logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Qishloq va o'rmon xo'jaligi
  4. Нав ва уруг назорати

Нав ва уруг назорати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117.5 KB
Ko'chirib olish
Нав ва уруғ назорати Бирламчи уруғчилик жараёнида экинларнинг элита уруғларини юқори сифатли соғлом, соф ва махсулдор бўлишини таъминлашга қаратилган барча чораларга қарамасдан қатъий назорат ўрнатилгандагина кутган натижага эришиш мумкин. Нав ва уруғлик сифатлари юқори бўлган уруғларни эккандагина мўл ҳосил етиштириш мумкин. Шунинг учун уруғчиликнинг асосий вазифаларидан бири уруғларнинг навдорлик ва экинбоплик хусусиятлари, экиш сифатларини юқори даражада сақлащ учун доимий назорат қилишдир. «Уруғчилик тўғрисида»ги қонунда уруғчиликнинг вазифаларида қуйидагилар кўрсатилган: - навни янгилаш ва нав алмаштириш жараёнида уруғлик навлар ва дурагайларининг биологик хусусиятларини сақлаб қолиш; - қишлоқ хўжалигини серҳосил ва юқори сифатли уруғликлар билан таъминлаш; - уруғликларнинг сифати устидан давлат назоратини амалга ошириш. Мамлакатимизда уруғ сифатини доимо яхшилаб, махсулдорлигини ошириш мақсадида уруғлик экинлар ва навдор уруғликлар устидан доимий назорат жорий этилган. Уруғчиликда жорий этилган назорат иккига – нав ва уруғ назоратларига бўлинади. Назорат ишлари уруғни етиштириш, тайёрлаш, сақлаш, сотиш ва уруғдан фойдаланиш жараёнларини ўз ичига олган тадбирлар йиғиндисидан иборат. Нав ва уруғ назорати қоидаларига кўра, ҳеч бир хўжалик нав ҳамда экишга яроқсиз сифати паст бўлган уруғларни экиши мумкин эмас. Хўжаликларда уруғлик бошқа уруғлар билан ифлосланган бўлса экишдан олдин тозалашлари, касалланган бўлса дорилаб соғломлаштиришлари, нам бўлса қуритишлари, хуллас, уруғни стандарт талабларга тўлиқ жавоб берадиган ҳолатга келтиришлари лозим. Яхшилаш имконияти бўлмаган уруғлар алмаштирилади. Нав ва уруғ назорати қишлоқ хўжалик ташкилотлари, уларнинг ихтисослашган уруғчилик хўжаликлари, жамоа, ширкат хўжалигидаги вакиллари ҳамда хўжаликларнинг мутахассислари томонидан олиб борилади. Нав ва уруғ назорати давлат назоратига ҳамда хўжалик ичидаги назоратга бўлинади. Назорат ишлари ҳар бир хўжаликда мажбурий бўлиб, уни хўжаликларнинг ўз мутахассислари олиб боради. Хўжалик ичида нав ва уруғларни назорат қилувчи шахслар уруғчиликни ташкил этишда иштирок этишлари, нав ва тур софлиги бўйича ўтоқ ўтказиш, уруғликларни касаллик ва зараркунандалардан муҳофаза қилиш каби амалий ишларни назорат қилишлари, уларнинг кўпчилигида бевосита қатнашишлари лозим. Улар навдор уруғларни кўпайтириш, тайёрлаш, тозалаш, сақлаш ва бошқа жойларга жўнатиш вақтида бажариладиган барча ишларни ҳисобга олиб, хўжаликларни расмийлаштиришлари ва давлат назоратини ўтказишда иштирок этишлари керак. Демак, хўжалик ичидаги назорат хўжаликларида уруғларни навдорлик ва экиш сифатларини яхшилаш бўйича олиб бориладиган ишларнинг айрим томонларини қайд этишдир. Унинг асосий вазифси уруғчилик қоидалари ва агротехника талабларини бузишга йўл қўймаслик, уруғни етиштириш, йиғиштириш, сақлаш ва ташишда нав ва экиш сифатларининг пасайиб кетишига йўл қўймасликдир. Хўжалик ичидаги назорат уруғчилик маданиятини оширади, навларнинг софлигини сақлаб қолишни таъминлайди. Давлат нав назорати. Уруғликнинг генетик (нав) сифати дала ва лабараторияда ўтказилган синов натижалари бўйича аниқланади. Экинбоп уруғликлар етиштириш мақсадида экилган навни қишлоқ хўжалик экинлари Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги белгилайдиган тартибда апробация қилинади. Экиш учун ишлатиладиган уруғликлар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда сертификатланиши лозим. Уруғликларни сертификатлаш Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги қишлоқ хўжалик экинлари уруғининг сифатини сертификатлаш ва назорат қилиш давлат маркази томонидан ҳамда унинг жойлардаги бўлимлари томонидан амалга оширилади. Стандарт уруғликларга сертификат, ностандарт уруғликларга эса уларнинг сифати тўғрисида талон берилади. Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги қишлоқ хўжалик экинлари уруғликларини сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш давлат маркази ҳамда унинг жойлардаги бўлинмалари уруғликларни сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш бўйича давлат органлари ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик экинларининг уруғликларини сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш давлат органлари бюджет ҳисобидан ва (ёки) синов ўтказиш ҳамда сертификатлаш борасидаги ўз хизматларига тўланган маблағлар ҳисобидан пул билан таъминланади. Қишлоқ хўжалик экинларини сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш давлат маркази тўғрисида Низом Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан тасдиқланади. Уруғликларни сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш давлат маркази: - барча қишлоқ хўжалик экинларининг уруғликлари сифатини назорат қилишни ташкил этиш бўйича жойлардаги бўлинмаларнинг ишига раҳбарлик қилади; - хўжаликлар, корхоналар, бошқа корхоналар ва муассасаларда уруғликлар ва экиладиган кўчатларини нави ҳамда экинбоплик хусусиятларини аниқлайди; - уруғликларнинг сифатини аниқлаш услубларини ишлаб чиқади, такомиллаштиради ва тасдиқлайди. Қишлоқ хўжалик экинлари уруғликларини сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш давлат марказининг бошлиғи қишлоқ хўжалик экинлари уруғликларни сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш бўйича Ўзбекистон Республикасининг Бош давлат инспектори ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик экинлари уруғликларини сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш вилоят марказларининг бошлиқлари тегишлича қишлоқ хўжалик экинлари уруғликларини сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш бўйича вилоят давлат инспекторлари ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик экинлари уруғликларини сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш бўйича Ўзбекистон Республикасининг Бош давлат инспектори қишлоқ хўжалик экинлари уруғликларни сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш бўйича давлат инспекторлари, хўжалик экинлари уруғликларини сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш бўйича вилоят давлат инспекторлари, туман инспекторлари ўз ваколатлари доирасида қуйидаги хуқуқларга эгадирлар: - сифат кўрсатгичлари қанчалик тўғрилигини ва давлат стандартларига мувофиқлигини текшириш мақсадида зарур таҳлиллар ўтказиш учун уруғ намуналарини танлаб олиш; - уруғликнинг ҳимоя қилинадиган навларидан ғайри-қонуний фойдаланишини таъқиқлаш; - ҳар қандай уруғлик етиштирувчининг, уруғлик етказиб берувчининг ва уруғлик билан савдо қилувчи ташкилотнинг ҳудудига кириш; - уруғчилик далалари ва уруғлик туркумларига доир зарур ахборот, ҳужжат ва намуналар олиш; - қонун ҳужжатларини бузган ҳолда уруғлик етиштириш, уни сақлаш ва сотиш ҳолларини тўхтатиб қўйиш ёки тақиқлаш; - нав ва экинбоплик хусусиятларига доир сертификат ҳамда фитосанитария сертификати мавжуд бўлмаса, уруғ туркумларнинг ташилишини тўхтатиб қўйиш; - нав ва экинбоплик хусусиятга доир сертификат, фитосанитария сертификати ва импорт карантини бошқа давлатлардан республикага олиб келишга йўл қўймаслик. «Уруғчилик тўғрисида» ги қонуннинг 18 нчи моддасида: «Уруғчилик тўғрисидаги қонун хўжаликларининг бузилишида айбдор бўлган шахслар белгиланган тартибда жавобгарликка тортиладилар», - дейилган. Барча уруғлик экинларининг навдорлик сифатини аниқлаш учун апробация ўтказилади. Уруғчилик тўғрисидаги қонуннинг биринчи моддасида апробация тўғрисида қуйидагича дейилган: «Апробация қилиш - ўсимликларнинг генетик (нав) жиҳатидан қанчалик тоза эканлигини, касалликларга, зараркунандаларга чидамлилиги ва экишга мўлжалланган уруғликнинг умумий ҳолатини аниқлаш мақсадида далада ўтказиладиган тадқиқот» Апробация ўтказилиб, барча уруғлик экинларнинг навдорлик сифати аниқланади. Экинларнинг нав софлиги ажратиш қийин бўлган маданий ўсимликлар ва бегона ўтлар билан ифлосланиши, касаллик ва зараркунандалардан зарарланиш даражаси аниқланиб, хўжаликларда сифатли уруғ етиштиришни таъминловчи барча тадбирларнинг ташкил этилиши (агротехника, нав ўтоғи, ўруғ ҳосилини йиғиштириб олиш) текширилади. Навдор экинлар апробацияси махсус қўлланмага асосан ўтказилади. Дала апробацияси қуйидаги ишлардан иборат: - апробация ўтказишга тайёргарлик; - намуна олиш; - намунани текшириш (тахлил килиш) - ўтказилган апробация ҳақида ҳужжат тузиш ва уни топшириш. Апробация олдидан махсус тайёргарликдан ўтган ва тегишли ҳужжати бўлган агроном-апробатор ўтказади. Апробация қуйидаги экин майдонларида ўтказилади: - жамоа ва ширкат хўжаликларнинг, илмий-тадқиқот муассасаларининг, қишлоқ хўжалик ўқув юртлари ўқув-тажриба хўжаликларининг, элита уруқчилик хўжаликларининг уруғ олиш учун экилган барча далаларида; - ҳар йили белгиланадиган камёб (дефицит) ва истиқболли навлар экилган барча далаларида; - селекция ва тажриба муассасалари ҳамда элита-уруғчилик ва уруғчилик хўжаликларида кўпайтириш мақсадида экилган ўзидан чанглантирилган линиялар ва оддий дурагайларнинг барча майдонларида; - Навдор уруғлар экилган умумий майдонларнинг навдор уруғлар етиштириш давлат режаси (планини)ни бажариш учун зарур бўлган қисмида. Донли ва мойли экинларнинг навдор уруғлари экилган майдонларнинг қолган қисми ҳамда маккажухори ва жухорининг дурагай экилган барча майдонлар рўйхатга олинади. Элита уруғлари етиштириш билан шуғулланувчи илмий-тадқиқот муассасалари, олий ва ўрта махсус ўқув юртларининг ўқув-тажриба хўжаликлари ҳамда элита – уруғчилик хўжаликларидаги экинлар кўпайтириш питомнигидан бошлаб апробация қилинади. Экинлар ва навлар бўйича апробациянинг ҳажми хўжаликларни энг яхши районлаштирилган ҳамда истиқболли навлар уруғига бўлган талабини қондиришни, навдор уруғлар етиштириш бўйича давлат планини бажаришни ҳисобга олган ҳолда уруғликларни сертификатлаш ва уларни сифати аниқланиб, назорат қилиш давлат маркази томонидан ҳар йили тасдиқланади. Ҳар бир хўжаликка навдор уруғлар етиштириш бўйича топшириқлар берилади. Дала апробацияси илмий – тадқиқот муассасаларида селекционер, уруғчилик бўлимининг агрономи қишлоқ хўжалик экинлари уруғликларини сертификатлаш ва уларнинг сифатини назорат қилиш вилоят марказининг вакилидан (агрономидан) комиссия тузилади. Элита уруғчилик хўжаликларида селекцион – тажриба муассасаси ва вилоят назорат қилиш маркази агрономидан район назорат қилиш маркази апробаторлари, жамоа ва ширкат хўжаликларида эса хўжаликнинг агрономлари ўтказади. Агроном-апробатор шахсан ўзи экинлардан намуна олади, уни таҳлил қилади ва апробация актини тузади. У апробацияни, экинларни рўйхатга олишни тўлиқ ҳамда ўз муддатида ўтказиш, намуналарни тўғри олиш ва таҳлил қилиш, апробация ҳужжатларини тўғри расмийлаштириш, ўз муддатида тегишли жойларга юбориш, апробация қилинган далалардан олинган уруғларни белгиланган мақсадда ишлатиш учун жавобгардир. Апробацияни тўғри ўтказиш устидан назорат олиб бориш ва агроном-апробаторларга йўл йўриқ кўрсатиш қишлоқ хўжалик экинлари уруғликларини сертификатлаш ва уларни сифатини назорат қилиш вилоят ва район давлат марказларида тасдиқланади ва уларнинг инспекторлари томонидан назорат қилинади. Инспекторларга апробаторларнинг ишини текшириш хуқуқи берилади. Дала апробацияси ҳақиқатдан ҳам селекцион ёки маҳаллий навлар эканлиги ҳақида ҳужжат бўлгандагина ўтказилади. Бунда апробация акти ва “Нав гувоҳномаси”, “Уруғ гувоҳномаси”, “Уруғ аттестати” ёки маҳаллий навни аниқлаш тўғрисидаги справка (далолатнома) каби ҳужжат бўлиши керак. Агроном – апробатор апробациягача қуйидаги ишларни ўтказиши керак: - хўжалик далаларига экилган уруғларнинг ҳужжатларини текшириш, агар ҳужжатлар бўлмаса, уларни қайта тиклаш; - хўжаликлардаги апробация қилинаётган навнинг (дурагайнинг) уруғига бошқа навларнинг уруғи аралашиб қолганлигини аниқлаш; - экинни жойида бориб кўриш ва ўтмишдошларни аниқлаш, лозим бўлса апробация вақтигача нав ва тур софлиги бўйича ўтоқ ўтказишни ташкил қилиш; - четдан чангланувчи ўсимликларда тарқалиш масофий чеклашни (изоляциясини) текшириш. Донли экинлари апробацияси. Кузги ва баҳорги буғдой, арпа ҳамда сули донининг мум пишиши бошланишида, тариқ рўвагининг тепа қисмида гул қобиқчалари аниқ рангга кирганда апробация боғламлари (намуналари) олинади. Даланинг энг узун диагонали бўйлаб, бир биридан тахминан бир хил узоқликдаги 150 тадан кам бўлмаган нуқтадан тўғри келган ўсимликлар олинади (ўриб ёки суғуриб олинади). Битта апробация боғламида камида 1500 та нормал ривожланган поя бўлиши керак. Ҳар 450 гектардан, тариқнинг 350 гектаридан битта апробация боғлами тайёрланади. Илмий тадқиқот муассасаларида, ўқув – тажриба, элита – уруғчилик ва уруғчилик хўжаликларида уруғлик экинларнинг ҳар бир даласидан иккала диаганали бўйлаб иккита намуна олинади. Улар бир бирига кўшиб юбормасдан алоҳида – алоҳида текширилади (таҳлил қилинади) ва олинган маълумотлар апробация актига ёзилади. Экиннинг нав софлиги ва бошқа кўрсатгичлари иккала апробация боғлами бўйича белгиланади. Агар апробация қилинаётган экиннинг майдони белгилангандан ортиқ бўлса, у ҳолда апробатор далани иккига ёки бир неча қисмга бўлиб, ҳар биридан биттадан апробация боғлами олади. Агроном – апробатор апробация боғлами олиш билан бирга кўз билан чамалаб бегона ўт турларини ва қуйидаги тартибда экиннинг ифлосланиш даражасини аниқлайди: - бегона ўтлар мутлақо бўлмаса – «0»; - озроқ бўлса – «1»; - ўртача ифлосланган бўлса – «2»; - жуда кўп бўлса – «3» баҳо қўйилади. Бир даладан олинган ўсимликларни шу ернинг ўзида боғлаб, унинг ичига ва устига хўжаликнинг номи, алмашлаб экиш даласи ёки бригадаси, майдони, экиннинг ҳамда навнинг номи, намуна олинган кун ёзилган этикетка осиб қўйилади. Апробация боғламларини махсус ажратилган жойда икки кун ичида тўлиқ текширишдан (таҳлил қилишдан) ўтказиш лозим. Апробация боғламларидаги ўсимлик поялари қуйидаги группаларга ажратилади: - апробация қилинаётган экин навининг яхши ривожланган соғлом поялари; - шу экиннинг бошқа навлари, хиллари ва турларининг поялари; - асосий экиннинг касалланган ва зарарланган поялари; - ажратиш қийин бўлган маданий ўсимликларнинг поялари; - ажратиш қийин бўлган бегона ўтларининг поялари; - тақиқланган (карантин) ўсимликларнинг поялари; - энг хавфли бегона ўтларнинг поялари; - асосий экиннинг яхши ривожланмаган поялари. Апробация боғламидаги пояларни тегишли группаларга ажратиб, уларни санаб, ҳар бир группа ўсимлик пояларининг миқдори процент ҳисобида аниқланади. Олинган маълумотларга асосан экиннинг ифлосланиш ва касалланиш даражаси белгиланиб, текширилган ўсимликлар алоҳида – алоҳида боғланади, асосий нав поялари 100 тадан қилиб боғлаб кейин уларнинг ҳаммасини бирга тўплаб, илгариги этикеткага қўшимча қилиб апробация актини «Текшириш натижалари» графасига ёзиб, таъқиқланган бегона ўтларнинг номлари ва миқдори кўрсатилади. Уруғликка бериладиган навлилик гувоҳномасида таъқиқланган, заҳарли ва энг хавфли бегона ўт уруғларининг бор – йўқлиги албатта кўрсатилади. Экин қуйидаги ҳолларда уруғлик учун яроқсиз ҳисобланади: а) агар ажратиш қийин бўлган маданий ўсимликларнинг умумий аралашмаси 5% дан ортиқ бўлса; б) ажратиш қийин бўлган бегона ўтларнинг умумий аралашмаси 3% дан ортиқ бўлса; в) буғдой ва арпа экинлари чанг қоракуя билан 2% дан ортиқ ёки қаттиқ қоракуя билан 5% дан ортиқ зарарланган бўлса. Буғдой, арпа, сули ва тариқни элита экинлари чанг қоракуя билан 0,1% дан ортиқ ёки буғдой, арпа, сулининг элита экинлари қаттиқ қоракуя билан 0,05% дан ортиқ зарарланган бўлса, улар элита сифатида яроқсиз ҳисобланади. Апробатор касалланган экинлар мавжуд далаларнинг ҳосилини алоҳида йиғиштириб олиш ва алоҳида сақлаш ҳақида хўжаликларни огоҳлантириб қўйиши керак. Қаттиқ буғдой билан юмшоқ буғдойнинг уруғлик далалари бир- биридан камида 150 м. узоқликда жойлаштириш мумкин. Ђўза апробацияси. Пахтачиликда энг яхши, серҳосил, соғлом ва соф навдор уруғлик етиштириш учун далалар танлаш апробация зиммасига юклатилади. Апробация август ойининг биринчи ярмида бошланиб, 1 сентябрдан кечиктирилмасдан, яъни пахтани ёппасига терим бошлангунча ўтказилади. Апробациянинг натижалари тайёрловчиларга уруғлик пахта етиштириш планини ўз вақтида тузиб чиқиш учун топширилади. Ғўза апробацияси жараёнида 3-5 кунлик махсус тайёргарликдан ўтган агроном-апробаторлар қуйидаги ишларни бажарадилар: 1. Хўжаликда экилган чигитни таърифлайдиган ҳужжатлар билан танишиш; 2. Уруғлик пайкалларининг яроқсизларини бракка чиқариш ва яхшиларини танлаш; 3. Уруғлик ғўза пайкалининг нав софлигини белгилаш; 4. Ҳар бир далани зарарланиш даражасига қараб бирор группага киритиш учун ғўза тупларининг вилт ва гоммоз билан касалланганлигини аниқлаш; 5. Қуритилаётган умумий ва уруғлик пахта ҳосилини аниқлаш; 6. Апробация натижалари ҳақидаги маълумотлар расмийлаштириш. Агроном-апробатор хўжаликда экилган чигитни таърифлайдиган ҳужжатлар билан танишиб чиққач, апробацияга киришади. Дастлаб у хўжаликдаги ҳамма уруғликка ажратилган далаларни кўриб чиқади. Бошқа нав ёки шу навнинг бошқа репродукцияси экилган ҳамда ғўзани ривожлантиришдан жуда кейин қолган далани, кам ҳосил, зараркунанда ва касалликлар билан кучли шикастланган пайкалларни бракка чиқаради. Уруғлик даланинг вилт ва гоммоз касаллиги билан зарарланишини аниқлаш апробациянинг энг муҳим вазифасидир. Бу иш намуналар олиш ва улардаги касалланган ўсимликларни санаб чиқиб бажарилади. Намуналар даладан шахмат усулида пайкалнинг ҳамма қисмидан олинади. Биринчи репродукция экилган майдонларнинг ҳар бир гектаридан ҳар бир 10 та ғўза тубидан иборат бўлган 10 та намуна олинади. Иккинчи ва кейинги репродукциялар экилган майдонларнинг ҳар гектаридан эса битта намуна олинади. Вилт ва гоммоз юққанлиги ҳар бир намунадаги вилт билан касалланган ўсимликлар сонини ва барг пояси гоммоз билан касалланган ўсимликларни алоҳида ҳисоблаш билан аниқланади. Намунанинг охирги иккита ўсимлигидаги кўрсатгичларнинг ўзи, гул ёнбарги ёки гулбанди гоммоз билан касалланган бўлса ҳисобга олинади. Вилт ва гоммоз юққан ўсимликларнинг миқдори алоҳида-алоҳида жамланиб, мазкур даладаги ўсимликларнинг гоммоз (барглари, поялари) ва вилт билан касалланганлик проценти аниқланади. Шу тартибда муаян даладан олинган барча намуналардаги ҳамма кўсаклар сони жамланади, улардан касалланганларининг сони аниқланиб, кўсак гоммозининг проценти топилади. Агар хўжаликда бир-биридан ажритилган бир неча уруғлик пахта участкаси бўлса, апробация ҳар бир участкада алоҳида ўтказилади. Касаллик юққан ўсимликлар фоизини аниқлаш натижасида экинни текшириш вақтида яроқли ҳисобланган ҳамма далалар касалланиш даражасига қараб икки группага бўлинади. Биринчи группага соғлом, вертициллёз вилт ва гоммоз билан 5 фоизгача касалланган ўсимликли пайкаллар киради. Кўсаклари гоммоз ва фузариоз вилти билан касалланган ўсимликлар даласи биринчи группага киритилмайди. Иккинчи группага ўсимликлари вертициллёз вилти билан 5 фоиздан 15 фоизгача, фузариоз вилти билан эса 3 фоизгача, гоммоз билан 5 дан 10 фоизгача ва кўсак гоммози билан 1 фоизгача касалланган далалар киритилади. Вилт ва гоммоз билан зарарланган кўсаклар ёки ўсимликлар проценти иккинчи группа учун белгиланган миқдордан ортиқ бўлган дала бракка чиқарилади. Апробация ўтказилгандан сўнг уруғлик далаларда ўсимликларнинг вилт билан касалланиши кўпайса, касалланиш даражаси қайта аниқланади ва олинган маълумотлар асосида дала у ёки бу группага киритилади ёки брак қилинади. Уруғлик учун ажратилган экин пайкалларининг нав тозалиги шу мақсад учун махсус ажратилган далаларда белгиланади. Биринчи репродукция майдонларида ҳар 10-20 гектарга битта дала олинади. Иккинчи ва кейинги репродукция экин майдонларида эса хўжаликнинг ҳар бир бригадасида бир- иккита дала ажратилади. Нав тозалигини аниқлаш ҳар бир ажратилган даланинг бир-биридан 20 метр узоқликда бўлган иккита эгатдаги бирмунча типик қисмида ўтказилади. Танланган қаторлардан нормал ривожланган 100 тадан ўсимлик санаб олиниб, мазкур навга типик ва нотипик ўсимликлар миқдори аниқланади. Иккита намунадан муайян дала учун типик бўлган ўсимликларнинг ўртача проценти, яъни уруғлик экиннинг (пайкалнинг) нав тозалиги ҳисоблаб топилади. Даланинг нав тозалиги элита пайкалларида 100 %, биринчи репродукция пайкалларида 99% дан, учинчи репродукция пайкалларида 96% дан кам бўлмаслиги керак. Мўлжалланган ялпи ва уруғлик пахта ҳосили ҳосилдорликнинг барча элементларини, жумладан бир гектардаги ўсимликлар сонини, битта кўсак пахтасининг вазнини ҳисоблаб чиқиш ва аниқлаш йўли билан белгиланади. Мўлжалланган ҳосил ҳар бир дала бўйича аниқланади. Апробация натижалари 2 ва 2 формали апробация актларини тузиш билан расмийлаштирилади. Ҳар бир хўжалик 2 форма бўйича алоҳида апробация акти тузади, бунга хўжаликнинг ҳар бригадасидаги уруғлик далани, ҳар бир навни, репродукцияни, нав тозалигини таърифловчи ҳамма маълумотлар киритилади. 2 формадаги акт 3 нусхада тўлдирилади, бири хўжаликда сақланади, иккинчиси эса тайёрлов пункти ва уруғлик пахта лабараторияларга юборилади. Ҳар бир туман бўйича 3 формада умумий апробация акти тузилиб, унга ушбу туманнинг ҳар бир хўжалигидаги уруғлик даласини таърифлайдиган барча маълумотлар киритилади. Бу акт ҳам 3 нусхада ёзилиб, бир нусхаси район бошқармасида сақланади, иккинчиси вилоят агросаноат бирлашмасида, учинчиси эса пахта тозалаш заводларига юборилади. Картошка апробацияси. Уруғлик картошка майдонларида акробация гуллаш даврида ўтказилади. Апробация ўтказишгача агроном – апробатор экилган уруғлик картошканинг навлилик ҳужжатлари (элита уруғлик материалнинг аттестати, уруғлик гувоҳномаси, ўтган йилги апробация акти), хўжаликдаги умумий апробация қилинадиган майдон, нав ўтоғи акти билан танишиб чиқади. Бундан ташқари, апробатор уруғлик майдонига қандай, қачон, қанча ўғит солинганлиги, уруғликни экишга тайёрлаш, экиш усули, муддати ва меъёри (нормаси), парвариш қилиш, нав ўтоғи ўтказилган муддатларни билиши керак. Агар нав ўтоғи ўтказилмаган бўлса, уни тезлик билан ташкил қилиш лозим. Дала апробациясини ўтказишга апробатор билан бирга хўжаликнинг уруғчиликка жавобгар мутахассиси ҳам қатнашади. Апробатор майдондаги ўсимликлар сонини батафсил текширади. Агар апробация ўтказилаётган майдон 5 гектаргача бўлса, ҳар бири 20 тупдан иборат 15 та намуна, жами 300 туп; 6 дан 10 гектаргача бўлган майдондан 20 намуна (400 туп), 11 дан 15 гектаргача майдондан 25 намуна (500 туп) олиб текширилади. Майдони 15 гектардан катта бўлган далаларда ортриқча ҳар 5 гектарга яна иккита ҳисобидан намуна олинади. Майдоннинг ҳамма жойидан намуналар бир текисда олинади. Бунинг учун қаторлар сонини ёки даланинг эни ва узунлигини аниқлаб, намуналар олиш тартиби белгиланади. Апробатор текширилаётган намунадаги ҳар бир ўсимликни морфологик белгилари (гули, барги, пояси кабилар), туганакларнинг ранги бўйича апробация қилинаётган навга хослигини, касалликлар билан зарарланганлигини белгилайди. Бу текшириш натижалари дала журналининг махсус графаларига ёзиб борилади. Касал ўсимликларнинг борлиги асосий навда ҳам, аралашмада ҳам аниқланади. Фитофтора билан зарарланиш даражаси кўз билан чамалаб аниқланади. Агар айрим ўсимлик баргларида учрайдиган доғлар кам бўлса, касалланиш «кучсиз», ҳамма тупларнинг барги сезиларли зарарланган бўлиб, лекин барглар яшил рангли бўлса «ўртача», ҳамма турларда барглар зарарланган бўлса «кучли» даражада касалланган ҳисобланади. Апробатор апробация ўтказилаётган майдон ҳолатини аниқлаб, қаторни ёпиб олган бўлса «яхши», ўсимликларнинг 25 % кучсиз ривожланган бўлса «ўртача», далада ўсимликларнинг ривожланиши ўта нотекис бўлса «ёмон» деб баҳоланади. Апробация қилинаётган майдон учун парвариш қилиш сифати ва олинадиган ҳосил миқдори белгиланади. Дала журналидаги ёзувлар асосида апробатор нав тозалигини ва касалланган туплар проценти аниқланади. Қизил ва оқ туга-накли аралашмалар дастлаб алоҳида, сўнгра қўшиб аниқланади. Касалланган ўсимликларнинг проценти ҳар қайси касаллик учун алоҳида топилади. Фитофтора билан касалланган далалар навдор уруғликнинг категорияси аниқланмайди, апробация акти эслатмасида уқтирилиб, хўжаликда унга қарши тезлик билан кураш чоралари кўрилади. Уруғчилик далаларида карантин касалликлар (картошка раки) ва зараркунанда ҳашаротлар (картошка нематодаси, колорадо қўнғизи кабилар) бўлишига йўл қўйилмайди. Апробация натижалари апробация актига ёзилади. Апробация актига нав тозалиги (%), бошқа ранг тугунакли навлар аралашмаси, касалланган ўсимликларнинг умумий сони, проценти, шу жумладан илдиз чириш касаллиги билан касалланган туплар проценти ёзилади. Бундан ташқари, экин категорияси кўрсатилади. Нав тозалиги 3 категориядан (90 % дан кам), касалланган ўсимликлар 4 % дан кўп бўлган далалар навсиз ва категориясиз дейилади ҳамда брак қилинади. Апробация актига апробация ўтказилган даладаги аралашма нав ёки касалланган ўсимликларни бартараф этиш, парвариш қилиш ва бошқа ишлар бўйича қисқача таклифлар ҳам ёзилади. Дала журнали апробация актига қўшиб топширилади. Апробация акти икки нусхада бўлиб, бири хўжаликда, иккинчиси агросаноат бирлашмасига берилади. Уруғ назорати. Уруғ назоратининг вазифаси етиштирилган уруғни сақлаш ва омборлардан чиқариш вақтларида уруғликнинг экишга яроқлик сифатларини текшириб туришдир. Уруғнинг экишга яроқлик сифатлари – уруғнинг тозалиги, 1000 донасининг вазни, нишлаш қуввати, унувчанлиги, ҳаётчанлиги, намлиги, касаллик ва зараркунандалар билан шикастланганлиги каби кўрсатгичлар йиғиндиси билан ифодаланади. Барча экинлар уруғларининг экишга яроқлик сифатларига бўлган талаблар давлат стандартида қатъий белгиланган, экишга яроқлик сифатлари давлат стандартида белгиланган даражадан паст бўлган уруғлар экиш учун яроқсиз ҳисобланади. Уруғ назорати хўжалик ичидаги назорат ва давлат назоратидан иборат. Хўжалик ичидаги уруғ назорати ҳар бир хўжаликнинг ўз мутахассислари томонидан олиб борилади. У уруғликларни жамғариш ва сақлаш қоидаларининг тўғри бажарилишини, касаллик ва зараркунандаларга қарши кураш чоралари, махсус уруғчилик агротехникаси қоидаларининг бажарилишини текшириб туриш каби ишлардан иборат. Давлат уруғ назорати давлат уруғ инспекциялари томонидан олиб борилади. Уруғ инспекциялари ҳамма хўжаликлардаги экишга мўлжалланган барча уруғларни текшириб туради. Уруғлар лабараторияларда ягона давлат стандарти қоидалари асосида текширилади. Уруғ инспекциялари томонидан текширилган ва «Уруғликнинг софлиги хақида» ги гувоҳномага эга бўлган уруғларгина экишга яроқли ҳисобланади. Уруғдан ўртача намуна олиш. Уруғнинг экиш сифатлари давлат уруғ инспекциясига (давлат назорат марказига) хўжаликлар юбориб турадиган ўртача намуна бўйича аниқланади. Ўртача намуна тайёрланган, яъни тозаланган, сараланган, қуритилган ва тегишли этикеткага эга бўлган уруғ партияси деб, бирор экиннинг, навнинг, репродукциянинг, навлилик категориясининг аниқ миқдордаги тегишли ҳужжатлар билан расмийлаштирилган, келиб чиқиши бир хил, бир йилда етиштирилган уруғга айтилади. Уруғ партиясидан ўртача намуна олиш жуда масъулиятли иш бўлиб, уни махсус тайёргарликдан ўтган агрономлар ва тайёрлов корхоналарнинг ходимлари давлат стандартида кўрсатилган қоидаларга қатъий риоя қилган ҳолда бажарилади. Ўртача намуна олишда уруғнинг эгаси бўлган хўжаликнинг вакили ва уруғни сақлашга жавобгар бўлган шахс иштирок этади. Ўртача намунани олишга киришишдан олдин уруғ партиясидаги уруғнинг рангига, тусига, ҳидига, намлигига, тозалигига баҳо бериб шу уруғга тегишли ҳужжатлар текширилади. Уруғдан ўртача намуна олинган пайтдан то шу намунани текшириш тугаллангунгача ўтган давр ичида мазкур уруғ партиясини ҳеч қандай ўзгартириш мумкин эмас. Олинган ўртача намуна шу уруғ партиясининг барча хусусият-ларини акс эттиралиган бўлиши керак. Бироқ уруғ партиясининг ҳажми жуда катта бўлса бунга эришиш қийин. Шунинг учун катта ҳажмдаги уруғ партиясидан намуна олишда шартли равишда кичикроқ бўлакчаларга – назорат бирликларига бўлинади. Назорат бирлиги деб, бирор уруғ партияси ёки унинг бир қисмининг сифатини аниқлаш учун давлат стандарти бўйича битта ўртача намуна олиш мумкин бўлган чекланган миқдордаги уруғ бўлагига айтилади. Ҳар бир экин бўйича назорат бирлигининг давлат стандартида белгиланган кўрсаткичлари аниқ қилиб тавсия қилинган . Уруғларнинг сифатларини аниқлаш шартлари. 4-жадвал Т/ р Экинлар Уру ғ пар- тияс и Ўрт ача наму - нани нг вазн и, гр Тоза ли- гини аниқ лаш учун олин а- дига н уруғ, г Ни ш- лати ш жой и Ни ш- лати ш ҳаро ра- ти 0 С Ёри- тиш шар о- ити Ни ш- лаш учун Уну в- чан- лиг и 1. Юмшоқ буғдой 200 1000 50 К.ф 20 К.к 3 7 2. Қаттиқ буғдой 200 1000 50 К.ф 20 К.к 4 8 3. Жавдар 200 1000 50 К.ф 20 К.к 3 7 4. Сўли 200 1000 50 К.ф 20 К.к 4 7 5. Тариқ 80 500 20 - 23- 30 К.к 3 7 6. Арпа 200 1000 20 К.ф 20 К.к 3 7 7. Шоли 200 1000 20 К.ф 20 К.к 4 10 8. Маккажў хори 200 1000 200 К 20- 30 К.к 3 7 9. Жўхори 200 1000 - К 20 К.к 3 7 1 0. Нўхат 200 1000 200 К 20 К.к 3 7 1 Кунгабоқ 200 1000 100 К.ф 20- К.к 3 7 1. ар 30 1 2. Зиғир 85 500 10 К 20 К.к 3 7 1 3. Беда 20 250 5 К 20 К.к 3 7 Шартли белгилар: К.ф. - қум ёки фильтр қоғози, К – қум Ф-фильтр қоғози К.к – қоронғилик (6 соат 20 0 С ва 18 соат 30 0 С ) 20-30 – ҳароратнинг ўзгариши. Давлат стандартига асосан уруғ партияси назорат бирликларига ажратилиб, улар рақамланади. Агар уруғ қопларда сақланаётган бўлса, уларга партия ва қоп номерлари ёзиб қўйилади. Уруғ партиясидан ёки унинг бир қисмидан ўртача намуна махсус асбоблар, шуп билан олинади. Қопларда сақланаётган уруғлардан намуналар қуйидагича таркибда олинади: Уруғ партияси 10 қопгача бўлса, ҳар бир қопнинг 3 жойидан – устидан, ўртасидан ва тубидан олинади; 25 қопгача бўлса- ҳар бир қопнинг бир жойидан, 100 қопгача бўлса, ҳар бешинчи қопнинг ва 100дан ортиқ бўлса, ҳар 10 чи қопнинг бир жойидан олинади. Бунда уруғ олинаётган жой (қатлам алмаштирилиб турилади) (бир қопнинг устидан, иккинчисининг ўртасидан, учинчисининг тубидан олинади). Сўта ҳолатида сақланаётган уруғ маккажўхоридан 10 та сўта олинади. (беш жойдан ҳар чуқурликда). Уруғ партиясининг вазни назорат бирлигидан ортиқ бўлса, 21 сўта олинади. Олинган сўталарни янчиб, уларнинг донларидан ўртача намуна тузилади. Ҳар бир партиядан (назорат бирлигидан) олинган уруғларни бир бирига қўшиб юборишдан илгари улар текис жойга тўкилади ва физик ҳолати бўйича текширилади. Ҳар бир сўтанинг дони бошқасиникидан кескин фарқ қилмаса, бирлаштириб битта дастлабки намуна тузилади. Кўпинча дастлабки намуна миқдори уруғларни текшириш учун белгиланган миқдордан анча кўп бўлади. Текшириш учун унинг маълум бир қисми ажратиб олинади ва у ўртача намуна ҳисобланади. Уруғ партиясини яхши тасвирлаб берувчи маълумотлар олиш учун 40000 дона уруғ етарли деб ҳисобланади. Шунга кўра экинлар учун 1000 дона уруғ вазнига мувофиқ ўртача намуналар ҳажми белгиланган. Дастлабки намунадан ўртача намуна бутсимон бўлиш йўли билан ажратиб олинади. Бунинг учун дастлабки намуна уруғларини бирор текис тахта устига тўкиб, яхшилаб аралаштирилади. Кейин майда уруғларни 1,5 см, йирик уруғларни 5 см қалиндикда ёйиб, тўртбурчак шаклига келтирилади ва линейка билан унинг диагоналлари бўйича тўртта тенг учбурчакка ажратилади. Қарама-қарши бурчаклардаги уруғлар бирлаштирилиб, аралаштирилади ва шу тартибда яна бўлинади. Бу иш қарама-қарши учбурчакларда намуна учун етадиган миқдорда уруғ қолгунча давом эттирилади. Уруғ партиясидан ўртача намуна олиш 2 нусхада акт тузиш билан расмийлаштирилади. Акт ўртача намуна олишда иштирок этган кишиларнинг имзоси ва уруғ эгаси бўлган хўжаликнинг муҳри билан расмийлаштирилади. Актнинг бир қисми хўжаликнинг ўзида сақланади, иккинчи нусхаси эса уруғ намунаси билан бирга икки кун ичида давлат назорат маркази (инспекциясига) юборилади. Ўртача намуна уруғ давлат назорат марказига қалин матодан тикилган халтачада жўнатилади. Халтачанинг ичига ва устига этикетка ёзилиб, оғзи махкам тикилади. Инспекциянинг лабараториясида ўртача намуна асосида уруғлик тозалиги, уқувчанлиги, 1000 донасининг вазни ва бошқа кўрсатгичлар аниқланади. Экинларнинг навдор уруғлари тегишли ҳужжатлар билан расмийлаштирилади. Уруғлик экинлар кўпйтириш питомнигидан бошлаб апробация қилиниб, 3 форма бўйича апробация акти тузилади. Уруғликнинг дастлабки босқичларида ўтказилган ишлар (дастлабки ўсимликларнинг биринчи ва иккинчи йилги бўғинларини текшириш, синаш питомникларида танлаш ўтказиш) ҳақида акт тузилади. Актга бу ишни бажарган селекционер, мутахассис ва илмий тадқиқот муассасаси уруғчилик бўлимининг бошлиғи имзо чекади. Элита уруғлари етиштиришнинг барча питомниклари ва экинзорларида ўтказилган ишлар «Элита уруғлари етиштириш бўйича ишларни ҳисобга олиш журнали» га ёзиб берилади. Хўжаликларда экиш учун белгиланган уруғлар қуйидаги ҳужжатларга эга бўлиши керак: 1. Уруғлар хўжаликнинг ўзида етиштирилган бўлса, уларнинг экиш сифатларини кўрсатувчи «Уруғларнинг саралиги ҳақида гувоҳнома» ва навлилик сифатларини кўрсатувчи апробация акти; 2. Навдор уруғлар (суперэлита ва элита, маккажухорининг ўзидан чанглантирилган линиялари уруғидан ташқари) тайёрлов ташкилотининг омборидан олинган ёки хўжаликлараро алмаштирилганлиги ҳақида ҳужжат, экин сифатлари бўйича стандарт талаби даражасига етказилган уруғлар «Навлилик гувоҳномаси»га маккажухорининг навлари ва ўзидан чанглантирилган линияларнинг суперэлита ва элита уруғлари «Уруғ аттестати» га эга бўлиши керак. Хўжаликлар ва тажриба муассасалари экиш сифатлари бўйича стандарт талабларига мос келадиган навдор уруғларни сотганларида уларга қуйидаги ҳужжатларни қўшиб жўнатишлари керак: а) навлар ва ўзидан чанглантирилган линияларнинг суперэлита ва элита уруғларига бериладиган «Уруғ аттестати»; б) бошқа репродукцияли навдор уруғларга бериладиган «Уруғ аттестати»; в) дурагайлаш даласидан олинган маккажухорининг дурагай уруғларига бериладиган белгиланган шаклдаги гувоҳнома. Жамоа, ширкат хўжаликлари ва тажриба муассасалари навдор уруғларни (суперэлита ва элита, маккажухорининг ўзидан чанглантирилган линиялари уруғидан ташқари) тозалиги ва намлиги бўйича саралигини дон тайёрлайдиган чегараланган доирада стандарт талаби даражасига етказмасдан топширилганларида уларга «Навлилик гувоҳномаси» қўшиб юборилиши керак.

O'xshashlar

Нав ва уруг назорати
Сабзавот экинларида нав ва уруғ назорати
Нав алмаштириш ва нав янгилаш
Уруг экиш ва кучат утказиш машиналари
Давлат нав синаши