилиги организмларнинг биологик хусусияти. Ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамлилиги унинг морфологик тузилиши билан боғлиқ бўлган биологик хусусият ҳисобланади. Ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамлилиги эволюцион тараққиёт натижаси бўлиб, уларнинг вегетатив ва генератив органларини ҳашоратлардан сақлаш йўлидир. Ўсимликларнинг касалликка чидамлилиги сингари, ҳашоратга чидамлилиги ўсимликнинг кимёвий, физик, физиологик, морфологик белгиси ҳисобланади. Масалан картошканинг калорода қўнғизига чидамлилиги унинг таркибидаги демиссин глюкозиди билан боғлиқ деб ҳисобланади, лекин бу моддаси бўлган айрим ўсимликлар ҳам калорада қўнғизи билан зарарланмаслиги аниқланган. Демак чидамлилик ўсимликнинг физиологик ва биохимик хусусияти билан боғлангандир. Ҳашорат ва ўсимлик орасидаги муносабат биологиянинг долзарб масаласи ҳисобланганлигидан бу қонуниятларни билиш ўсимликларнинг ҳашоратларга чидамли навлар яратишга асос бўлади. Ўсимликларнинг ҳашоратларга бардошлилиги деганда ўсимликнинг чидамлилик хусусияти тушунилмасдан, балки зарарланган органларининг қайта тикланиш хусусияти тушунилади. Масалан, Одесса-3 навли буғдой пояси Гессан пашшаси билан зарарлансада кеч кузда қайтадан янги пояларни ҳосил қилади. Бу навларда тўлиқ гул ва уруғлар бошоқлар ҳосил бўлади. Натижада унинг ҳосилдорлиги пасаймайди, ҳашоратнинг зарари сезилмайди. Бундай бардошлилик хусусияти картошканинг айрим навларида ҳам кузатилади. Маккажўхорининг айрим навлари битта илдиз ҳосил қилиб кемирувчи ҳашоратлар тамонидан кучли зарарланса айрим навлари бир неча ўқ илдиз ҳосил қилиб у билан зарарланган илдизлар ўрнига янгисини ҳосил қилади. Айрим ҳашоратларга бардошли узум навлари ҳашоратлар таъсирига чидамлилик қилиб 10-12 йил ҳаёт кечирса бардошсиз навлар 4-5 йилда ҳалок бўлади.

Ўсимликларнинг бардошлилиги айрим факторлар таъсирида кучайиши мумкин. Масалан оғир вазинли уруғлар оз муддатида қулай тупроқ шароитига, нормал чуқурликка экиш ўсимлик бардошлилигини ошишига сабаб бўлади. Шунингдек ўсимликнинг озиқланиши ва сув билан таъминланишини яхшилаш, ўсимликлар орасидаги масофани тўғри жойлаштириш уларнинг ҳашоратлар билан зарарланиш даражасига салбий таъсир кўрсатади. Ўсимликнинг ўсиш ва ривожланиши учун зарур шароитнинг қулай бўлиши бардошлиликнинг ошишига сабаб бўлади. Кўпгина кемирувчи ҳашоратларнинг таъсиридан ўсимликларни сақлашнинг асосий йўли ўсимликларнинг ўзини қайта тиклаш хусусиятини такомиллаштириш ҳисобланади. Қайта тиклаш учун эса ўсимликда ауксин, суберин ва каллус ҳужайраларини ҳосил қилиш хусусияти муҳимдир. Бардошлилик хусусиятининг намоён бўлишида ўсимликларни ҳашоратнинг заҳарли моддасини зарарсизлантириш хусусиятини намоён қилиши ҳам муҳимдир. Бундай хусусиятга эга ўсимликлар ҳужайра пўсти қалинлашиб зарарли моддаларни бошқа ҳужайраларга ўтказмай қўяди. Ташқи муҳит ҳашоратларнинг ўсимликларни зарарлашда асосий куч ҳисобланади. Ташқи муҳит факторлари ўсимлик морфологик ҳолатига ва ҳашоратнинг биологик фаолиятига ҳам таъсир кўрсатади. Масалан қулай агротехник тадбирлар буғдой ўсимлигининг швед пашшасига чидамлилигини ортиради. Қулай шароитда ўсган буғдой ўсимлиги янгидан тупланиш ҳосил қилса, картошка ўсимлиги янги пояни ҳосил қилишига олиб келади. Минерал ўғит меъёрида қўлланганда карам ўсимлиги кемирувчи капалаклар билан 2% га, қўлланмаганда 40% га зарарланган. Ташқи муҳит шароитининг ўзгариши айрим ҳашоратларнинг ҳаётий фазаларининг бузилишига олиб келади. Натижада ўсимликнинг вегетатив органларидаги қопловчи тўқималар зарарланиш хусусияти камайиб ҳашорат салбий таъсир кўрсата олмай қолади. Тупроқдан қабул қилинаётган сув ва озиқа миқдори ўсимлик ўсишига ижобий таъсир кўрсатса, ўсимликда озиқланаётган

ҳашорат ҳам озиқа миқдорига боғлиқ равишда кўпайиши ёки камайиши мумкин. Тупроқдаги намлик миқдори ҳам ҳашоратлар биологик хусусиятига таъсир кўрсатади. Натижада ҳашоратлар миқдори, зарари ҳам ўзгариб боради. Ёруғлик фактори ҳам ҳашоратлар миқдорига, уларнинг ривожланишига таъсир кўрсатади. Карам шираси ёруғ жойда қоронғуга нисбатан 5 марта тез тарқалиш имконига эга экан. Ҳаво ҳарорати ҳам ҳашоратлар ривожланишида асосий роль ўйнайди. Ҳашоратнинг зарари юқори ҳароратда ортиб бориши аниқланган. Ўсимликларнинг замбуруғлар ва вируслар билан касалланганлик даражаси ҳам ҳашоратлар таъсирининг кучайишига сабаб бўлади. Экологик шароитнинг ўсимликка таъсирини тўғри белгилаш улар зарарини камайтиришда муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳар бир ҳашоратнинг биологик ва экологик хусусиятларини тўғри билиш муҳимдир.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикаси 1998-2000 йиллардаги даврида қишлоқ хўжалиги иктисодий ислоҳотларни чукурлаштириш дастури, 1998. 2. А. В. Бондаренко - «Биологическая заҳита растений», Л. : «Колос». 1984. 3. В, В, Гулий в бошқалар - «Микробологичсекий метод борьбў с вреднўми насекомўми» 4. А. В. Бондаренко - «Практикум по биологический заҳите растений». Л. : 1978. 5. С. Н. Алимухамедов - «Гўза зараркунандалари ва уларга қарши кураш». - Т. : «Мехнат»1991. 6. С. Н. Алимухамедов - «Гўзани биологик усулда ҳимоя қилиш». - Т. «Мехнат»1996. 7. Н. В. Кандўбин - «Бактериальнўе средства борьбў с вреднўми насекомўми и грўзунами», 1989. 8. Ла Брег Смитт - «Генетическая метод борьбў с вреднўми насекомўмў»- М. »Колос». 1971. 9. Зашита растений ежемесячнўй теоретический и научно- производственнўй журнал» - М. »Агропромиздат», 1985-1999. 10. С, И. Алимухамедов, Б. П. Адашкевич ва бошқалар. «Биологическая заҳита хлопчатника» Изд. 2-е дополнение - Т, «Мехнат»1989. 11. А. А. Кравцов, Н. В. Голўшин - Справочник химических и биологических средств заҳитў растений». Агропромиздат», 1989. 12. Х.Ч. Бўриев, Ҳ.Ҳ.Кимсанбоев, Б.А.Сулаймонов «Энтомофагларни биолабораторияда кўпайтириш» Т.: «Ўқитувчи» 2000. 13. Список химических и биологических средств борьбў с вредителями, болезнями растений и сорняками разрешеннўх для применения в сельском хозяйстве Республики Узбекистан на 1998-2001. A

O'xshashlar

Тамаки аҳамияти, биологик хусусияти. Кўчат тайёрлаш ва далада етиштириш технологияси

Боғларни касаллик ва зараркунандалардан ҳимоялаш машиналари

Усимликларда касаллик қўзғатувчи вируслар ва микоплазмалар.

Донли экинлар аҳамияти. Кузги дон экинларининг биологик хусусияти ва қишда нобуд бўлиш сабаблари

Касаллик ва зараркунандаларга қарши курашда ишлатиладиган машиналар