Нав хакида тушунча. Бошлангич материал тугрисида таълимот - Qishloq va o'rmon xo'jaligi - Referatlar

Нав хакида тушунча. Бошлангич материал тугрисида таълимот

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157 KB

Ko'chirib olish

Нав ҳ ақида тушунча. Бошланғич материал тўғрисида таълимот Қишлоқ хўжалик экинларидан ҳар йили юқори ва сифатли ҳосил олиб, аҳолини эртаги ёки йил давомида мўл-кўл озиқ-овқат маҳсулотлари, саноатни эса хом ашё билан етарли даражада таъминлашда муайян шароитнинг деҳқончилик талабларига мос келадиган серҳосил нав (дурагай)лар яратиш ҳамда уларни хўжаликларга кенг жорий этиш катта роль ўйнайди. Чунки нав экинларни ўстириш технологиясининг асосий элементларидан бири бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун республика ҳукумати қишлоқ хўжалик экинларининг янги нав (дурагай) ларни яратиш, катта майдонларда жорий этиш учун селекция ва уруғчилик ишларини тубдан яхшилашга алохида эътибор бериб келмоқда. Ҳозирги замон қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришда экинларнинг навларига нисбатан қуйидаги асосий талаблар қўйилади: - ҳар йили мунтазам юқори ҳосил бериш; - ўсиш шароитининг ноқулайликларига, касаллик, зарарку-нандаларга чидамли бўлиши; - экинни механизмлар воситасида етиштириш ва ҳосилни йиғиштиришни механизациялаштиришга имконият яратиш; - маҳсулоти юқори сифатли бўлиши; - пластик (мосланувчанлик) қобилиятига эга бўлиши; - нав интенсив типида, яъни қулай агротехника шароитларида ўсимликларнинг кучи аввало ҳосилни кўпайтиришга сарфланадиган бўлиши керак.

Навлар олдида қўйиладиган асосий талабларга мувофиқ уларнинг белги ҳамда хусусиятлари бир неча группаларга бўлинади: 1. Ҳосилдорликни ифодалайдиган: бошоқдаги (сўтадаги, рувакдаги) доннинг оғирлиги, битта ўсимликдаги ҳосил миқдори, ҳосил шохлари ёки махсулдор пояларнинг сони ва бошқалар. 2. Ўсиш ва ривожланиш шароитининг ноқулайликларига чидамлилигини ифодалайдиган: илдиз системасининг кучайиши, намликдан унумли фойдаланиши, қишга, совуққа чидамлилиги, поянинг етиб қолмаслиги каби хусусиятлар. 3. Касаллик ва зараркунандаларга чидамлиликни кўрсатадиган белги ва хусусиятлар. Улар ўсимликнинг анатомик-морфологик, биохимик ва физиологик тузилишига, иммунитетга боғлиқ. Масалан, буғдой гулининг барг найи ичидаёқ чангланиши, кунгабоқар пистасининг пўчоғида қаттиқ (панцерли) ҳужайралар қаватининг бўлиши, ғўза баргининг қалин тукли ёки поясининг қалин пўстли бўлиши. 4. Экинни механизмлар воситасида етиштириш ва ҳосилни йиғиб-териб олишни механизациялашга имкон берувчи белгилар: ўсимлик поясини етиб қолмаслиги (пакана ёки бақувват бўлиши); бошоқча ва гул қобиқларининг қаттиқ бўлиши ғалла (дон) экинларида дон тўкилиши ва янчилиш даражасини белгилайди; картошка туганакларининг уяда тўп бўлиб ва тупроқнинг юза қисмида жойланиши каби белги ва хусусиятлари. 5. Ҳосил-маҳсулот сифатини ифодалайдиган: дон мағзининг шишасимонлиги, оқсилнинг миқдори, клейковинанинг миқдори ва сифати, доннинг ун чиқиш ва нон ёпишни таъминлайдиган хусусиятлар, ғўза (пахта) толасининг узунлиги, пишиқлиги ва чигитдан ажралувчанлиги, ем-хашак ўтларда озиқа моддалар, витаминлар, минерал тузларнинг миқдори, картошка туганагида крахмал, оқсил, витаминлар ва микроэлементларнинг миқдори ва ҳоказо.

6. Навларнинг пластиклиги (мослашувчанлиги) ва интенсив типдалигини ифодалайдиган: ривожланиш даражаси, барг юзасининг сатхи (фотосинтетик имконияти), ҳосил тўплаш қобилияти ва бошқалар. Навларнинг пластиклиги уларнинг ҳам қулай ҳам ноқулай шароитларига биологик мослашиб, тегишли, тўғри агротехника қўлланилганда мўл ҳосил бериш қобилияти билан ўлчанади. Экинларнинг навлари маълум бир тупроқ-иқлим шароитида яратилади ва танлаш орқали шу ёки шунга яқин муҳитга мослаштирилади. Шунинг учун ҳар қандай иқлимга мослаша оладиган ва юқори ҳосил берадиган нав йўқ. Пластик навларга кузги буғдойнинг Безостая-1, Мироновская-808, Донская безостая, бахори буғдойнинг Саратовская-29ларни мисол қилиб келтириш мумкин. Қишлоқ хўжалик экинларининг навлари келиб чиқиши, яратиш усуллари ва расмийлаштиришига қараб бир неча группаларга бўлинади. Навлар келиб чиқишига қараб маҳаллий ва селекцион навлар бўлади. Мақаллий нав деб бирор экиннни маълум шароитда узоқ вақт (йиллар) давомида ўстириш жараёнида, табиий танланиш таъсири остида ва сунъий танлашнинг энг содда (примитив) усулларини қўллаш натижасида яратилган ўсимликлар группасига айтилади. Экинларнинг маҳаллий навлари ҳалқ селекциясининг маҳсулидир. Улар маҳаллий шароитларига ва қўлланадиган парваришларига мослашган бўлиб, мавжуд маҳаллий ноқулай шароитлари қишга, совуққа, қурғоқчиликка, тарқалган касаллик, ҳашаротларга чидамли бўлиб шаклланган. Масалан бахори буғдойнинг қурғоқчиликка чидамли Полтавка, Гирка, Русак, Улька, Черноуска, Гарновка, қишга ўта чидамли ва доннинг сифати яхши бўлган кузги буғдойнинг Крымка, Сандомирка, Высоколитовка маҳаллий навлари. Ўрта Осиё, жумладан Ўзбекистон шароитида ҳам кўп экинларнинг, буғдой, арпа, жўхори, қовун, тарвуз, сабзавот экинлари, беда, ток (узум) мевали дарахтлар ва бошқаларнинг кўп миқдорда маҳаллий навлари шаклланиб, ҳосил

қилинган, айримларининг аҳамияти катта бўлиб, ҳозиргача экилиб келинмоқда. Айрим экинларнинг маҳаллий навлари тўғрисида ўтган дарсда айтиб ўтилган эди. Маҳаллий навларнинг ўсимликлари ташқи кўриниши бўйича ўхшаш бўлишига қарамай хўжалик-биологик белгилари бўйича ҳар хилдир. Улар кўпинча популяциялардан иборат бўлиб, шунинг учун янги селекцион навлар яратишда қимматли бошланғич материал сифатида кенг фойдаланилади. Шундай қилиб маҳаллий навларни икки томонлама аҳамиятга эга эканлигини кўрамиз. Биринчидан у ўзининг келиб чиқишлигидан маҳаллий ноқулай шароитларга чидамлилиги, ноқулай шароитда ҳосилни тўплаш, шакллантириш қобилиятлилиги ва иккинчидан популяция – ҳар хил хўжалик биологик хусусиятларга эга бўлганлиги – селекция учун қимматли бошланғич материал бўлиб ҳисобланади. Маҳаллий нав – популяциялардан жуда кўп миқдорда юқори ҳосилли яхши сифатли, чидамли селекцион навлар яратилган ва яратилмоқда. Бу тўғрида батафсил аналитик селекцияси мавзули маърузада тўхталиб ўтамиз. Селекцион навлар – селекциянинг илмий усулларини қўллаб яратилган нав селекцион нав деб аталади. Селекцион нав морфологик белгилари ва хўжалик- биологик хусусиятлари бўйича бир-биридан фарқ қилмайдиган, ўзаро жуда ўхшаш ўсимликлар группасидир. Яратилиш усулларига қараб селекцион навлар популяция, линияли, клонли, дурагай ва мутант навларга бўлинади. Популяция навлари деб ўзидан ёки четдан чангланувчи ўсимликларнинг оммавий танлаш йўли билан яратилган навларга айтилади. Популяция сўзи – Иогансен таклифи билан киритилган бўлиб, ирсиятлари билан бир-биридан фарқ қиладиган индивид (айрим) ўсимликлар аралашмасига айтилади.

Популяция навларининг ўсимликлари ирсий жиҳатдан бир хил эмас. Ўзидан чангланувчи экинлар популяция навларининг ўсимликлари морфологик ва хўжалик-биологик хусусиятлари бўйича ҳар хил бўлади (улар гомозигота линиялардан иборат). Четдан чангланувчи экинлар популяция навлари ўсимликлари доимо четдан чангланиб туришига қарамасдан уларнинг белги ва хусусиятлари бир текис бўлади. Ўзидан чангланувчи ва четдан чангланувчи ўсимликларнинг ҳамма маҳаллий навлари – популяция навларидир. (буғдойнинг Полтавка, Чирка, Улька, қизил буғдой, оқ буғдой, қора қилтиқ, жухорининг чиллаки, олти ойлик ва бошқа маҳаллий навлари). Линияли навлар деб ўзидан чангланувчи экинларнинг ўсимликларини якка танлаш йўли билан яратилган навларга айтилади. Селекцияда “линия” сўзи ишлатилиб, - линия деб битта ўзидан чангланувчи ўсимликнинг наслига (авлодига) айтилади. Линияли нав ўзидан чангланувчи экиннинг (буғдой, арпа) битта ўсимлигининг кўпайтирилган насли бўлиб, у ҳамма белги ва хусусиятлари бўйича бир бирига жуда ўхшаш ўсимликлардан иборат. “Тоза линия” тушунчасини 1903 йилда Даниялик биолог олим Иогансен киритган бўлиб, тоза линия деб битта ўзидан чангланувчи гомозигота ўсимликнинг авлодига айтилади. Бахори буғдойнинг Лютесцент 62, Мелянопус 69, Эритроспермум 841, арпанинг Винер, Нутанс 187, ғўзанинг 133, 137-Ф навлари линияли навлардир. Клонли навлар – вегетатив қисмлари (туганак, қаламча, кўзча пиёз, барг, тўқима) билан кўпаядиган экинларда якка танлаш усули билан яратилган навлардир.

“Клон” деб вегетатив органлари билан кўпайтирилган бир ўсимликнинг авлодига айтилади. Клон нави – вегетатив йўли билан кўпайтирилган битта ўсимликнинг авлоди бўлиб, бир-бирига ўхшаш ўсимликлар группасидан иборат. Картошканинг скороспелка 1, Зазерский, Майконский навлари – клон навларидир. Дурагай навлари – дурагайлаш ва дурагай популяцияларидан танлаш йўли билан яратилган навлар. Дурагай навларнинг бир текислиги линияли навларга нисбатан камроқ, шунинг учун уларда қайта танлаш ўтказилиб, улар асосида янги навлар яратиш мумкин. Районлаштирилган (давлат реестрига киритилган) навларнинг аксарияти дурагай навларидир. Кузги буғдойнинг Безостая 1, Прибой, Одесская безостая, Донская безостая, Одесская 51, Шердор, Улуғбек-600, бахори буғдойнинг Саратовская 29, Саратовская 46, ғўзанинг Тошкент 1, С-6037, Оқ олтин, Юлдуз, Оқдарё-5, Оқдарй-6, картошканинг Белорусский ранний, Детскосельский, Невский, Зарафшон навлари. Мутант навлари деб сунъий мутагенез йўли билан ирсияти ўзгарилган ўсимликлардан якка танлаш йўли билан яратилган навларга айтилади. Буғдойнинг Новосибирская 67, арпанинг Минский, ғўзанинг Мутант-1, Ан-407, Ан-402 навлари мутант навларидир. Полиплоид навлари – сунъий полиплоидия усуллари билан ўсимликлар хужайраларидаги хромосомалар сонини ўзгартириб янги белги ва хусусиятли ўсимликлар ҳосил қилиб танлаш асосида яратилган навлар. Тритикале экини ва унинг навлари, қанд лавлагининг триплоид навлари, жавдарнинг тетраплоид навлари, тарвузнинг уруғсиз навлари полиплоидия усули ёрдамида яратилган навлардир.

Расмийлаштирилишига қараб навлар районлаштирилган (давлат реестрига киритилган), истиқболли ва камёб навларга бўлинади. Давлат реестрига киритилган навлар – давлат навсинашидан муваффақиятли ўтиб районлаштирилган навлардир. Давлат реестрига киритилган навлар Республиканинг (вилоятларнинг) катта майдонларида экилишига рухсат берилиб, уларнинг уруғчилиги ташкил қилинган ҳолда уруғи кўпайтирилиб, хўжаликлар таъминланади. Истиқбол навлар – давлат навсинашида синалиш жараёнида ўз хислатлари – белги ва хусусиятлари (хосилдорлик, чидамлилик, юқори сифатли) жиҳатидан яхши натижа кўрсатган, ҳали Давлат реестрига киритилмаган (районлаштирилмаган), лекин катта майдонларда (айрим вилоятларда) экишга рухсат берилган навлар – истиқболли навлар деб аталади. Масалан Самарқанд қишлоқ хўжалик институти олимлари томонидан яратилган арпанинг Темур нави аввал Фарғона вилоятида исиқбол нави сифатида экишга рухсат этилган эди, кейинчалик давлат навсинаши тугагач – давлат реестрига киритилиб, республика бўйича (ҳамма вилоятларда) районлаштирилиб экишга рухсат берилди ва ҳозир катта майдонларда экилмоқда. Худди шундай мисол институтда яратилган қаттиқ буғдойнинг Истиқлол нави – аввал истиқбол нав деб қабул қилинган эди. Камёб навлар – илгари районлаштирилган Давлат реестрига киритилган юқори ҳосилли, яхши сифатли, ноқулай шароитларга, касаллик ва зараркунандаларга чидамли, хўжаликлар томонидан яхши баҳо берилиб, талаб қилинадиган, лекин ҳар хил сабабларга кўра уруғи камайиб қолган навлар. Мисол қилиб Самарқанд қишлоқ хўжалик институтида яратилган кўп йиллар давомида (18-20 йил) юқори ҳосил бериб келган яхши сифатли (бозорбоп), халққа маъқул бўлиб келган картошканинг эртапишар Зарафшон нави хозир унинг уруғини кўпайтириш йўллари (биотехнология усулида) ўрганилмоқда.

Бошланғич материал. Бошланғич материал деб, янги навларни яратиш учун селекция ишида қўлланиладиган маданий ва ёввойи ўсимлик хилларига айтилади. Селекция учун бошланғич материал турли ёввойи ва маданий ўсимликларни топиш, уларни ўрганиш, дурагайлаш ҳамда сунъий мутагенез, полиплоидия, гетерозисдан фойдаланиш йўллари билан яратилади. Селекцияда бошланғич материалдан тўғри фойдаланиш учун ўсимликларнинг систематикаси ва тарқалишини чуқур билиш керак. Ҳозирги вақтда ўсимликларнинг 500 мингдан ортиқ тури борлиги аниқланган, шундан 300 мингга яқини ёпиқ уруғли (гулли) ўсимликлардир. Ўсимликлар систематикасидаги асосий таксономик бирлик - турдир. Тур деб келиб чиқиши ўхшаш, бошқа гурухлардан сифат жиҳатдан фарқланувчи ўсимликлар тўпламига айтилади. Битта турга кирадиган ўсимликлар бир-бири билан осон чатишади, наслли авлод беради ва маълум ареалда тарқалган бўлади. Фанда ўсимлик ва ҳайвон турлари иккита лотинча сўз – туркум ва тур номи билан юритилади. Туркумнинг номи бош ҳарф билан турнинг номи эса кичик ҳарф билан ёзилади. Масалан, юмшоқ буғдой – Tritikum aestivum T . aestivum (тритикум аестивум) – тритикум – туркум номи, аестивум – тур номи, Tritikum durum T . durum (тритикум дурум), ўрта толали ғўза – G ossirium hirsutum G. hirsutum (госсипиум хирзутум) маданий картошка тури Solanum tuberosum S . tuberosum (соланум туберозум), беда (кўк) Medicado sativa M . sativa (медикаго сатива) ва бошқалар. Турлар бирлашиб туркумларни, бир бирига яқин туркумлар эса оилаларни ташкил қилади. Селекцияда бошланғич материалдан фойдаланиш учун зарур бўлган асосий систематик бирликлар: оила, туркум, тур ва хилларни яхши билиш лозим. Ўсимлик турлари ўз навбатида бир неча хилларга бўлинади. Хиллар ўртасидаги белги ва хусусиятлар фарқи анча кам, масалан, буғдойнинг хиллари

бошоқнинг ранги, қилтиқнинг бор йўқлиги ва ранги, бошоқча қобиғининг тукланганлиги ва ранги, доннинг ранги каби белгилар билан фарқ қилади. Бир ботаник тур ёки хилга мансуб, лекин географик келиб чиқиши ҳар хил бўлган экинлар ноқулай шароитларга – қурғоқчиликка, совуққа, касаллик ва зараркунандаларга чидамлилиги ҳамда биохимик хусусиятлари бўйича кескин фарқланиши мумкин. Битта турга мансуб экинлар ўртасидаги биологик тафовутларни айирбошлашда селекцияда экологик тип (экотип) тушунчаси қабул қилинган. Экотип деб экин турининг маълум тупроқ-иқлим шароитига мослашган ирсий барқарор хилларига (формаларига) айтилади. Масалан, юмшоқ буғдойнинг чўл, ўрмончўл, Эрон-Туркистон, Шимолий Рус, Закавказ каби экотиплари мавжуд. Бундан ташқари, академик П.Н.Константинов агро-экотип тушунчасини фанга киритди. Агроэкотип деб – бир тур ёки хилга мансуб бўлган, аниқ бир экологик ва ишлаб чиқариш шароитларига мослашган, тўғри агротехника қўлланганда юқори ҳосил ҳамда сифатли маҳсулот берадиган ўсимликлар группасига айтилади. Амалда агроэкотип деб, экин турининг ҳар бир зонада районлаштирилган ёки истиқболли ҳисобланган навларга айтилади. Ўсимликлар билан ташқи муҳитнинг ўзаро муносабатини, яъни экотипларнинг шаклланиш қонунниятларини ўрганадиган фан экология деб аталади. Экологик омиллар асосан 3 та дир. 1. Атмосфера (ёруғлик, ҳарорат, ҳаво намлиги, ҳаводаги карбонат ангидридининг миқдори). 2. Тупроқ (физик хоссалари, кимёвий таркиби, сув ва тузларнинг миқдори). 3. Биотип омиллари (касаллик ва жониворлар мавжудлиги).

Ўсимлик турлари намликка бўлган талабига қараб уч экотипга бўлинади: ксерофит, гигрофит, мезофит. Қурғоқчиликка мослашган ўсимликлар – ксерофитлар, намлиги, кўп (ортиқча) бўлган шароитга ўрганган ўсимликлар – гигрофитлар, ўртача (етарли) намлик шароитида яшашга мослашган ўсимликлар эса мезофитлар дейилади. Селекцияда муваффақиятларга эришиш учун экинларнинг бир ёки бир неча хилларини турли тупроқ-иқлим шароитларида етиштирганда уларнинг хусусиятлари қандай юзага келишини билиш катта аҳамиятга эгадир. Бунда қуйидагиларга эътибор бериш айниқса муҳимдир: - вегетация даврининг давомийлиги, яъни ўсимликларни тезпишарлиги; - ривожланиш фазаларининг ўтиши, яъни вегетация даврининг таркиби (айрим ривожланиш фазаларини ўтишдаги фарқланишлар); - ҳосилни ва унинг таркибини ифодаловчи миқдорий белгилар; - ўсувчанлик белгилари (поянинг узунлиги, баргнинг сони, ўсимликнинг шикастлангандан сўнг тикланган даражаси ва бошқалар; - қурғоқчиликка ва ортиқча нам шароитига чидамлилик; - паст ҳароратга – совуққа чидамлилик; - гуллаш хусусиятлари (очиқ ёки ёпиқ гулнинг чангланиши, ҳарорат ва намликнинг гуллашга таъсири; - касаллик ҳамда зараркунандаларга чидамлилик; - поянинг ётиб қолмаслиги, донинг тўкилмаслиги; - ҳосилнинг биохимик таркиби (оқсил, қанд, крахмал, мой ва бошқа моддаларнинг миқдоридаги фарқланишлар); - муҳитнинг намлик даражасига бўлган муносабати (ривожланиш типининг ксерофил, мезофил ёки гигрофиллиги). Экин хилларининг юқорида келтирилган ва бошқа кўпгина биологик хусусиятлар бўйича таърифи экологик географик группалаш натижасида

берилади. Экинларнинг ҳар хил географик формалари турли шароитларда ўсиб мослашади ва танлаш йўли билан экологик хилларга бўлинади. Академик Николай Иванович Вавилов биринчи бўлиб экин турларини экологик географик группаларга ажратишнинг аниқ қонуниятларини белгилади. Шу қонуниятларга биноан ҳар бир экологик географик группа экинлар бир хил табиий-географик шароитда вужудга келган бўлиб, ўхшаш белгиларга эгадир. Ҳар бир экологик-географик группа экинлари бир хил морфологик белгилар ва физиологик хусусиятларга ҳам эга бўлади. Селекционерлар экинларни экологик-географик жиҳатдан группалаб, уларнинг хилма-хиллигига қараб иш тутади ҳамда зарур форма ва навларни қидириб топади. Кўпчилик экинлар экологик-географик жиҳатдан ўрганилиб, уларнинг келиб чиқиши ва ўстириш шароитларида шаклланган экотиплари аниқланган. Масалан, буғдойнинг чўл, ўрмон-чўл, ўрмон, Ғарбий Европа, тоғли Озарбойжон, тоғолди экологик группалари маълумдир. Маданий ўсимликларни экологик-географик негизида ўрганиш ҳар хил экотипларнинг шаклланишида табиий, сунъий танлаш ва ташқи шароитнинг аҳамиятини аниқлаш имкониятини берди. Н.И.Вавилов маданий ўсимликларни тур ичида экологик-географик группалашнинг қуйидаги схемасини таклиф этди: Тур Экологик-географик типлар

Ботаник турлар Форма (шакл) ва навлар Селекцияда янги нав яратиш учун экиннинг қандайдир тури, экологик- географик типи, хили, формалари ёки навлари бошланғич материал сифатида олиниб танлаш ўтказилса ҳам барибир уларнинг бир қатор муҳим белги ва хусусиятлари ҳисобга олинади (танлаш экинларнинг белги ва хусусиятлари асосидагина ўтказдилар). Экинларнинг ҳар қандай нави (формаси) бошқа навлардан сифат жиҳатидан яъни белгилари билан фарқ қилади. Навларнинг сифати уларнинг белги ва хусусиятларида намоён бўлади. Экиннинг ташқи кўриниши ва тузилишидаги морфологик хусусиятлар белги деб аталади. У миқдор ёки сифат билан ифодаланади. Миқдорий белгилар экинларда санаб, ўлчаб, тарозида тортиб аниқланади Масалан, буғдойдаги серҳосил (бошоқ чиқариб, дон берадиган) поялар, ғўзадаги ҳосил шохлар, кўсакдаги чигитлар, картошкадаги туганаклар сони саналиб, ғўзада ўсимликнинг бўйи, буғдойда бошоқнинг, ғўзада эса толанинг узунлиги ўлчанади, бир туп ғўзадаги ҳосил, ҳар бир кўсакнинг йириклиги, 1000 та уруғнинг оғирлиги тарозида тортилади. Ўсимликнинг кўз билан бевосита кўриб аниқлаш мумкин бўлган белгилари сифат белгилар дейилади. Масалан, гул, мева, уруғ ва бошоқнинг ранги, шакли, бошоқча қобиқчасининг тукли ёки туксизлиги, бошоқнинг қилтиқли ёки қилтиқсиз кабилар. Экиннинг физиолгик, биохимик ва технологик хоссалари хусусият деб айтилади. Ўсимликнинг физиологик хусусиятлари унинг юқори ва паст ҳароратга, касалликларга чидамлилиги агротехника шароитларига (ўғитларга ва

сувга) муносабати кабилар. Ўсимликдаги турли моддаларнинг (оқсил, мой, қанд, крахмал, эфир мойлари, витаминлар, минерал тузлар ва бошқаларнинг) миқдори ва сифати экиннинг биохимик хусусиятлари дейилади. Ўсимликнинг технологик хусусиятлари уларни қайта ишлаш билан боғлиқ бўлган кўрсаткичлардир. Масалан, дондан ун, ундан нон чиқиши. Толанинг узунлиги ва пишиқлиги каби хусусиятлари, арпа донидан пива тайёрланиши, картошка туганагидан спирт ва крахмал чиқиши ва бошқалар. Селекция жараёни бошланғич материални танлаш ва тайёрлашдан бошланади. Селекция ишининг бошланишида бошланғич материал қанчалик тўғри танланса, шунчалик осон ва тез муддатда мақсадга эришиш мумкин. Академик Н.И.Вавилов “Селекция ишининг муваффақиятлари ҳаммадан кўра кўпроқ бошланғич материални танлашга боғлиқдир”, деб кўрсатган эди. Бошланғич материал деб, селекцияда янги навлар яратиш учун қўлланиладиган маданий ва ёввойи ўсимликларга айтилади. Селекцияда фойдаланиладиган бошланғич материаллар асосан 3 категорияга бўлинади: 1. Табиатда тайёр ҳолда мавжуд бўлган ўсимликлар; 2. Дурагайлаш йўли билан етиштирилган ўсимликлар; 3. Сунъий мутагенез, полиплоидия ва бошқа усуллар билан олинган ўсимликлар. Табиатда тайёр бўлган ўсимликлардан селекцияда кенг фойдаланиш учун ўсимликлар систематикаси, экологияси ва географиясини чуқур билиш лозим. Ҳозирги замон селекцияси учун бошланғич материаллар 4 группага бўлинади: - табиий популяциялар; - дурагай популяциялар;

- ўзидан чангланган (инцух) – линиялар; - сунъий мутациялар ва полиплоид формалар Ўсимликларнинг ёввойи ҳолда ўсадиган хиллари, экинларнинг маҳаллий ва ўсимликларнинг ВИР даги жахон коллекцияси намуналари табиий популяциялар деб айтилади. Дурагайлаш натижасида пайдо бўлган ўзаро эркин чатишадиган, лекин бир биридан ирсий белгилари билан фарқ қиладиган ўсимликлар группаси дурагай популяциялар деб айтилади. Улар икки хил бўлади: бир ботаник турга мансуб бўлган нав ва формалардан чатиштириб олинган тур ичида дурагай популяциялар; бошқа ботаник тур ёки туркумларга мансуб бўлган экинлардан чатиштириб олинган турлараро ва туркумлараро дурагай популяциялар. Ўзидан чангланган (инцухт) – линиялар деб четдан чангланадиган ўсимликни кўп марта мажбуран ўзидан чанглантириб олинган бир ўсимликнинг наслига айтилади. Гетерозисли дурагайлар яратишда яхши инцухт-линиялар танлаб олиниб, ўзаро ёки навлар билан чатиштирилади. Натижада ҳосил қилинган дурагай уруғлар экилган йили ҳосилдорлик кескин ошади. Шунинг учун инцухт- линиялар дурагайларнинг уруғини ҳар йили етиштириш керак. Сунъий мутация ва полиплоид формалар деб, ўсимликларга радиациянинг ҳар хил турлари, махсус мураккаб химиявий моддалар, ҳарорат ва бошқа омиллар билан таъсир этиб яратилган бошланғич материалга айтилади. Селекциянинг ривожланиш тарихида турли бошланғич материал аҳамияти турличадир. Табиий популяциялар кўп асрлар давомида селекция учун ягона бошланғич материал бўлиб келган. Генетика фани пайдо бўлиши ва ривожланиши натижасида селекцияда дурагайлашни қўллаш назарий жиҳатдан асослаб берилди. Мутантлар ва полиплоид формалар селекция учун янги бошланғич материал бўлиб, кўпчилик экинлар сохасида яхши натижалар бермоқда. Масалан генетик олим Набижон Назиров ғўза селекциясида радиациядан фойдаланишнинг

истиқболлари катта эканлигини 1977 йилдаёқ ёзган эди. Охирги йилларда шу усул билан яратилган бошланғич материал асосида ғўза ва бошқа экинларнинг кўп миқдорда юқори ҳосилли, чидамли, яхши сифатли навлари яратилмоқда. Табиий популяциялар ва экинларнинг маҳаллий навлари ҳозирги замон селекциясининг талабини тўла қондира олмайди, чунки улар маҳаллий шароитларга экологик жиҳатдан яхши мослашсада, янги навларда бўлиши зарур ҳисобланган ҳамма сифатларга эга эмас. Экинларнинг талабга тўла жавоб берадиган навларини яратиш учун селекцияда чет мамлакатлардан ёки бошқа қитъалардан келтирилган дастлабки материалдан ҳам фойдаланиш керак. Бир қатор мамлакатлар деҳқончилигининг тажрибалари бошқа давлатлардан келтирилган навлардан фойдаланиш катта аҳамиятга эга эканлиги яққол кўрсатиб турибди. Масалан, АҚШ ва Канада буғдой, арпа, жавдар, хашаки экинлар ва мевали дарахтлар яхши навларининг жуда кўплиги Россиядан, Ҳиндистон ва Ғарбий Европадан олинган бошланғич материалдан фойдаланиш натижасидир. АҚШнинг қурғоқчилик районларида экиладиган буғдойнинг ҳамма навлари ҳамдўстлик мамлакатлари жанубий чўл районлари негизида, жумладан, Ўрта Осиё мамлакатлари навлари негизида яратилган. АҚШ, Канада ва Аргентинада Европадан, Ҳиндистондан ва Хитойдан келтирилган навлар асосида кузги ва бахори буғдойнинг ажойиб навлари яратилган. И.В.Мичурин селекционерлар ичида биринчи бўлиб, ўсимликларнинг географик жиҳатдан узоқ формаларини дурагайлашга катта эътибор берди. У шу йўл билан мевали ўсимликларнинг кўп қимматбаҳо навларини яратди. АҚШ, Канада, Швеция, Франция, Ҳиндистон, Япония каби мамлакатларда экинларнинг юқори ҳосил берадиган, касалликларга чидамли, маҳсулотининг сифати яхши, бошқа муҳим белги ва хусусиятлари билан машҳур бўлган селекцион навлари кўпдир. Улардан селекцияда, айниқса дурагайлаш йўли билан бошланғич материал яратшда фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Баъзи четдан келтирилган навлар кўпчилик тупроқ-иқлим шароитларида районлаштирилиб,

кенг майдонларга экилган ва экилмоқда. Масалан буғдойнинг Сете-церрос-66 нави Мексикадан, арпанинг Деа, картошканинг Вольтман ва Берлихинген навлари Германиядан, Раняя роза Америкадан келтирилиб, тўғридан-тўғри экилиб, улардан кўп йиллар давомида юқори сифатли ҳосил олиниб келинган. Ғўза, картошка, арпа каби экинларнинг республикамизда тарқалган қимматли навларни яратишда четдан келтирилган навлар катта аҳамиятга эга. Масалан, картошканинг интинсив типидаги Зарафшон навини яратишда Германия (ГДР) ва Чилидан келтирилган навлардан фойдаланилди. Селекция ишида ўсимликларнинг ёввойи тур ва хиллари ҳам бошланғич материал сифатида муҳим манбаа ҳисобланади, чунки уларнинг ичида қурғоқчиликка, совуққа, қишга, тупроқ шўрига, касаллик ва зараркунандаларга ўта чидамлиги, маҳсулот сифати бўйича ажралиб турадиганлари бор. Ўсимликларнинг ёввойи хилларидан буғдой, арпа, ғўза, картошка ва бошқа экинлар селекциясида кенг фойдаланилмоқда. Академик Н.В.Цицин буғдой билан унга яқин бўлган ёввойи ўт-буғдойиқни чатиштириб, ноқулай шароитларга чидамли, ҳосилдор дони сифатли, белги ва хусусиятлари яхши сақланадиган буғдой-буғдойиқ дурагай навларини (ППГ-номли) яратишга муяссар бўлди. Академик С.Мирахмедов ғўзани ёввойи хилларидан, жумладан, Мексика ярим ёввойи ғўзасидан фойдаланиб (уни С-4727 нав билан такрорий чатиштириб), тезпишар ва вилтга чидамли Тошкент-1 навини яратди. Картошканинг ёввойи турларидан фойдаланиб, тезпишар, бир йилда икки ҳосил берадиган, вирус касалликларига, рак, фитофтора, нематадалар, колорадо қўнғизига, ҳар қандай ноқулай шароитларга чидамли, таркибида кўп миқдорда крахмал, оқсил, витаминлар сақлайдиган, интенсив типидаги навлари яратилмоқда. Бу сохада С.М.Букасов, А.Я.Камераз, П.И.Альсмик ва бошқа селекционер олимларнинг хизматлари катта. Академик Н.И.Вавилов ер юзидаги ўсимликларнинг нав бойликларини ўрганиш натижасида экинларнинг келиб чиқиш марказлари тўғрисидаги

таълимотни (қонунни) яратди. У ер юзида ўсимликлар келиб чиқишнинг асосан 8 та маркази борлигини аниқлади: Хитой-Япон, Ҳиндистон, Ўрта Осиё, Олд Осиё, Ўрта ер денгизи, Хабашистон (Абиссиния), Ўрта Америка ва жанубий Америка марказлари. Бу марказлар бир биридан чўллар, тоғликлар ёки катта сувли масофалар билан ажралиб турган. Маданий ўсимликларни келиб чиқиш марказлари тўғрисидаги таълим Н.И.Вавилов томонидан 1935 йилда эълон қилинган эди. Ундан кейин кўп йиллар (50 йилдан кўп) ўтиб А.И.Вавилов назарияси асосида ўсимликларни келиб чиқиши ва жаҳон коллекциясини бойитиш, ўрганиш борасида катта ишлар бажарилди. Шунинг асосида академик П.М.Жуковский Вавиловнинг таълимотини янада ривожлантириб яна ўсимликларнинг келиб чиқиш ва шаклланиш 4 маркази борлиги тўғрисида айтади. Шундай қилиб, ҳозир маданий ўсимликларнинг қуйидаги 12 та келиб чиқиши ва шаклланиши марказлари мавжуд: 1. Хитой-Япон маркази; 2. Индонезия-индохитой маркази; 3. Австралия маркази; 4. Ҳиндистон маркази; 5. Ўрта Осиё маркази; 6. Олд-Осиё маркази; 7. Ўрта ер денгизи маркази; 8. Африка маркази; 9. Европа-Сибир маркази; 10. Ўрта Америка маркази; 11. Жанубий Америка маркази; 12. Шимолий Америка маркази. 1. Хитой-Япон маркази. Бу икки марказдан Хитой маркази бирламчидир. Хитой маркази таъсири остида Япон маркази вужудга келган. Хитой-Япон

маркази Осиёнинг марказий тоғли районлари ва Ғарбий Хитой ҳамда унга улашган паст текисликларни ўз ичига олади. Н.И.Вавиловнинг таърифича, бу марказ маданий ўсимликлар келиб чиқишининг энг каттасидир. Ўсимликларнинг турларга бойлиги жиҳатидан у бошқа марказлардан анча устун туради. Бу ерда ўсимликларнинг бошқа марказларда бўлмаган кўплаб хил ва формалари (шакллари) мавжуд. Тариқ, гречиха, соя, наша, сабзавот, эфир мойи, бўёқ ва доривор ўсимликларнинг кўп тур ва хиллари шу ердан чиққан. Меваларнинг турлари кўплиги жиҳатидан Хитой дунёда биринчи ўринни эгаллайди. 2. Индонезия-Қиндихитой маркази. Бу ер шоли ва нон дарахтининг ватанидир. Саг ва кокос палмаси ҳамда мангонинг бирламчи ватани ҳам шу марказдир. Бу ерда шолининг ёввойи ва оралиқ хиллари кўп учрайди. Шу сатрлар муаллифи (Д.Т.) бу марказнинг бир қисмида, Лаос мамлакатида бўлиб, кокос палмаларида тарвуздек осилиб турган кокос янғоқлари, илгари кўрмаган қовун дарахтида (папайя) ҳақиқатда ҳам қовундек осилган меваларни кўриб биринчи марта истеъмол қилиб кўрган. Бу марказнинг 8 ойи доим ёмғир ёғади, қолган ойлар қуруқ келади. Лекин қиш бўлмагани учун ўсимликлар ҳамма вақт ўсиб ётади. Шунга мослашиб намлик даврда шолининг ортиқча намга чидамли навлари, қуруқ вақтда қурғоқчиликка чидамли – суғориб ўстириладиган навлари экилади. Шолининг нон учун ишлатиладиган ёпишқоқ (клейкий) навлари экилади. Маҳаллий халқ буғдой нонини истеъмол қилмайди, нон сифатида ўша гуручни пишириб қуюқ хамирга ўхшаган ҳолда истеъмол қилади. Бу шоли уруғи ва папайя уруғидан келтирилиб, жаҳон колек-циясига ва институт олимларига ўрганиш учун топширилди (Д.Т.). 3. Австралия маркази. Австралияда ғўзанинг 9 та эндемик тури топилган бўлиб, бу марказ ғўзанинг австралияли турларининг бирламчи маркази бўлиб ҳисобланади. Бу ер табиатда учрайдиган эвкалипт дарахтининг 605 туридан 500 тури, акация ва цитрусларнинг, тамаки ўсимлигининг 21 тури, жумладан унинг хавфли ашаддий касаллиги бўлган переноспорозга чидамли турларининг бирламчи келиб чиқиш марказидир. Бу мамлакат себарганинг бир тури – ер ости

себаргаси ( Trifolium subterr а rium L .) нинг иккиламчи келиб чиқиш маркази бўлиб ҳисобланади. Австралияда бу экин катта майдонларда экилмоқда. Бу марказда ёввойи шоли топилган. 4. Қиндистон маркази. Бу марказ жаҳон деҳқончилигини ривожланиш тарихида буюк аҳамиятга эга бўлиб, шоли ва шакарқамишнинг ватанидир. Бу ер маданий шолининг дунёда кенжа тур ва хиллари тарқалган энг бой марказ бўлиб, бу ерда ёввойи шоли ва улар билан оралиқ формалари (шакллари) мавжуд. Бу ердан нўхат, кунжут, каноп, ҳинд нашаси, сабзавот экинларнинг кўп хиллари, эфир мойи, бўёқ ва доривор ўсимликлар экин сифатида киритилган. Ҳиндистон жухори, махсар ва ханталнинг иккиламчи марказидир. 5. Ўрта Осиё маркази. Ҳиндистонинг шимолий-ғарбий қисми. Афғонистон, Тожикистон, Ўзбекистон ва ғарбий Тянь-шан шу марказни ташкил қилади. Бу ер юмшоқ буғдойнинг жуда кўп хилларини келиб чиққан марказдир. Пакана бўйли ва юмалоқ донли буғдой, горох, ясмиқ, нўхат, зиғир, кориандр, сабзи, пиёз, саримсоқ, шолғом ҳам шу ердан тарқалган, жавдар, кунжут ва махсарнинг иккиламчи марказидир. Ҳозир ҳам Тянь-шан тоғлари, Зарафшон тоғлари (Ургут)да ёввойи пиёзнинг ҳар хил турларини учратиш мумкин. Масалан - анзур пиёз. 6. Олд-Осиё маркази. Кичик Осиё, Саудия Арабистони, Эрон, Закавказье мамлакатлари ва Туркманистоннинг тоғли районлари шу марказни ташкилқилади. Бу ерда, айниқса Арманистонда, буғдойнинг турлари ва экотиплари жуда кўп учрайди. Закавказьеда буғдойнинг ер юзида учрайдиган 23 турларининг 18 таси (4/5 қисми) топилган. Ҳозирги вақтда буғдойнинг дунёда маълум бўлган650 хилидан 200 дан кўпроғи Арманистонда учрайди. Бу ерда ёввойи яккадонли ва қўшдонли буғдойлар ҳам борлиги аниқланган. Академик П.М.Жуковский Арманистонда буғдойнинг Тимофеев турини ( Triticum timofeevi zhuk ) топган. Бу тур касаллик ва ҳашаротларга мажмуан

(комплекс) чидамли ва цитоплазматик эркак пиштсизлик (ЦМС)нинг манбаи бўлиб ҳисобланади. Кичик Осиё ва Закавказье жавдарнинг асосий ватанидир. Узум, нок, олча, гилос, ёнғоқ, анор, беҳи, бодом, анжир, жийда, хурмо каби ўсимликларнинг ватани Олд Осиё ҳисобланади. Қовуннинг кўп хиллари шу марказда топилган. Кўк беда, люпин, эспарцет, шабдор каби ем-хашак экинлари шу ердан тарқалган. 7. Ўрта ер денгизи маркази. Бу марказда қаттиқ буғдойнинг бир неча кенжа турлари, қумли сўли, вика, лавлаги тарқалган. Бу ер буғдойнинг ва дуккакли дон экинларининг иккиламчи маркази бўлиб ҳисобланади. Бу марказда деҳқончилик маданиятининг анча яхши бўлганлиги ва одам томонидан ўсимликларни яхшилаш жараёни ўтган бўлиб, арпа, дуккаклар, нўхат, горох, чечевица уруғлари, бошқа жойларда бирламчи марказда – Ўрта Осиёда ўсадиганларга қараганда анча йирик донлидир. 8. Африка маркази. Унинг территорияси жуда катта. Абиссиния ген маркази ҳам шу марказга автоном ҳолатда киради. Африка марказида буғдойнинг кўп ўзига хос хиллари учрайди. Қаттиқ буғдойнинг формалари айниқса кўп. Сулининг Абиссиния тури аввало шу ерда топилган. Бу марказ маданий арпа келиб чиққан жой бўлиб, унинг бу ерда учрайдиган 16 та хили илгари мутлақо маълум бўлмаган ва хозир ҳам улар бошқа жойларда учрамайди (уруғи сариқ, яшил, қора, гунафша рангли, сариқ паканали вирус касалига чидамли, таркибида кўп миқдорда 19% гача оқсил ва 4% гача лизин аминокислотаси бўлган намуналар). Бу марказда зиғирнинг ўзига хос уруғи учун экиладиган ва уруғидан ун тайёрлайдиган хиллари (нон зиғири) тарқалган. Эфиопия дуккакли дон экинлари – горох, нўхат, чечевина, чина, люпиннинг келиб чиқиш марказларидан бири бўлиб ҳисобланади. Жухорининг ҳамма турлари шу ердан келиб чиққан, Африка ғўзасининг бир неча тури, африка шолиси, тарвуз, финик (хурмо) пальмаси шу ердан келиб чиққан. Кана кунжут ва жанубий африка жавдарининг бирламчи ген маркази, арахиснинг иккаламчи келиб чиқиш марказидир.

9. Европа-Сибир маркази. Бу ер қанд лавлагининг бирламчи ва иккиламчи келиб чиқиш марказидир, қизил себарга ва беданинг кўп кенжа турлари, амур узуми, ёввойи олма ҳамда нок шу ердан тарқалган. Тола учун экиладиган зиғирнинг бирламчи маркази, Кубанда эса кунгабоқарнинг иккаламчи маркази шаклланган. Рус халқ селекцияси натижасида яратилган чақиладиган (грызовой) кунгабоқар мойли экинга, кейинчалик мойли ва эфир мойли экинлар илмий текшириш институти (ВНИИМК) фаолияти натижасида юқори (кўп) мойли янги ишлаб чиқариш экинга айлантирилади. 10. Ўрта Америка маркази. Бу марказ Мексика, Гватемала, Коста-Рика, Гондурас ва Панамани ўз ичига олади. У маккажухори ҳамда унга яқин ёввойи турлари (Теосинте ва Трипсакум)нинг асосий ватанидир. Бу ердан маккажухори бутун дунёга тарқалган. Ёввойи ҳолда маккажухори 70 минг йил илгари мавжуд бўлган экан. Америкали фасол (лувё), кади (қовоқ) турлари, картошканинг туганакли ёввойи турлари шу ерда шаклланган. Бу ер какао ўсимлигининг ватани. Бу ердан келиб чиққан америкали ғўза – упланд – жахон пахтачиликни асосини ташкил қилади. 11. Жанубий Америка маркази. Маданий ўсимликларнинг шаклланиш жараёнларига Кордильер ва Анд гигант (баланд) тоғларининг таъсири катта бўлган ер шарининг шу қисмида картошка маданийлаштирилган. Бу ердан ингичка толали Миср ғўзаси ( Gossipium borbadense ) келиб чиққан. Жанубий Америкадан бир неча аср олдин у Мисрга келтирилиб, у ердан тарқалиб кетган ва Миср ғўзаси деб аталган. Кунгабоқарнинг икки кенжа туркуми бўлиб жанубий америка кенжа тури ва шимолий америка кенжа тури ҳар қайсисининг кўплаб турлари (ўтсимон, чакалаксимон) мавжуд. Перу жанубий америка кунгабоқарнинг 17 чакалак (кустарник) турининг бирламчи генцентри. Помидор, тамаки ҳам шу ерда вужудга келган.

12. Шимолий Америка маркази. Кунгабоқарнинг 50 га яқини, картошканинг ва тамакининг бир неча, люпиннинг 40 дан ортиқ ва ғўзанинг битта ёввойи тури шу марказда шаклланган. Шимолий Америка узумнинг эндемик турларининг бирламчи маркази бўлиб ҳисобланади. Ўсимликларнинг келиб чиқиш макромарказлари билан бир вақтда П.М.Жуковский микромарказлар борлини аниқлаган.Микромарказлар экин бирламчи марказларининг қолдиқлари ёки янгидан пайдо бўлган генмарказларидир. Улар қисқа жуда кам жойда тарқалган, чегараланган ёки бирлашган гуруҳларни ташкил қилади. Масалан, жавдар Олд Осиёдан келиб чиққан, лекин Жанубий Африкада унинг бир тури – Жанубий Африка ( Secale africanum Stapt ) тури бошқа ҳеч қаерда учрамайди. У ўзидан чангланувчи кўп йиллик ўсимлик. Эфиопия – узоқ кунда ўсадиган ёввойи карам формаларининг (шаклларининг) микромарказидир. Галопагос ороллари – эпдемик ёввойи помидор турларининг микромаркази, у жуда қурғоқчиликка чидамли. Майда жойда ўсадиган ғўзанинг эпдемик микромарказлари кўп. Масалан, Мексикани Шимолий-Ғарбида, Калифорния ярим оролида, Калифорния кўрфази оролларида ғўзанинг еттита турини жамлаган микромарказлар блоки (бирлашма) борлиги аниқланган. Араб ярим оролининг жанубида ёввойи ғўзанинг қурғоқчиликка ўта чидамли, ҳалигача селекцияда фойдаланилмаган турларининг учтамикромаркази жойлашган. Буғдой ва картошканинг кўп микромарказлари очилган. Маданий ўсимликлар келиб чиқиши ва шаклланишининг марказларини бирламчи ва иккиламчиларга ажратиш Н.И.Вавилов томонидан таклиф этилган. Бирламчи марказлар жуда қадимий бўлиб, иккиламчи марказлар анча кейинроқ ташкил топган. Уларнинг вужудга келиши деҳқончилик билан шағулланувчи районлар ўртасида савдо-сотиқ ва бошқа алоқаларнинг ривожланиши билан боғлиқдир.

Маданий ўсимликларнинг учинчи (учламчи) марказлари – йирик селекцион марказлардир. Бу ерда сунъий усулда минглаб дурагайлар, мутантлар, полиплоидлар тайёрланиб, улардан танлаш йўли билан кўп навлар, дурагайлар ва формалар яратилмоқда. Шунингдек, бу учламчи марказларда сунъий равишда турли экинларнинг ҳатто илгари табиатда бўлмаган туркум, тур ва хиллари яратилмоқда (масалан – тритикале). Н.И.Вавиловнинг кўрсатишича маданий ўсимликларнинг энг асосий турлари шаклланган майдонлар ер шаридаги қуруқликнинг 1/40 қисмини ташкил этади. Маданий ўсимликларнинг 80% дан кўпроғи эски дунё мамлакатларидан келиб чиққан, қолган қисми Америка қитъасида шаклланиб, бошқа жойларга тарқалган. Хозир жахондаги мавжуд 640 хил маданий ўсимликларнинг 500 тадан кўпроғи Европа, Осиё ва Африка мамлакатларидан, тахминан 100 хили эса Америка қитъасидан тарқалган. Ҳамма маданий ўсимлик турларининг қарийб ярми Ҳиндистон ва Хитойдан келиб чиққан. Ўсимликлар интродукцияси. Ўсимликларнинг қандайдир хилларини бошқа район (минтақалар)дан олиб келиб селекция ишида фойдаланиш интродукция билан боғлиқ. Интродукция лотинчада ( introductio ) киритиш демакдир. Интродукция деб, ўсимлик тур ёки навларини улар илгари ўсмаган (экилмаган) мамлакат ёки минтақага (ўсмаган жойга ёки шароитга) олиб (кўчириб) келиб киритилиши айтилади. Маккажўхори, картошка, тамаки, кунгабоқар, помидор, ингичка толали ғўза каби экинлар мамлакатимизга Америка қитъасидан интродукция қилинган. Ўсимликлар селекциясида интродукциянинг аҳамияти жуда катта. Н.И.Вавилов ўсимликлар интродукциясининг назарий асосларини яратиб, маданий ўсимликларнинг географик тарқалиши билан боғлиқ бўлган ўзгарувчанлик қатор муҳим қонуниятларини аниқлади. Н.И.Вавилов кузатишларининг натижасида ўсимликларнинг тур ва хиллари ер юзида бир текисда тақсимланмаганлиги аниқланди. Ўсимлик турларининг

кўпчилик қисми ер шарининг бир қатор минтақаларда (жанубий-шарқий Хитойда, Ҳиндистонда, Жанубий-Ғарбий Осиёда, Эфиопияда (Хабашистон), Марказий ва жанубий Америкада, ўртаер денгизи қирғоғи мамлакатларида (Олд Осиёда) тарқалган. Кавказ ва Ўрта Осиёнинг тоғ этаклари ўсимлик турларига бой жойлар ҳисобланади. Ўсимликлар бирламчи интродукцияси қадимий замонларда, одамлар деҳқончилик билан шуғуллана бошлаганда вужудга келади. Илгари фақат маҳаллий ўсимликлар, одамлар яшаган жой олдида экилган бўлса, кейинчалик қўшни қишлоқ қабилалар ўртасида уруғ алмаштириш ўтказилиб сифати ва ҳосилдорлиги паст ўсимликлар сиқиб чиқарилган. Кейинчалик айрим ҳалқлар, қабилалар иқлимнинг, яшаш шароитининг ўзгариши сабабли бир жойдан иккинчи жойга кўчиши, аҳолининг сонини ўсиши, ҳар хил урушларда ҳарбий юришлар, янги минтақа, қитъаларни очилиши, мамлакатларда савдо алоқалари ва бошқа кўп сабабларга кўра интродукция авж олиб – янги-янги ўсимлик турлари, хиллари тарқалган. Одамларнинг бир жойдан иккинчи жойга кўчиши, улар билан ўсимлик ва ҳайвонларнинг ҳам кўчиб тарқалиши маданий ўсимликлар дастлаб бўлган географиясини кескин ўзгаришига олиб келади. Масалан АҚШ, Канада, Австралия, Жанубий Африка Республикаси ва Аргентинага ўхшаган мамлакатлар ўзини қишлоқ хўжалигини деярли тўлиғича четда жойлашган ўсимлик ва ҳайвонларнинг интродукцияси асосида яратганлар. АҚШ ва Канада қишлоқ хўжалигида Россиянинг буғдой, арпа, сули,дон, себарга, олмаларнинг қандай роль ўйнагани маълум. Америка қўшма шататларида маккажухори, тамаки ва қисман катта аҳамиятга эга бўлмаган ўсимликлардан ташқари ҳамма дала экинлари ва мевали ўсимликлар интродукция орқали киритилган. Калифорнияда эса ҳамма қишлоқ хўжалик экинлари, жумладан маккажухори ҳам интродукция қилинган экинлардир.

Селекция учун бошланғич материал йиғиш мақсадида кўп мамлакатларда махсус чоралар, экспедициялар ташкил қилинган. Масалан Россияда айрим агроном, деҳқонлар, тажрибакорлар ўсимликларни тўплаш билан 1700 йиллардан бошлаганлар. Натижада қишлоқ хўжалигига янги: картошка, маккажухори, кунгабоқар, қанд лавлаги, помидор, баъзи сабзавотлар, дуккакли дон, манзарали экинлар киритилади. Картошканинг биринчи туганаклари ва кунгабоқарни уруғини 1700 йили Пётр 1 Голландиядан Петербург шахрига граф Шереметьевга юборади. Кейинчалик картошканинг интродукцияси натижасида катта майдонларга тарқалиши “Иккинчи нон”га айланишида атоқли агроном И.М.Комов ва А.Т.Болотовларнинг хизмати катта. Чет мамлакатлардан интродукция қилиб сабзавот ўсимликларни бошланғич материал сифатида селекцияда фойдаланишга катта ҳисса қўшган Е.А.Грачев деҳқондир (1826-1877). У биринчи бўлиб Петербург шароитида экин сифатида помидорни жорий қилган. У киши 1875-1877 йил давомида Англия, Белгия, Германия, Италия, АҚШ, Франциядан олиб келинган сабзавот ўсимликларнинг 2000 намуналарини экиб ўрганган. 1866 йилда жуда кўп нав намуналарни ўрганиб, синаш натижасида карамнинг 50 навини, 40 озуқа лавлаги, 36 сабзи, 20 шолғом, 18 брюква, 28 турф навларини экишга тавсия қилади. Е.А.Грачев биринчи бўлиб картошка навларини ёввойи турлари билан чатиштириб фитофторага чидамли навларини яратади. Кунгабоқар ўсимлигининг тарихи жуда қизиқарли, Шимолий Америкадан Европага манзарали ўсимлиги сифатида олиб келтирилган чет мамлакат мехмони 1870 йилга келиб асосий техника экинига айланади. Ҳозирги кунда ҳамдўстлик мамлакатларида яратилган юқори ҳосили таркибида мой миқдори кўп бўлган кунгабоқар навлари АҚШ, Канада, Чили каби мамлакатлари далаларида экиш учун интродукция қилинмоқда.

Бундай мисолларни кўп экинлар бўйича келтириш мумкин. Маданий ўсимликларнинг ботаник таркибини ўрганиш Р.Э.Регель ташаббуси билан 1894 йилда Россия деҳқончилик вазирлиги қошида (Петербург) амалий ботаника бюроси ташкил қилинганидан кейин авж олади. Бу жаҳон фанининг тарихида ўсимликлар манбалари ва уларни интродукциясини ўрганиш мақсадида илмий изланишларни ташкил қилиш эди. Бюро томонидан бир неча экспедициялар ташкил қилинади. 1924 йилда амалий ботаника бюроси асосида бутан иттифоқ амалий ботаника ва янги навлар институти ташкил қилинади, кейинчалик 1930 йил унинг номи Бутуниттифоқ ўсимликчилик институти (ВИР) деб атала бошланади. У институтга 1967 йилда академик Николай Иванович Вавилов номи берилади. Н.И.Вавилов 1920 йилдан бошлаб 20 йил давомида бу институтни директори лавозимида ишлаб генетика фани, селекция фанининг ривожланишида катта хизматлар қилади. Вавилов давридан бошлаб ер шарида ўсган ўсимликларни ўрганиш ва териб-йиғиб олиш авж олади ва дунёда энг йирик бойлик-бошланғич материал учун-ўсимликларнинг жаҳон коллекцияси ташкил қилинади. ВИРнинг олимлари Н.И.Вавилов рахбарлигида ер шарининг 5 қитъасига 60дан зиёд, ҳамдўстлик мамлакатлари территориясига эса 150 дан кўпроқ экспедицияларда (Н.И.Вавиловнинг шахсан ўзи 52 мамлакатларда) қатнашадилар. Шу мақсадда чет мамлакатларнинг кўплаб илмий муассасалари билан кенг миқёсда нав намуналари алмашиш ишлари олиб борилди. Н.И.Вавилов рахбарлигида жаҳон коллекциясида 250 мингдан зиёд ўсимликлар нав намуналари тўпланган эди. ВИР (Всесоюзн ый институт растениеводства) ҳозир ҳам ВИР деб аталади, лекин сал бошқача қилиб ўқилади – Всероссийский институт растеноводства. Жаҳонда энг бой манба ҳисобланган ВИР нинг ўсимликлар дунёси коллекциясини яратишда Н.И.Вавилов, Р.Э.Регель, П.М.Жуковский, С.М.Букасов, Д.Д.Брежнев, В.Е.Писарев, С.В.Юзепчук, В.С.Лехнович, А.Я.Трофимовская, Д.В.Тер-Аванесян, В.Ф.Дорофеев ва бошқа кўп олимларнинг хиссаси айниқса каттадир. ВИРнинг илмий ходимлари Н.И.Вавилов

раҳбарлигида 20 йил давомида машаққатли меҳнат қилиб, ўсимликларнинг Карл Линней давридан кейинги икки аср ичида топилган кўп миқдордаги янги турларини аниқладилар. Шу билан бирга улар қайси ўсимлик қаердан келиб чиққан, унинг ватани қаерда эканлигини аниқлаб исботладилар. Ўсимликлар намуналарини йиғиб - тўплашда ВИРнинг асосий экспедицияларидан қуйидагиларни келтириш мумкин: Н.И.Вавилов-1916 йил Эронга, 1921 йил - Канада ва АҚШ, 1924 йил- Афғонистон, 1926 йил-Италия, Франция, Испания, Португалия, Марокко, Алжир, Тунис, Сирия, Ливан, 1927 йил-Эфиопия, 1929 йил-Хитой, Япония, Корея, Тайвань, 1930 йил-АҚШ, Мексика, Гватемала, Гондурас, 1932-33 йил- Канада, АҚШ, Куба, Мексика, Эквадор, Перу, Боливия, Чили, Аргентина, Уругвай, Бразилия, Гренада; В.Е.Писарев ва В.П.Кузьмин – 1922-23 йил Монголия, В.Е.Писарев-Финляндия, Дания, Швеция, Норвегия; С.М.Букасов, Ю.Н.Воронов, С.В.Юзепчук – 1925-29 йил – Мексика, Гватемала, Панама, Колумбия, Куба, Гренада; С.В.Юзепчук 1927-28 йил Перу, Боливия, Чили; П.М.Жуковский 1954-55 йил Франция, Корсика, Италия, 1955 й Аргентина, 1958 й. Аргентина, Перу, Чили, Мексика, 1960 й Италия; Д.В.Тер-Аванесян 1956-59 йил Ҳиндистон, Непал, 1960 й Индонезия, 1963й Судан, 1964й Япония, 1968 йил Австралия; Д.Д.Брежнев 1957-Франция, 1959й – АҚШ, 1967й – Италия, 1969й – АҚШ, 1971й – Австралия; В.Ф.Дорофеев 1967 й – Туркия, 1968 й – Эрон, 1969й – Ҳиндистон, 1970 й- Покистон ва бошқалар. ВИР экспедициялари натижасида Европа, Осиё, Африка ва Америка қитъаларининг турли мамлакатларида ўсимликларнинг селекция учун қимматли ва керакли нав ҳамда хиллари топилди. Кичик Осиё, Ўрта Осиё, Ҳиндистон, Хитой марказий ва Жанубий Америка мамлакатларида турли экинларининг ҳозиргача аниқ бўлмаган белги ва хусусиятли нав ҳамда хиллари борлиги аниқланди. Масалан, инглиз буғдойининг 1000 та дони 80 граммгача бўлган, жазоирнинг дони тўкилиб кетишига ўта чидамли буғдойлари, Ўрта Ер денгизидан келтирилган арпанинг турли касалликларга чидамли хиллари

селекция учун муҳим аҳамиятга эгадир. Эфиопиядан қаттиқ буғдойнинг қимматли хиллари, оқ донли зиғир ва сулининг янги тури топилди. Бундан ташқари, буғдойнинг илдиз чириши, арпанинг ун шуддинг касалликларига чидамли айрим хиллари ва хусусиятига эга бўлган шакллари аниқланган. Марказий ва жанубий Американинг Мексика, Перу, Боливия, Чили, Аргентина каби мамлакатларидан маккажухори ва ёввойи кунгабоқарнинг барча касалликларга чидамли хиллари келтирилди. Бу ерлардан картошканинг полиплоид, оқсилга бой, совуқ, зараркунандалар ва касалликларга (коларадо қўнғизи, фитофтора, рак ва вирусларга) чидамли ёввойи турлари топилди. Шундай қилиб ВИРда яратилган маданий ўсимликларнинг жахон колекцияси ўзининг турли-туманлиги ва миқдори жиҳатдан дунёда тенги йўқдир. У ер юзида етиштириладиган ўсимликларнинг асосий генофондини ўз ичига олади ва селекция учун бошланғич материал бўлиб хизмат қилади. Бу ерда 1700 дан ортиқ ўсимлик турларининг 300 мингдан кўп нав ва намуналари мавжуд. Бу коллекция йил сайин бойитилмоқда. Сўнгги йилларда ўсимликларнинг жахон коллекцияси Япония, Мексика, Ҳиндистон ва Америкадаги паст бўйли буғдойларнинг кўпгина хиллари, арпа, сули ва маккажухорининг лизинга бой навлари, ғўзанинг вилтга чидамли тур ва навлари, картошка, қанд лавлаги ва ем хашак экинларининг қимматбаҳо намуналари билан бойитилди. Тўплаб олинган коллекция ўсимликлар навлари, хиллари ВИРнинг турли тупроқ иқлим шароитли минтақаларида жойлашган тажриба станцияларида экиб ҳар томонлама ўрганилиб, янги навлар яратиш учун бошланғич материал сифатида фойдаланиш тавсия қилинган. Жумладан Тошкент яқинида Ботаника деган жойда ВИРнинг Н.И.Вавилов томонидан ташкил қилинган Ўрта-Осиё тажриба станцияси асосида ВИРнинг Ўрта-Осиё филиали фаолият кўрсатган. Ўзбекистон мустақиллиги муносабати билан ВИРнинг филиали Ўзбекистон ўсимликшунослик илмий тадқиқот институтига айлантирилди ва бу институтда ВИРнинг анъаналари, иш услублари, вазифалари сақланиб иш

юритилмоқда. Бу институтда Ўзбекистонда Экиладиган ҳамма ўсимликларнинг намуна, нав, тур, хил коллекцияси мавжуд бўлиб, у коллекция селекция учун бой бошланғич материал сифатида фойдаланилмоқда. Е.Ф.Дорофеев, ВИР директори, 1985 йил келтирган маълумотларига кўра жахон коллекцияси қуйидагича бўлган: 1-жадвал № Экинларнинг номи Намуналарнинг миқдори 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Буғдой Тритикале Жавдар Арпа Сули Маккажухори Жухори Ёрма экинлари Ем-хашак экинлари Дуккакли дон экинлари Техника экинлари Туганак мевалилар 77555 6367 2900 22415 12276 18746 13000 22099 25154 35979 22803 10077

13. 14. 15. Сабзавот экинлари Полиз экинлари Мева, резавор, субтропик ва манзарали экинлар жами 31550 9700 32317 342938 Ўсимликлар коллекция намуналари, навлари Ўзбекистонда ғўза, шоли, буғдой, арпа, картошка, маккажухори ва бошқа экинлари илмий-тадқиқот институт муассасаларида мавжуд бўлиб, бу намуна нав коллекциясини доимо тўлдириш, бойитиш чоралари кўрилмоқда. Самарқанд қишлоқ хўжалик институти олимлари ҳам бу сохада ўз ҳиссаларини қўшиб картошка, буғдой, арпа экинларини коллекциясига эга ва ҳар хил чора-тадбирлар қўллаб уни бойитиши билан шуғулланмоқда. ВИР коллекциясидаги ўсимликларни ҳар томонлама, турли экологик шароитларда ўрганиш натижасида уларни бошланғич материал сифатида селекцияда фойдаланиш, дурагайлашда жуфт танлаш ишларини анча осонлаштириб берди. Ўрганиш натижасида коллекция таркибида ноқулай шароитларга-қурғоқчиликка совуққа чидамли, ҳар хил замбуруғ касалликлари мажмуи иммунитетли, қимматли белги ва хусусиятли намуна ва маҳаллий навларнинг географик гуруҳлари аниқланган. Ўсимликлар коллекциясини йиғиш, ҳар томонлама ўрганиш ва селекция учун амалда фойдаланишни баҳолаш асосида Н.И.Вавилов селекция учун бошланғич материал таълимотини, маданий ўсимликларни селекциясининг аниқ батафсил агроэкологик асослари назариясини яратади. Бу назария асосида ер шарининг ҳамма мамлакатлар ўз селекция ишлари ва экспедицияларидаги ишларини юритадилар.

ВИРнинг ўсимликлар жахон коллекциясидан фойдаланиш натижасида ҳар хил экинларнинг 700 дан ортиқ навлари яратилган. Жумладан Ўзбекистон селекционерлари томонидан жахон коллекцияси ўсимликлари асосида ғўзанинг буғдой, арпа, маккажухори, шоли, картошка ва бошқа экинларнинг юқори ҳосилли, яхши сифатли навлари яратилиб, катта майдонларда экилиб келинмоқда. Озгина тарихдан. Н.И.Вавилов раҳбарлигида тўплаб йиғиб олинган жаҳон коллекцияси ўсимликларининг уруғлари, туганаклари ВИРнинг лаборатория бўлимлари омборчаларида темир қутичаларида сақланиб 2-3 йилда тажриба станцияларда экиб уруғлари янгиланиб турилади. Улуғ Ватан уруши йиллари Ленинград немис фашистлари томонидан қуршаб олинганда, шахарда озиқ-овқат етишмай, ахолига кунига – ишчиларга 250 г, қолганларга 150г нон берилар эди. Шу вақтда ВИРдаги қимматли коллекцияни совуқдан, каламуш, сичқонлардан сақлаш учун 14 илмий ходим шахарда қоладилар. Қишнинг –30-40 0 С совуғи, очарчилик, шаҳарда очликдан совуқдан кўп одамлар оламдан ўтиши оғир кунларда ВИРда қутича, халталарда кўп миқдорда, (250 минг хил намуналар неча тоннани ташкил қилар) ғалла донлари, дуккаклилар уруғлари, картошка туганаклари ёнида юриб, ўзлари оч бўлиб, жуда ориқлаб кетиб, юришга, гаплашишга кучлари бўлмаган олимлар, бир бирини қувватлаб коллекцияни келажак учун сақлаш, асраш чораларини кўрганлар. Улар қаторида йирик олим Вадим Степанович Лехнович бўлган. Шу сатрлар муаллифи 1959-1961 йилларда ВИРда аспирантурада ўқиганда академик С.М.Букасов раҳбарлигида Вадим Степанович бўлимнинг катта илмий ходими бўлиб ишлаган. У киши билан кўп мулоқотда бўлган эдик. Унинг узун катта соқоли бўлгани учун ВИРда “Борода” деб атаганлар. Вадим Степанович ўша оғир йиллар тўғрисида айтиб берар эди. У билан бирга бўлган ходимларнинг бир қисми чидай олмай оламдан ўтган, лекин урушни охиригача коллекция сақланиб, урушдан кейин унинг асосида юзлаб юқори ҳосилли навлар яратилди.

O'xshashlar

Сабзавот экинлари систематикаси нав ҳақида тушунча

Нав алмаштириш ва нав янгилаш

Давлат нав синаши

Нав ва уруг назорати

Нав ва уруг назорати