Усимликларда касаллик қўзғатувчи вируслар ва микоплазмалар. - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Усимликларда касаллик қўзғатувчи вируслар ва микоплазмалар.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

Усимликларда касаллик қўзғатувчи вируслар ва микоплазмалар. Иш режаси: (ўсимликларда вируслар ва микоплазмалар қўзгатадиган касалликларнинг асосий турлари билан танишиш). I. Ўсимликларда вируслар келтириб чиқарадиган касалликлар. 1. Мозаика - бодринг ва тамаки мозаикалари. 2. Қўнғир доғларни ҳосил бўлиши - помидорнинг стрик касаллиги. 3. Ўсимлик аъзоларини ўзгариши (деформация) - помидор баргининг папоротниксимон ёки ипсимон бўлиб колиш касаллиги. II. Ўсимликларда микоплазмалар келтириб чиқарадиган касалликлар. 1. Сарғайиш - шафтолини сарғайиш касаллиги. 2. Пастбуйлилик - сулининг пастбуйлилик касаллиги. 3. Супургиларни ҳосил бўлиши - толда супургиларни ҳосил бўлиш касаллиги. 4. Ўсимликнинг генератив аъзоларини ўзгариши - помидорнинг столбур касаллиги. Зарурий жиҳозлар: Ўсимликларнинг вируслар ва микоплазмалар келтириб чиқарган касалликларидан ва соғлом ўсимликдан намуналар (тамаки, помидор, бодринг, картошка, сули, тол). Касалликнинг ташқи кўринишини ўрганиш учун гербарий ва фиксация қилинган материаллардан ва рангли жадваллардан фойдаланилади. Топшириқ: 1. Вируслар билан зарарланган ўсимликларни ташқи куринишига қараб аниқлаш 2. Касаллик белгиларини чизиш.

Ўсимликларда вируслар ва микоплазмалар қўзгатадиган касалликларнинг умумий тавсифи. Вируслар хақидаги таълимотнинг асосчиси рус олими Д.И.Ивановский бўлиб ҳисобланади. Ўсимликларда фильтрланувчи вируслар касалликни келтириб чиқаради.

Фитопатоген вируслар тирик организмга хос хусусиятга эгадир. Вируслар химиявий таркибига кўра оқсил ва нуклеин кислотадан иборатдир. Вируслар тирик ҳужайрада кўпаяди. Фитопатоген вируслар зарарланган ўсимликнинг ҳужайрасида кристаллар ҳосил қилади. Вируслар ҳосил қиладиган кристалларни биринчи бўлиб 1902 йили Д.И.Ивановский томонидан топилган. Вирусларнинг шакли жуда ҳам турли тумандир (таёқчасимон, ипсимон, юмалоқ), уларни фақат электрон микроскоп орқали кўриш мумкин. Фитопатоген вируслар (вирионлар) оқсил қобиги (капсула) билан ўралган нуклеин кислотанинг бир ёки иккита ипчасидан иборат. Кўпчилик фитопатоген вируслар таркибида эса ДНК (дезаксирибонуклеин кислота) мавжуд. Вируслар фақат нуклеин кислотадан иборат бўлиб, капсулага эга бўлмаса вироидлар дейилади. Вирусларнинг шакли нанометрларда ўлчанади. Вирусларнинг ҳаётий фаолияти хужайин ўсимликнинг ҳужайраси билан чамбарчас боғлангандир ва улар фақат шу ҳужайра ичида кўпаяди. Вируслар кўпинча бир ўсимликдан иккинчи ўсимликка сурувчи ҳашоротлар орқали ўтади. Шуни таъкидлаш керакки, илгари вируслар келтириб чиқарадиган касалликларнинг (сарғайиш ва супургиларнинг ҳосил бўлиши) ҳозирда микоплазмалар келтириб чиқариши аниқланилган (В.Дой ва бошқалар, 1967, К.Марамором, 1968 ва бошқалар). Микоплазмалар юмалоқ, эллипсимон ёки маълум шаклсиз бўлиб, уларнинг диаметри 26-1000 НМ, мембрана билан ўралган, лекин ҳужайра қобиғи йўқ. Микоплазмалар, вирусларга нисбатан мураккаброқ тузилишга эгадир. Уларнинг таркибида 2 хил нуклеин кислота-ДНК ва РНК бор. Микоплазмалар зарарланган ўсимликнинг флоэмасида (турсимон най, флоэма паринхимаси, йўлдош ҳужайра) ҳужайрасининг цитоплазмасида кузатилади. Бу микроорганизмлар соғ ўсимликка цикадка ҳашорати, зарпечак орқали ҳамда пайвандлаш даврида ўтиши мумкин. Ҳозирги вақтда 60 га якин экинларда микоплазмалар келтириб чиқарадиган касалликлар маълум. Микоплазмалар келтириб чиқарадиган касалликларни аниқлашнинг асосий усули бўлиб, электрон микроскоп ёрдамида кузатиш ҳисобланади. Микоплазмалар вируслардан фарқли равишда сунъий озиқа муҳитларида ривожланади. Тетрациклин гуруҳига мансуб бўлган антибиотикларнинг микоплазмаларга таъсири жуда сезиларли. Уларни касалликка қарши

қўлланилганда ўсимлик маълум миқдорда айрим ҳолда бутунлай соғайиб кетади. Бундай ҳолат микопламза келтириб чиқарган касалликларни аниқлашда ҳам фойдаланиши мумкин. Охирги вақтда ўсимликларда микоплазмалардан ташқари, риккетсия ва спироплазмаларга яқин бўлган организмлар ҳам кузатилган. Вируслар ва микоплазмаларни ўсимликларда юзага келтирадиган касалликларининг белгилари. Ўсимликларда вируслар келтириб чиқарадиган касалликларнинг ташқи белгисига қараб мозаика, ўсимлик аъзоларининг ўзгариши ва қўнғир доғларни ҳосил бўлиши турларига бўлинади. Мозаика туфайли зарарланган ўсимликнинг барглари, пояси, гули ва мевасида ранглар галланиб жойлашади. Мозаикада ўсимликни соғ аъзосидаги ранг билан оқ-саргиш, оч яшил ёки бошқа ранглар билан галланиб жойлашади. Мисол тариқасида бодрингнинг мозаика касаллигини олиш мумкин. Зарарланган ўсимликларнинг барглари соғга нисбатан майда бўлиб, унда тўқ яшил, оч яшил ва сариқ яшил қисмлар яққол ажралиб туради. Барг у ёки бу даражада тиришган бўлади. Касалликнинг бундай белгилари ўсимликнинг юқориги баргларида яққол кўринади. Меваларда ҳам шундай мозаикани кузатиш мумкин. Зарарланган меваларнинг сирти нотекис бўлиб, тўқ яшил қисми бўртиб чиққан бўлиб, кўпинча мевалар кўримсиз бўлиб қолади. Ўсимлик аъзоларининг ўзгариши (деформация) . Вируслар таъсирида ўсимлик аъзоларини ўзгариши баргларни ипсимон, папоротниксимон, майдаланган ёки катталашиб кетиши тариқасида намоён бўлиши мумкин. Барг, гул ва меваларнинг шаклини ўзгариши зарарланган тўқималарнинг айрим қисмини нотўғри ривожланиши туфайли юзага келади. Бу эса баргларда тиришиш ёки бошқа ўзгаришларни, меваларда эса шаклини ўзгаришига олиб келади. Бунинг учун помидор баргларини папаротниксимон ёки ипсимон бўлиб қолиш касаллигини олишимиз мумкин. Биринчи ҳолатда зарарланган ўсимликнинг баргларининг пластинкалари кундалангига қирқилган бўлиб, кўриниши папоротник баргига ўхшайди. Баргни ипсимон тусга кириши яққол кўринади. Бунда барг пластинкаси энсиз бўлиб, унинг учун мўйлов сингари ингичкалашиб чўзилган бўлади. Айрим ҳолда барг пластинкаси энсизланиб ипсимон тусга, ҳатто бутунлай емирилиб кетиши мумкин. Қўнғир доғларни ҳосил бўлиши ёки тўқималарни нобуд бўлиши. Баргларда якка ва ҳалкасимон доғлар, поя, мева ва барг бандида эса қўнгир

узунасига кетган чизиқлар тариқасида намоён бўлади. Касалликнинг бу тури билан танишиш учун памидор пояси ва барг бандида узунасига кетган қўнғир, айрим ҳолда ялтироқ доғлар кузатилади. Барг пластинкасида бурчакли ёки маълум бир шаклсиз қорамтир доғлар ҳосил бўлади. Зарарланган меваларда ёриқлар ёки қўнғир доғлар юзага келади. Микоплазмалар ўсимликларга қўзғатадиган касалликларни ташқи кўриниши қуйидаги турларга бўлинади: сарғайиш, пастбуйлилик, супургиларни ҳосил бўлиши ва ўсимликнинг генератив аъзоларини ўзгариши. Микоплазма келтириб чиқарадиган касалликларнинг сарғайиш тури ўсимликнинг бутунлай ёки айрим шохларини сариқ тусга кириши кузатилади, бунда зарарланган аъзоларнинг флоэмасига ўзгариш содир бўлмай, балки ўсув жараёни бузилганлиги кузатилади. Касалликнинг сарғайиш турига шафтоли ва астрани сарғайишини, шолини паст бўйли сарғайиш касалликларини ҳамда бошқа бир қатор мисолларни келтиришимиз мумкин. Микоплазма келтириб чиқарадиган пастбуйлилик ва супургиларни ҳосил қилиш касаллик турлари ҳам кенг тарқалгандир. Пастбуйлилик касаллик турини кўпроқ ғалла донли экинларда кузатилади. Касалликни бу тури билан танишиш учун сулини пастбуйлилик касаллигини олиш мумкин. Бунда зарарланган сулининг буйи паст бўлиб, унинг пояси ривожланмай, бутун барглари илдиз атрофига тўпланган бўлади, поялар сони ҳам бир қанчага етади. Бундай ўсимликнинг илдизи ривожланмай, бир тутам бўлиб қолади. Супургиларни ҳосил бўлишида зарарланган ўсимликнинг шохларини ўсув нуқтасидан бир новданинг ўрнига бир қанча новдалар ривожланиши туфайли улар майда бўлади, буни четдан қараганда супургиларга ўхшатилади. Микоплазма келтирадиган касалликни бу турига мисол қилиб толни супурги ҳосил қилиш касаллигини олишимиз мумкин. Микоплазмалар келтириб чиқарадиган ўсимликнинг генератив аъзоларининг ўзгариши турида зарарланган гулларни ранги яшил тусга киради ва гул коса барглар кўпинча ривожланиб кетади. Касалликнинг бу турига мисол қилиб помидорнинг, болгар қалампирининг, бақлажоннинг столбур касалликларини ва бошқа касалликларни олиш мумкин. Лаборатория

машғулоти даврида вируслар ва микоплазмаларга ҳос бўлган касаллик турларини ўзаро таққослаб кўриб чиқиш керак ҳамда расмларини чизиш зарур.

O'xshashlar

Боғларни касаллик ва зараркунандалардан ҳимоялаш машиналари

Усимликларда касалликни юзага келтирадиган бактериялар.

Касаллик ва зараркунандаларга қарши курашда ишлатиладиган машиналар

Фитопатология фитопатология фанининг мақсади ва вазифалари

Усимлик касалликларининг асосий турлари.